T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GÖLLER BÖLGESİNDE DOĞAL OLARAK YETİŞEN SOĞANLI BİTKİLERİN PEYZAJ MİMARLIĞINDA KULLANIMI

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GÖLLER BÖLGESİNDE DOĞAL OLARAK YETİŞEN SOĞANLI BİTKİLERİN PEYZAJ MİMARLIĞINDA KULLANIMI Naşit KILIÇASLAN Danışman Yrd. Doç. Dr. Şirin DÖNMEZ YÜKSEK LİSANS TEZİ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI ISPARTA

2 2016 [Naşit KILIÇASLAN]

3

4 TAAHHÜTNAME Bu tezin akademik ve etik kurallara uygun olarak yazıldığını ve kullanılan tüm literatür bilgilerinin referans gösterilerek tezde yer aldığını beyan ederim. Naşit KILIÇASLAN

5 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... i ÖZET... iii ABSTRACT... iv TEŞEKKÜR... v ŞEKİLLER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... vii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... viii 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ Geofitin Tanımı Geofit Çeşitleri Soğanlı bitkiler Yumrulu bitkiler Soğanlı Bitkilerin Genel Karakteristik Özellikleri Soğanlı Bitkilerin Kullanım Alanları Kesme çiçekçilikte kullanımı Tıbbi ve aromatik olarak kullanım Gıda sektöründe kullanımı Süs bitkisi olarak kullanım Soğanlı Bitkilerin Peyzaj Mimarlığında Kullanımı Bordür bitkilendirmeleri Çim alan bitkilendirmeleri Doğal ve yapay göller, havuzlarda kullanımları Kaya bahçelerinde kullanımları Yaprak döken ağaç ve çalılarla birlikte kullanımları Çiçek parterlerinde kullanımları Büyük saksılarda kullanımları Yer örtücü bitkilerle birlikte kullanımları Sergileme ve gösteri amaçlı kullanımları Koku bahçelerinde kullanımları Soğanlı Bitkilerin Üretim Yötemleri Genaratif üretim Vejatatif üretim Ana soğanın yanında oluşan yavru soğanlar ile üretim Soğanda çapraz kesim yöntemi ile üretim (cross cutting) Soğanın bölünmesi (dilimlere ayırma) yöntemi ile üretim Soğan pulları ile üretim (scaling) Soğanı ikişerli pullarına ayırma yöntemi ile üretim (twin-scaling) Soğanda merkez çıkartma ve soğan tabanının oyulması Koltukaltı yavru soğanlar (havai gövde soğancıkları)ile üretim Doku kültürü ile üretim (micropropagation) Yetişme Ortamı İstekleri Dikim ve Bakım Teknikleri Türkiye den Soğanlı Bitki Bahçesi Örnekleri i

6 Kuleli soğanlı bitkiler parkı Nezehat Gökyiğit botanik bahçesi soğanlı bitkiler koleksiyonu Saklı bahçe soğanlı bitki koleksiyonu Yalova geofit bahçesi MATERYAL VE METOD Materyal Göller bölgesinin coğrafik konumu Göller bölgesinin iklimsel özellikleri Göller bölgesinin toprak yapısı Göller bölgesinin bitki örtüsü Metod Göller bölgesinde yetişen soğanlı bitkilerin belirlenmesi ve peyzaj mimarlığında kullanımının değerlendirilmesi Çiçeklenme zamanı Gösterişli çiçek Kokulu olma özelliği Endemiklik Toprak toleransı yüksekliği Gölge ve yarı gölgeye dayanımı Doğal ve yapay su kenarlarında kullanımı Çiçek parterlerinde kullanımı Sergi ve gösteri amaçlı kullanımı Kaya bahçelerinde kullanımı Tıbbi ve aromatik olarak kullanımı Bordür kulanımı Peyzaj mimarlığında kullanımı yüksek olan bitkilerin belirlenmesi ve çiçeklenme takviminin oluşturulması ARAŞTIRMA BULGULARI Peyzaj Mimarlığında Kullanılan Soğanlı Bitkilerin Analizi Peyzaj Mimarlığında Kullanılan Soğanlı Bitkilere Ait Çiçeklenme Takvimi SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ ii

7 ÖZET Yüksek Lisans Tezi GÖLLER BÖLGESİNDE DOĞAL OLARAK YETİŞEN SOĞANLI BİTKİLERİN PEYZAJ MİMARLIĞINDA KULLANIMI Naşit KILIÇASLAN Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Şirin DÖNMEZ Bu çalışmada göller bölgesinde doğal olarak yetişen soğanlı bitki türleri tespit edilmiş ve bu türlerin peyzaj mimarlığında kullanım olanaklarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda göller bölgesinde yapılmış olan floristik çalışmaların değerlendirilmesi sonucunda 64 ü endemik 209 soğanlı bitki türünün olduğu saptanmıştır. Bu bitkiler peyzaj mimarlığında kullanım şekillerine göre toplam 11 paremetre (endemik olup olmadıkları, gösterişli çiçek, hoş koku, tıbbi ve aromatik kullanım, gölge ve yarı gölgeye dayanım, çiçek parterinde kullanımı, toprak toleransı yüksek, bordür kullanımı, doğal ve yapay su kenarları kullanımı, sergi ve gösteri amaçlı kullanımı, kaya bahçelerinde kullanım) üzerinden değerlendirilmiştir. Bu parametrelerin sonucunda peyzaj mimarlığında kullanımı ön görülen 5 ve üzeri özelliğe sahip olan 33 ü endemik 118 bitki saptanmıştır. Bu bitkilere ait bir çiçeklenme takvimi oluşturularak, bitkisel tasarım uygulamalarında yıl boyunca çiçekli kalabilen soğanlı bitki bahçelerinde kullanılabilecek türlere ait öneriler geliştirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Göller bölgesi, soğanlı bitki, peyzaj tasarımı, bitkisel tasarım. 2016, 77 sayfa iii

8 ABSTRACT M.Sc. Thesis UTILIZATION OF BULBOUS PLANTS IN LANDSCAPE ARCHITECTURE GROWING LAKES REGİON IN TURKEY Naşit KILIÇASLAN Süleyman Demirel University Graduate School of Applied and Natural Sciences Department of Landscape Architecture Supervisor: Asst. Prof. Dr. Şirin DÖNMEZ In this study, aimed to determine, how to growing the bulbous plants in naturally the Lake region and the possibilities of use in landscape architecture. In this context, it was found 209 bulbous and 64 endemic plants identified in the floristic studies that has been done in the Lake region. These plants have been evaluated at a total of 11 parameters (it is or not endemic, ornamental flowers, fragrance, medicinal and aromatic use, shade and resistance to semi-shade, use the flower beds, soil tolerance is high, median-use, natural and artificial water's edge use, exhibition and demonstration purposes, the rock for use in the garden) based on their use in landscape architecture. Consequently it was determined 118 plant species which 33 of them are endemic heaving 5 or more properties. Creating a calendar of these flowering plants belonging to the species proposal can be used in flowering bulbous plants, that remain throughout the all year in the vegetable garden desing applications have been developed. Keywords: Lake region, bulbous plant, landscape design, planting design. 2016, 77 pages iv

9 TEŞEKKÜR Tez çalışması boyunca her zaman destek ve hoşgörüsü ile yanımda olan, çalışma azmini ve disiplini örnek aldığım değerli danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Şirin DÖNMEZ e ve her türlü bilgi, birikim ve tecrübesi ile bana destek veren hocam Sayın Doç. Dr. Mehmet TOPAY a gönülden teşekkür ederim. Bu süreçte her türlü kaynağını benimle paylaşan hocalarım Sayın Doç. Dr. Mehmet Akif IRMAK, Sayın Yrd. Doç. Dr. Burçin EKİCİ ye, Yrd. Doç. Dr. Zühal DİLAVER e teşekkürlerimi sunarım. Tez çalışmamda yanımda olan yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen değerli arkadaşım ve dostum Araş. Gör. Mert ÇAKIR a ve Nur Banu ÖZKARTAL a teşekkür ederim. Tezimin her aşamasında beni yalnız bırakmayan aileme ve arkadaşlarıma sonsuz sevgi ve saygılarımı sunarım. Naşit KILIÇASLAN ISPARTA, 2016 v

10 ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 2.1. Tulipa spp. Pul dokusunun yenilenmesinden oluşan bir kabuklu (tunik) soğan örneği. Boyuna kesit, soğan sonbaharda dikildikten kısa bir süre sonraki gelişme aşamasını göstermektedir Şekil 2.2. Lilium spp. Çok yıllık pul dokusundan oluşan bir kabuksuz (tunikasız) soğan örneği. Sökülmüş soğanın dış görünüşü (solda); gelişmenin çiçeklenme devresinden sonraki boyuna kesiti (sağda)... 7 Şekil 2.3. Yavru oluşturmuş lale soğanları... 9 Şekil 2.4. Bordür bitkilendirme örnekleri Şekil 2.5. Çim alan bitkilendirme örneği Şekil 2.6. Doğal ve yapay göller, havuzlarda kullanım örneleri Şekil 2.7. Kaya bahçelerinde kullanım örneği Şekil 2.8. Yaprak döken çalı ve ağaçlarla birlikte kullanım örnekleri Şekil 2.9. Soğanlı bitkilerin çiçek parterlerinde kullanım örnekleri Şekil Soğanlı bitkilerin büyük kaplarda kullanım örnekleri Şekil Yer örtücü bitkilerle birlikte kullanım örneği Şekil Soğanlı bitkilerin sergileme ve gösteri amaçlı kullanım örnekleri Şekil Soğanlı bitkilerin koku bahçelerinde kullanım örnekleri Şekil Yedikule soğanlı bitkiler bahçesinden örnekler Şekil NGBB Soğanlı bitki koleksiyonları Şekil ÇOMÜ, Saklı bahçeden bir görünüş Şekil 3.1. Göller bölgesindeki çalışma alanını belirten harita görüntüsü vi

11 ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 2.1. Soğanlı ve yumrulu gruplar olarak geofitlerin sınıflandırılması... 5 Çizelge 2.2. Bazı geofit cins ve türlerinin çiçek renkleri, çiçeklenme zamanları ve bitki boyları Çizelge 2.3. Bazı geofit cinslerinin dikim zamanları ve dikim derinlikleri Çizelge 4.1. Göller bölgesinde yetişen soğanlı bitkiler ve peyzaj mimarlığında kullanımı açısından değerlendirilmesi Çizelge 4.2.Peyzajda kullanım kriterleri yüksek olan bitkilere ait çiçeklenme takvimi vii

12 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ CBB Çanakkale Botanik Bahçesi cm Santimetre IUCN Doğa ve Doğal Kaynakların Korunması için Uluslararası Birlik- Uluslararası Doğayı Koruma Birliği km 2 Kilometrekate m Metre NGBB Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ph Hidrojen iyon konsantrasyonunun ters logaritması sp. Tür subsp. Alt tür TÜBİVES Türkiye Bitkileri Veri Servisi var. Varyete yy Yüzyıl o C Santigrad derece % Yüzde oran viii

13 1. GİRİŞ Peyzaj düzenleme çalışmalarının önemli bir unsuru olan bitkiler, yaşanan ve yaşayabilen mekânların oluşturulmasında kullanılanmaktadır. Bitkiler yeşil alanların ana yapı elemanları olarak fonksiyonel, estetik ve ekolojik yönden önemli bir çok görevi yerine getirirler. Bu bağlamda kurakçıl peyzaj akımının giderek yaygınlaştığı günümüzde bitkilendirme çalışmalarında alışılmış kültür bitkilerinin yerine doğal bitkilerin kullanımı artmaya başlamıştır. Doğal türlerin alternatif olarak kullanımları, çeşitliliği artırarak bitkisel açıdan hareketliliği de beraberinde getirmektedir. Bölgenin doğal bitki örtüsünden yararlanmak, bitkisel tasarımı estetik ve fonksiyonel olarak etkili kılmakta ve etkileyici ve farklı formların bir arada kullanılması suretiyle etkin bir bitkilendirme yapılabilmektedir (Seyidoğlu, 2009). Türkiye, doğal bitki zenginliği açısından, dünyada ılıman iklim kuşağındaki ülkelerin ilk sıralarında yer almaktadır. İklim farklılıkları, topoğrafik çeşitlilikler, jeolojik ve jeomorfolojik çeşitlilikler, deniz, göl, akarsu gibi değişik su ortamı çeşitlilikleri, m ler arasında değişen yükseklik farklılıkları, üç değişik bitki coğrafya bölgesinin birleştiği bir yerde oluşu gibi birçok ekolojik çeşitliliğin, floristik çeşitliliğe yansıması bu zenginliğin sebepleridir (Ekim, 2005). Türkiye florasında yaklaşık kadar bitki taksonu yer almakta ve bu sayının 1/3 ünü endemik bitkiler oluşturmaktadır (Duman, 2010). TUBİVES kayıtlarına göre, Türkiye de halen 11 familyada 73 cinse ait 816 geofit taksonu tespit edilmiştir. Bu bitkiler genel olarak Güneybatı Ege, Karadeniz Bölgesi, Akdeniz Bölgesi ve Toroslarda yayılış göstermektedir (Şekeroğlu, 2012). Geofitler dünyanın hemen hemen her yerinde vardır ama çoğunun kökeni Akdeniz havzasıdır (Koyuncu ve Ekim, 1992; Seyidoğlu, 2009). Yapılan floristik çalışmalarla gerek geofitlerin ve gerekse diğer grup bitkilerimizin sayısı yıldan yıla artış göstermektedir (Koyuncu ve Alp, 2014). 1

14 Buna rağmen biyolojik zenginliklerimiz genelde çevre koşullarının bozulması ve ticari amaçlarla doğadan aşırı toplamalar nedeniyle tehlike altında bulunmaktadır. Aynı zamanda artan nüfus ve şehirleşme tarla açma ve aşırı otlatma, zirai mücadele ilaçlarının kullanılması, turizm faaliyetlerinin artması, orman yangınları, karayollarının yol genişletme veya yeni yol açma faaliyetleri, maden ocakları, fabrikalardan çıkan zehirli gazlar, baraj, göl, sulama tesisi inşaatları, amatör botanikçiler ve izinsiz toplayıcılarda floristik zenginliklerimizi tehdit eden unsurlar arasında yer almaktadır (Seyidoğlu, 2009). Diğer yandan Anadolu nun birçok yeri farklı iklim özellikleri ile geofitlerin yetişmesi için uygun yaşam ortamları sunmasından dolayı Avrupa park ve bahçelerinde kullanılan geofitlerin kaynağı Anadolu dağlarıdır. Yurt dışında uzun yıllardan beri peyzaj düzenlemelerinde kullanımları oldukça yaygın olmasına rağmen ülkemizde geofitler önemi henüz anlaşılmaya başlanmış ve son yıllarda peyzaj düzenlemelerinde kullanımında artış görülmüştür (Seyidoğlu, 2009). Geofit terimi ilk defa Danimarkalı botanikçi Christian Raunkier tarafından kullanılmıştır (Ekim ve Koyuncu, 1992). Geofitler, tohumlu bitkilerden (Spermatophyta) kapalı tohumlular (Angiospermae) içerisinde yer alırlar. Bu grup monokotiledon (tek çenekli) ve dikotiledon (çift çenekli) türleri içerir ve bunlarda soğanlı ve yumru bitkiler olmak üzere iki guruba ayrılırlar (De Hertogh ve Le Nard, 1993; Onat,2012). Genellikle geofitler çiçek soğanları olarak adlandırılırlar. Birçok araştırıcı tarafından bunlar gerçek soğan, soğan, yumru, korm (soğanımsı yumru) vb. olarak gruplara ayırmışlardır. Fakat soğan terimi; soğanlı, yumrulu, rizomlu olsun tüm geofitler için uygun bir terim olmaktadır. Bu nedenle geofitler soğanlı bitkiler olarak adlandırılmaktadır (De Hertogh ve Le Nard, 1993; Zencirkıran, 2002). Geofit bitkiler genel olarak Liliaceae, Amaryllidaceae, Ranunculaceae, Iridaceae, Primulaceae, Araceae, Geraniaceae ve Orchidaceae familyalarında yer almakta ve büyük çoğunluğu, ekonomik ve tıbbi önemi olan türler içermektedir (Baytop, 1999; Başköşe vd., 2012). 2

15 Türkiye, soğanlı, rizomlu, tuberli, bitki türleri açısından çok zengindir. Doğal bitkiler açısından dünyanın en zengin ülkelerinden birisidir. Yılın büyük bölümünü toprak altında soğan, tuber ve rizom halinde geçiren, geofit (yer bitkileri) ya da kriptofit (saklı bitkiler) olarak bilinen bitkilerde ülkemizdeki floristik zenginliğin önemli bir parçasını oluştururlar. Bunların bazıları erken ilkbaharda, bazıları sonbaharda açan gösterişli renkli çiçekleri, zarif duruşları ve hoş kokularıyla dikkatleri üzerine çekmektedir (Arslan, 1998; Selvi, 2005). Türkiye florasında bulunan, İstanbul'daki Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi, Üsküdar Belediyesi Botanik Bahçesi ve Soğanlı Bitkiler Parkı geofit türlerinin tanıtılması ve peyzaj düzenlemelerinde kullanılmasını amaç edinen bahçelere örnek verilebilir. Bu yerlerde sergilenen geofit türleri, ya büyük kaplar içerisinde ya da kaya bahçeleri, bordür düzenlemeleri, parterler ve diğer ağaç ve çalı türleri ile kullanımları gibi farklı uygulamalar şeklinde sergilendikleri görülmektedir. 3

16 2. KAYNAK ÖZETLERİ 2.1. Geofitin Tanımı Geofitler, toprak üstü organları büyüme mevsiminde gelişimini tamamladıktan sonra kuruyarak ölmesine rağmen, yaşamlarını toprak altında sürdürebilecek organlara sahip olan iki veya çok yıllık bitkilerdir. Geofitlerin toprak altında gıda maddelerini depo etmek üzere değişerek özel bir durum almış gövdelerdir. Toprak altı organlarının öncelikli fonksiyonu, besin maddelerini, gıda kaynaklarını ve nemi, mevsimsel gelişme ve büyüme için depolamak ve türlerin yaşamasını sağlamaktır. Bu gövdeler her yıl merkezlerine yakın kısımlarından sürgün vererek çiçeklenirler. Türlere özgü olmakla birlikte dinlenme periyoduna gerek duymaktadırlar. Doğal olarak yetişebilmeleri için vejetasyon ve dinlenme periyotlarının birbirini izlemesi gerekmektedir (Altan vd., 1984; De Hertogh ve Le Nard, 1993; Zencirkıran, 2002). Geofitler, tohumlu bitkilerden (Spermatophyta) kapalı tohumlular (Angiospermae) içerisinde yer alırlar. Bu grup monokotiledon (tek çenekli) ve dikotiledon (çift çenekli) türleri içerir ve bunlarda soğanlı ve yumru bitkiler olmak üzere iki guruba ayrılırlar (Çizelge 2.1) (De Hertogh ve Le Nard, 1993). Genellikle geofitler çiçek soğanları olarak adlandırılırlar. Birçok araştırıcı tarafından bunlar gerçek soğan, soğan, yumru, korm (soğanımsı yumru) vb. olarak gruplara ayırmışlardır. Fakat soğan terimi; soğanlı, yumrulu, rizomlu olsun tüm geofitler için uygun bir terim olmaktadır (De Hertogh ve Le Nard, 1993; Zencirkıran, 2002). 4

17 Çizelge 2.1. Soğanlı ve yumrulu gruplar olarak geofitlerin sınıflandırılması (De Hertogh ve Le Nard, 1993) GRUP TİP ALTSINIF TÜR A.Soğanlılar grubu Gerçek soğanlar Soğanımsı yumru (Corm) Yumru (Tuber) Yumrukök Dikotiledon Oxalis cernua Allium türlerinin çoğu, Amaryllis belladona, Camassia, Chionodoxia, Endymion, Eucharis, Eucomis, Fritillaria, Galanthus, Galtonia, Haemanthus, Hippeastrum, Hyacinthus, Hymenocallis, Iris hollandica, Iris reticulata, Iris xiphiodes, Monokotiledon Ixiolirion, Lachenalia, Leucojum, Dikotiledon Monokotiledon Dikotiledon Monokotiledon Dikotiledon Lycaris, Lilium türlerinin çoğu, Muscari, Narcissus, Nerine, Ornithogalum, Polianthes, Pusckinia, Scilla, Tulipa, Urgenia, Zephyranthes Liatris Acidanthera, Babiana, Colchicum, Crocosmia, Crocus, Erythranium, Freesia, Gladiolus, Ixia, Sparaxis, Tigrida, Triteleria Bazı Anemone türleri, Eranthis Caladium, Gloriosa, Zantedeschia türlerinin coğu. Astilbe, Dahlia, Eremurus, Bazı Oxalis türleri, Ranunculus (Tuberous) Monokotiledon Hemerocallis B.Yumrulular Dikotiledon Oxalis türleri Bazı Allium türleri, Agapanthus, Achimenes, bazı Anemone türleri, bazı Alstroemeria, grubu Anigozanthus, Canna, Clivia, Convallaria, Bazı Iris türleri, Bazı Lilium türleri, Monokotiledon Scadoxus, Rizom Zantedeschia aethiopica. Genişletilmiş Dikotiledon hipokotil Monokotiledon --- Begonia (yumrulu hibritler), Cyclamen, Gloxinia 5

18 Soğanlı, rizomlu, yumrulu bitkilerin gövde, yaprak, çiçek gibi toprak üstü organları, gelişme mevsimini tamamladıktan sonra kuruyarak, yaz aylarında yaşamlarını toprak altında soğan, soğanımsı gövde (corm), yumru ve rizom şeklindeki depo organları ile devam ettirirler (Altan, 1985; Aksu vd., 2002; Zencirkıran, 2002). Geofit olarak da adlandırılan bu bitkilerin soğan, yumru ve rizomları tıbbi bitki olarak eskiden beri kullanılmış, ayrıca güzel çiçekleri ile süs bitkisi olarak değerlendirilmiştir (Yazgan vd., 2005; Kahraman, 2014) Geofit Çeşitleri Geofit çeşitleri soğanlı ve yumru bitkiler olmak üzere iki guruba ayrılırlar. A. Soğanlı Bitkiler Soğanlı bitkiler, toprak altı yapılarına göre, gerçek soğanlılar ve soğanımsı yumru (corm) olmak üzere ikiye ayrılmaktadırlar. Soğan, morfolojik açıdan, bazal plaka olarak adlandırılan ve bir veya daha fazla apikal meristemi olan, birçok pullarla bütünleşmiş kısa bir gövdeye sahip, tepesinde bir büyüme konisi veya çiçek taslağı bulunan, özelleşmiş bir toprak altı organıdır. Aynı zamanda bazal plaka adventif kökleri de içermektedir. Pullar ise gerçek soğanlarda başlıca depo organlarıdır. Türlere bağlı olarak, pullar ya genişlemiş yaprak bazalları veya genişlemiş pul yapraklar şeklinde olabilirler (Şekil 2.1 ve Şekil 2.2). 6

19 Şekil 2.1. Tulipa spp. Pul dokusunun yenilenmesinden oluşan bir kabuklu (tunik) soğan örneği. Boyuna kesit, soğan sonbaharda dikildikten kısa bir süre sonraki gelişme aşamasını göstermektedir(hartmann, H.T. and Kester, D.E. Plant Propagation, Principles and Practices'den.) Şekil 2.2. Lilium spp. Çok yıllık pul dokusundan oluşan bir kabuksuz (tunikasız) soğan örneği. Sökülmüş soğanın dış görünüşü (solda); gelişmenin çiçeklenme devresinden sonraki boyuna kesiti (sağda) (Hartman/Kester'den) Soğanımsı yumru (Corm) ise, üzerinde dağılmış boğumlar ve boğum araları içeren genişlemiş bir gövdedir (bazal plaka). Soğanlardaki gibi pul şeklinde değildir. Bazal plaka birçok kabuk ile bütünleşmiş olup yayılıcı kök tomurcukları içermektedir. Soğanımsı yumrularda depo organı bazal plakadır. Soğanımsı 7

20 gövdenin tepesinde sonradan yaprakları ve çiçek sürgününü oluşturacak tepe sürgünü tomurcuğu yer almaktadır. Küçük soğanımsı yumrular, kormel veya kormlet olarak tanımlanmaktadır. Gladiolus, Freesia, Liatris, Cyclamen gibi cinseler soğanımsı yumru özelliğine sahip geofitlerdir. Soğanımsı yumruların birçoğu monokotiledon olmasına rağmen, Liatris cinsi ise dikotiledondur (Rees, 1992; De Hertogh ve Le Nard, 1993; Onat, 2012) Yumrulu Bitkiler Yumrulu bitkiler grubu, toprak altı yapılarına göre, yumru, yumru kök, rizom, ve genişlemiş hipokotil olmak üzere dört sınıfa ayrılmaktadır. Yumrulu bitkilerin birçoğu dikotiledondur, fakat Alstroemeria ve Convallaria monokotiledondur. Yumru, bir veya daha fazla apikal göze sahip genişlemiş bir gövde dokusundan meydana gelen bir toprak altı organıdır. Yumrunun dip kısımlarında kök tomurcukları gelişmiş durumdadır. Yumrunun kesitinde, soğanlardaki gibi halka halinde tabakalar görülmez. Genellikle her yönden kök sürme yeteneğine sahiptir (Rees, 1992; De Hertogh ve Le Nard, 1993; Seyidoğlu, 2009). Yumru kök, kök dokusunun genişlemesiyle oluşan bir toprak altı organıdır. Bir veya daha fazla apikal meristem sürgünü içeren bir gövde tacına sahiptir. Kök tomurcukları genişlemiş kökün dip kısmında meydana gelmektedir. Birçoğu dikotiledon olmasına rağmen, Hemerocallis cinsi monokotiledondur (Rees, 1992; De Hertogh ve Le Nard, 1993; Seyidoğlu, 2009). Rizom, üzerinde boğum ve boğum araları bulunan, etli bir yapıya sahip, yatay olarak büyüyen, özelleşmiş bir gövde olan toprak altı organıdır. Genellikle sürgün ve köklerin tamamı gövdeye dik olarak gelişmektedir (Rees, 1992; De Hertogh ve Le Nard, 1993). Genişlemiş Hipokotil, depo organı hipokotilin genişlemesinden meydana gelen bu tip, genellikle yumru olarak adlandırılır. Çok az türde başlıca depo organı 8

21 genişlemiş hipokotil dokusudur. Yumru Begonia ve Cyclamen gibi dikotiledonlar bu grupta yer almaktadır (De Hertogh ve Le Nard, 1993; Onat, 2012) Soğanlı Bitkilerin Genel Karakteristik Özellikleri Soğanlı bitkiler, sadece tohum ile üretilmeyen, toprak altındaki depo organlarıyla da üretilen bitki grubudur. Toprak altındaki depo organların ilk görevi, büyüme ve gelişme için gerekli olan karbonhidratlar, nem vb depolayarak olumsuz hava koşullarında bitkinin hayatta kalmasını garanti altına almaktır. Soğan, yeraltında depo organına sahip bitkileri tanımlamak için kullanılan bir kavramdır. Soğanlı bitkiler sahip oldukları özelleşmiş depo organlarına göre; soğanlı, yumrulu, kormlu, rizomlu bitkiler şekline sınıflandırılır. Bu bitki grubuna aynı zamanda geofit denir (Seyidoğlu, 2009; Onat, 2012). Genelde soğanlı bitkiler; morfolojik olarak kökler, yaprak ve gövde olmak üzere üç temel gruba ayrılır (Şekil 2.4). Gövde, yaprak ve çiçek olarak tanımlanan ve toprak üstünde bulunan bitkinin bu kısımlarına üst aksam denir. Soğanlı bitkilerin genel olarak besin, baharat ve süs bitkisi halinde kullanımı çok eskilere dayanmaktadır. Soğanlı bitkilerin süs bitkisi olarak kullanımı, kesme çiçek, saksılı ve dış mekanlarda olmak üzere farklılık göstermektedir (McHoy, 2008). Şekil 2.3. Yavru oluşturmuş lale soğanları 9

22 Soğanlı bitkiler, hemen hemen her mevsim çiçek açabilmeleri ile birlikte genel olarak sonbaharda dikilen ve baharda çiçeklenen güz soğanlıları ve ilkbaharda dikilen ve yazın çiçeklenen bahar soğanlıları olarak iki gruba ayrılmaktadır. Soğanlı bitkilerin birçoğu ilkbaharda çiçeklenirler, dikime ve iklime bağlı olarak şubat başından mart hatta hazirana kadar bile çiçekli kalabilmektedirler. Soğanlı bitkiler çoğunlukla güzel, renkli ve gösterişli çiçeklere sahip olmaları, güzel kokuları, ekolojik toleranslarının geniş olmasından kolay yetiştirilebilmeleri ve toprağa dikildikten çok kısa bir süre sonra çiçek vermeleri nedeniyle tercih edilen türleridir (Halevy, 1990; Akan vd., 2005; Onat 2012) Soğanlı Bitkilerin Kullanım Alanları Soğanlı bitkilerin kullanım alanları; bazı soğanlı bitkilerin çiçekleri için olabildiği gibi bazı soğanlı bitkilerin de yaprakları için kullanılan kesme çiçekçilik, tıbbi ve aromatik olarak kullanım, gıda sektörü ve süs bitkisi olarak kullanımı olmak üzere 4 e ayrılabilmektedir Kesme çiçekçilikte kullanım Kesme çiçek yetiştiriciliği dünyada 20. yüzyılın başında önem kazanmaya başlamış ve günümüzde birçok ülkede ticari bir faaliyet alanı haline gelmiştir. Türkiye de de 1940 yıllarda İstanbul ve çevresinde çok küçük alanlarda başlayan kesme çiçek üretimi, 1975 yılından itibaren İzmir de, 1985 yılından itibaren de Antalya da yapılmaya başlamıştır (Karagüzel vd., 2001; Kazaz vd., 2008). Önceleri sadece Marmara, Ege ve Akdeniz olmak üzere sadece 3 bölgeyle sınırlı kalan kesme çiçek üretimi zamanla diğer bölgelerde de yaygınlaşmaya başlamış ve günümüzde 7 bölgede de yapılır hale gelmiştir. Bu durum kesme çiçeklere süs bitkileri sektörü içinde önemli bir faaliyet alanı olma özelliğini kazandırmıştır (Kazaz vd., 2013). Kesme çiçekçilikte kullanılan soğanlı bitkiler; Fresia, Glayöl, Tulipa, Lilium, Hyacinthus ve bi türler örnek gösterilebilmektdir. 10

23 Tıbbi ve aromatik olarak kullanım Tıbbi bitkilerin tanımını tam olarak yapmak mümkün değildir. Günümüzde tıbbi ve aromatik bitkiler terimi genellikle birlikte kullanılmaktadır. Tıbbi ve aromatik bitkiler, hastalıkları önlemek, sağlığı sürdürmek veya hastalıkları iyileştirmek için ilaç olarak kullanılan bitkilerdir. Tıbbi ve aromatik bitkiler kozmetik ve parfümeri sektöründe geniş kullanım alanı bulunmaktadır. Bitkisel ilaçların orijinal materyali genellikle tıbbi bitkiler grubuna dahildir. Bitkisel ilaç, işlenmemiş ya da islenerek bir veya daha fazla bitkiden oluşturulan bileşim maddesi içeren tedavi edici özelliği olan veya insanların sağlığına yararı olan bitkilerden türetilen maddeler veya ürünlerdir (Van Overwalle, 2007). Bazı soğanlı türler örneğin; Ornithogalum narbonense, eski Yunanlılardan beri sivilceleri olgunlaştırmak için kullanılmaktadır. Ayrıca kusturucu, idrar arttırıcı ve kalbin kasılmasını kuvvetlendiricidir. Ancak yüksek dozlarda zehirlenmelere yol açabilir. Muscari comosum ise meyvesi yenildiğinde hazmı kolaylaştırıp, siğilleri döker, akrep ve örümcek sokmalarında sürüldüğünde faydası görüldüğü bilinmektedir Gıda sektöründe kullanımı Soğanlı bitkiler süs bitkisi olarak kullanımlarının yanında, besin ve baharat olarak da önem taşırlar. Ülkemizde bazı yabani Allium türlerinin (Örneğin: A. schoenoprasum) yaprakları toplanarak otlu peynire katılır veya yemeklere konur. Tunceli yöresinde endemik Allium tuncelianum yiyecek amaçlı tüketilmenin yanı sıra, yörede enfeksiyonlara ve yüksek tansiyona karşı da kullanılmaktadır. Akyıldız (Ornithogalum narbonense) ve çiriş (Eremerus spectabilis) türlerinin taze yapraklarından yemek yapılmaktadır Süs bitkisi olarak kullanım Süs bitkisi olarak, hemen her çeşit bahçeye ve kullanıma uygun bir soğanlı bitki türü vardır. Genellikle bulunduğu mekanda ve çim alanda, doğal görünüm 11

24 sağlama özelliğine sahiptir. Bazıları bahçe veya pencere kenarlarındaki saksılarda kullanıma uygundur. Bazıları da soğuklama (prepere) ihtiyacı karşılanarak seralarda yetiştirilir ve süs bitkisi olarak kullanılır. Göz alıcı ve değişik birçok renge sahip olan soğanlı bitkiler; bu özellikleriyle bahçelerde, ağaç ve çalılar çevresindeki boşlukları doldurmaktadırlar. Çiçekleri biçim ve renk bakımından son derece çekici olan soğanlı bitkiler; kış aylarının sonlarında kar topraktan kalkar kalmaz ya da karla birlikte çiçeklenen türleriyle, bahar müjdecisi olarak sembolik önem taşımaktadır. Bu nedenle soğanlı bitkiler, bu dönemde park ve bahçelerde geniş ölçüde kullanılır. Bu dönemde, benzer özellikleri yansıtan farklı bitkilerin bulunmayışı peyzaj düzenlemelerinde soğanlı bitkileri ayrıcalıklı kılmaktadır (McHoy, 2008) Soğanlı Bitkilerin Peyzaj Mimarlığında Kullanımı Peyzaj tasarım çalışmalarının en önemli unsuru olan bitkiler, yaşanan ve yaşabilen mekanların oluşturulmasında kullanılan en önemli materyaldir. Bitkiler yeşil alanların ana yapı elemanları olarak fonksiyonel, estetik ve ekolojik yönden önemli bir çok görevi yerine getirirler. Doğaya dönüş akımının giderek yaygınlaştığı günümüzde bitkilendirme çalışmalarında alışılmış kültür bitkilerinin yerine doğal bitkilerin kullanımı artmaya başlamıştır. Doğal türlerin alternatif olarak kullanımları, çeşitliliği artırarak bitkisel açıdan hareketliliği de beraberinde getirmektedir. Bölgenin doğal bitki örtüsünden yararlanmak bitkisel tasarımı estetik ve fonksiyonel olarak etkili kılmakta ve etkileyici ve farklı formların bir arada kullanılması suretiyle etkin bir bitkilendirme yapılabilmektedir (Seyidoğlu, 2009). Bu amaçla son yıllarda bitkilendirme çalışmalarında doğal türlerin kullanılması bakımından özellikle soğanlı bitkiler, kolay yetişebilmeleri, ilkbahar ve sonbahar aylarında güzel ve gösterişli çiçekleri ve bitki formları gibi üstün özellikleri bakımından tercih edilirler (Çizelge 2.2) (Seyidoğlu, 2009). 12

25 Çizelge 2.2. Bazı soğanlı biki türlerinin çiçek renkleri, çiçeklenme zamanları ve bitki boyları ( Leeds 2001; Anon 2005; Evans 2005) CİNS ÇİÇEK RENGİ ÇİÇEKLENME ZAMANI BİTKİ BOYU Agapanthus spp. Mavi-Beyaz Yaz Allium aflatunense Mor Nisan-Mayıs 60 Allium giganteum Mor Mayıs- Haziran 100 Allium karataviense Pembe, Leylak Mayıs- Haziran 25 Allium moly Sarı Mayıs- Haziran Allium neopolitanum Beyaz Nisan-Mayıs 30 Allium roseum Pembe Mayıs- Haziran 40 Allium tuberosum Beyaz Yaz sonu 20 Anemone blanda Mavi, Beyaz, Pembe Mart-Nisan 15 Anemone coronaria Mavi, Beyaz, Pembe Mart-Nisan 25 Anemone nemorosa Beyaz Mart-Nisan 15 Arum italicum Yeşil Mart-Haziran 45 Arum maculatum Mor Mart-Haziran 45 Begonia spp.(tuberli) Kırmızı-beyaz Yaz Caladium Yeşil-beyaz Yaz Camassia spp Mavi, beyaz Mayıs 45 Crocus chtysanthus Mavi, Sarı, Beyaz Şubat-Mart 10 Crocus sieberi Açık Mavi Mart-Nisan 10 Crocus vernus Mor Beyaz Çizgili Şubat-Nisan 15 Chionodoxa spp. Mavi Şubat-Mart 15 Colchicum autumnale Pembe, Beyaz Eylül-Ekim Cyclamen coum Menekşe,Pembe Şubat-Mart 10 Cyclamen hederifolium Koyu Pembe, Beyaz Ağustos- Eylül 10 Dahlia Farklı renklerde Yazın Eranthis hyemalis Sarı Şubat-Mart 10 Eremurus sp. Krem rengi-sarı İlkbahar sonu Erythronium spp. Sarı Beyaz Nisan-Mayıs 30 Erythronium spp. Sarı -Turuncu- Nisan-Mayıs Fritillaria meleagris Beyaz Kırmızı Mor Nisan-Mayıs 25 Galanthus spp. Beyaz Ocak-Nisan 25 Galtonia spp. Yeşilimsi-beyaz Yaz ortası Gladiolus spp. Tüm renkler Yaz ortası Hemerocallis spp. Farlı renklerde Yazın Hippeastrum spp. Farlı renklerde Yaz başı 75 Hyacinthoides hispanicus Mavi-beyaz-pembe İlkbahar ortası

26 Çizelge 2.2. Bazı soğanlı biki türlerinin çiçek renkleri, çiçeklenme zamanları ve bitki boyları ( Leeds 2001; Anon 2005; Evans 2005) (Devam) CİNS ÇİÇEK RENGİ ÇİÇEKLENME ZAMANI BİTKİ BOYU Hyacinthus orientalis Kırmızı, Beyaz, Mor Mart-Nisan 25 Iris spp. Mor, Açık Mavi Şubat-Mart Ixia spp. Beyaz Haziran-Ağustos Liatris spp. Mavi-beyaz Yazın Lilium candidum Beyaz Mayıs 100 Lilium martagon Kırmızı Haziran-Ağustos 100- Leucojum aestivum Beyaz Nisan-Mayıs Muscari armeniacum Mavi Mart-Temmuz Muscari comosum Mor Mart-Temmuz Narcissus spp. Sarı, Beyaz Şubat-Mayıs 12,5-20 Ornithogalum nutans Beyaz Mart-Mayıs Ornithogalum Beyaz Mart-Mayıs Oxalis adenophylla Pembe Haziran-Temmuz 8 Scilla spp. Mavi Şubat-Haziran Sternbergia lutea Sarı Ocak-Mart Sparaxis Beyaz-sarı-mor İlkbahar-yaz Triteleia laxa Açık mavi Yaz 45 Tulipa spp Kırmızı, Beyaz, vb. Mayıs-Haziran Zentedeschia aethiopica Beyaz Yaz başı Soğanlı bitkiler park ve bahçelerde süs bitkisi, ev içi dekorasyonda kesme çiçek, bezeme sanatlarında motif olarak kullanılmaktadır. Ayrıca, tarım ürünü olarak da önem taşır. Türkiye açısından ise tarihi kimliği, kültürü ve ekonomisindeki yeri ile özel öneme sahiptir. Osmanlı İmparatorluğunda, XVII. yüzyılın başındaki Ahmet Refik Altınay ın adını verdiği Lâle Devri etkileri ve sonuçlarıyla değerlendirildiğinde, bu bitkinin önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Avrupa da ise Hollanda nın, başta lâle olmak üzere soğanlı bitkilere dayalı ekonomisinin, turizmle birlikte ülke açısından ne derece önemli olduğu bilinmektedir. Son yüzyılda, endüstrileşme ve kentleşme ile giderek doğadan uzaklaşan insanların, evlerinin dört duvarı arasındaki yaşantılarında ve doğaya özlemlerinin giderilmesinde, bu bitkilerin önemi giderek daha iyi anlaşılmaktadır (McHoy, 2008). 14

27 Soğanlı bitkiler tasarımda, driftler (akıcı kitleler), gruplar ve kümeler halinde kullanıldıklarında güçlü bir görsel etki yaratırlar. Driftler halinde kullanımları alana çekicilik kazandırmaktadır. Scilla, Crocus, Hyacinthus gibi küçük soğanlı cinsler tercih edilebilir. Örneğin; yeşil gümüş desenli yaprakları, pembe ve beyaz renkli çiçekleri ile Cyclamen hederifolium lar akıcı kitleler halinde kullanıldıklarında mükemmel bir görünüm arz ederler. Bununla birlikte soğanlı bitki türlerinden bazıları getirildikleri yerlere adapte olabilme ve burada doğallaşma, yabanileşme (naturalizing) eğilimindedirler. Getirildikleri yerlere kolaylıkla uyum sağlarlar. Bu özelliğe sahip soğanlı bitki türleri de driftler ve dalgalar şeklinde kullanılmaktadırlar. Kullanılacak alana serpme şeklinde uygulanması durumunda yapılacak bir tasarım ile doğal görünümlü bahçe etkisi yaratılması da mümkün olabilmektedir. Genellikle çim alanlar, ağaçlık alanlar, kıyı kesimler, yol kenarları, eğimli alanlar, havuz ve dere kenarları, avlular gibi yerlerde tercih edilmektedir. Allium, Chionodoxa, Crocus, Galanthus, Camassia, Scilla, Iris, Anemone, Narcissus, Fritillaria, Eranthis, Leucojum, Muscari, Ornithogalum gibi türler kullanılmalıdır. Geniş yapraklı türlerle oluşturulmuş bir ağaçlık alanlarda böyle bir tasarım yapılacak ise bazı bakış noktalarından görülebilecek geçiş yüzeyleri yaratmak gerekmektedir (Rees, 1992; Leholm, 1998; Cornwell ve Giles, 2004). Peyzaj tasarım çalışmalarında grup bitkilendirmesi daha çok büyük alanlarda tercih edilmelidir. Örneğin, parlak sarı kadeh şeklinde sarı renkleri ile Stenbergia lar ile Colchicum lar grup halinde kullanıldıklarında oldukça etkili görünüm elde edilmektedir. Yürüme yolları, teraslar ve giriş yollarında küçük çiçekli soğanlı bitkilerin gruplar halinde kullanılması da çekicilik sağlamaktadır. Küçük alanlarda yapılacak düzenlemelerde tek renk ve çeşidin kullanılması hem alanı daha büyük göstermesi hem de uniform renk ve tekstür sağlayarak görsel bir etki yaratması bakımından tercih edilmelidir. Geniş alanlarda ise iki veya üç renk kullanımı daha etkili olmaktadır. Bu tür alanlarda yapılacak tasarımlarda her renkteki soğan bir arada olmasına, seçilen renklerin birbiri ile uyumlu olmasına ve renklerin birbirine karışmamasına dikkat etmek gereklidir. Örneğin, daha kuytu ve gölgeli köşelerde beyaz çiçekli türlerin tercih edilmesi renk uyumu açısından etkili olmaktadır. Ayrıca bitkilendirmelerde bitki boyu da 15

28 göz önünde bulundurulmalıdır. Genel olarak çok uzun boylu soğanlı bitkiler bitkilendirme alanının arka kısımına, daha kısa boylular ise ön kısımda yer almalıdır. Uzun boylu türler bahçenin köşe kısımlarında kullanılması da etkili bir görünüm yaratmaktadır (Fech ve Rodie 2002; Leeds, 2001). Soğanlı bitkiler daha çok yerleşim alanları, parklar ve bahçeler, arboretumlar, bina girişleri, bahçe duvarları, yol kenarları, kaya bahçeleri, vb. olmak üzere geniş bir kullanım alanına sahiptir. Soğanlı bitkiler ağaçlar, çiçekli çalılar, tek ve çok yıllık otsular ile bir arada kullanılması ile sürekli ve renkli bir görünüm yaratılabilir (Steinegger vd., 1999; Seyidoğlu, 2009) Bordür bitkilendirmeleri Bordür bitkilendirmeleri olarak yapılacak tasarımlarda, çok sayıda tür ve çeşit ile geniş seçim olanağının olması ve değişik dönemlerde dikilebilmeleri nedeniyle soğanlı bitkilerin en çok kullanım alanlarındandır. Bordürlerde soğanlı bitkiler tek veya gruplar halinde, çalı grupları ve otsu türler ile bir arada kullanılarak etkili görünümler yaratılabilir (Şekil 2.4). Örneğin; uzun boylu Lilium ve Fritillaria lar ile üçlü ve dörtlü gruplar halinde geniş bordürler yaratılması yanı sıra Fritillaria meleagris, Tulipa, Narcissus ile kısa boylu olan Muscari armeniacum, Crocus chrysanthus, Galanthus ve Chimonanthus paraecox, Daphne alpina ve Sorbus reducta bir arada çekici bir kombinasyon oluşturulabilir. Allium gibi küre ve helezon formdaki gösterişli çiçeklere sahip olan türlerde bordürlerde tercih edilmektedir. Perennialler ile birlikte yaratılan bordürlerde, mart ve nisan ayında çiçeklenen soğanlı bitkilerin kullanılmasıyla, uzun periyotta, bordürlere canlılık kazandırılabilmekte ve aynı zamanda soğanlı bitkilerin yaprakları kuruduğu zaman da malç görevi görmektedir. Çim alanın kenarlarının uzunluğu boyunca yapılan bir soğanlı bitki bordürü de, çim alana renk etkisi sağlayacaktır (Rees, 1992; Cornwell ve Giles, 2004; Evans, 2005; Alp ve Aşur, 2006; Seyidoğlu, 2009). 16

29 Şekil 2.4. Bordür bitkilendirme örnekleri Çim alan bitkilendirmeleri Çim alanda yapılacak bitkilendirmelerde, genellikle ilkbaharda çiçeklenen türler tercih edilir. Tek renkte veya akıcı gruplar halinde bitkilendirme yapılması bahçeye çekicilik kazandırmaktadır. Çim alanda kullanılan soğanlı bitkilerde bitkilerin yaprakları sararıncaya kadar çimlerin biçilmemesine dikkat edilmelidir. Erken çiçek açan Narcissus ve Crocus gibi türler çim alanda kullanılabilecek ideal bitkilerdir. Crocus lar ile sade bir görünüm yaratırken Narcissus lar ile uzun boyunları ve narin taç yaprakları ile rüzgarda sallanan hafif çiçekleri ile çekici bir etki sağlarlar. Scilla campanulata, Chinonodoxa spp., Scilla siberica, Anemone blanda gibi türlerde çim alanda kullanılabilirler. Ayrıca, nemli alanlar için, Fritillaria meleagris, Scilla nutans, Ornithogalum umbellatum gibi türler ve yamaçlı alanlarda, Hemerocallis gibi lifli kök sistemine sahip, yaprakları ve çiçekleri ile çekici olan türler tavsiye edilmektedir (Şekil 2.5)(Leholm, 1998; Evans, 2005; Alp ve Aşur, 2006). Şekil 2.5. Çim alan bitkilendirme örneği 17

30 Doğal ve yapay göller, havuzlarda kullanımları Doğal ve yapay göller, havuzlarda yapılan tasarımlarda ise nemli koşullara uygun olan Allium spp., Arum italicum, Fritillaria meleagris, Leucojum spp., Iris siberica, Scilla spp. ve Chionodoxa spp. ve bazı Narcissus türleri tercih edilmektedir (Şekil2.6). Örneğin; Arum spp. lar, beyaz damarları belirgin olan yaprakları, geniş beyaz kağıt şeklindeki çiçek yapılarını izleyen başak şeklinde meyveleri ile oldukça çekici bir görünüm meydana getirmeleri yanında sonbaharda ateş kırmızısı renkte ve başak şeklindeki meyveleri etkili bir kontrast sağlamaktadırlar (Leholm, 1998; Cornwell, 2004). Şekil 2.6. Doğal ve yapay göller, havuzlarda kullanım örneleri Kaya bahçelerinde kullanımları Kaya bahçelerinde yapılacak tasarımlarda Allium, Colcihicum, Eranthis, Fritillaria meleagris, Lilium, Narcissus, Anemone blanda, Chionodxa, Galanthus, Muscari, Leucojum, Scilla, gibi türler kullanılabilir. Tasarımda daha çok grup bitkilendirmesi tercih edilmektedir. Örneğin; kısa boylu, narin ve ince yapraklı türlerden Allium moly, Iris reticulata, Tulipa spp., ile kısa boylu çalı görünümlü, yuvarlak gösterişli çiçeklere sahip Anemone blanda kullanılması ile çekicilik kazandırabilir (Şekil 2.7)(Rees, 1992; Leholm, 1998; Cornwell ve Giles, 2004). 18

31 Şekil 2.7. Kaya bahçelerinde kullanım örneği Yaprak döken ağaç ve çalılarla birlikte kullanımları Yaprağını döken ağaç ve çalılar, ilkbaharda yaprakları oluşmadan önce altında soğanın yetişmesi için gerekli ışıklı ortamı sağladığı için; soğanlı bitkiler, yaprağını döken ağaç ve çalılardan oluşan alanlarda kullanılabilir (McHoy, 2008). Soğanlı bitkiler yaprağını döken ağaç ve çalılarla birlikte kullanılabilirler, fakat yeterli derecede ışık alamayacaklarından herdemyeşil türler ile birlikte kullanılması tavsiye edilmemektedir. Binaların çevresindeki alanlarda bulunan ağaçların alt kısımlarında, dar yapraklı ağaçların kenarlarında ve çalılar ile birlikte yapılan kombinasyonlar ile hareketlilik kazandırırlar. Lilium, Anemone, Scilla, Muscari spp., Crocus spp., Galanthus spp., Leucojum spp., ve Tulipa spp. lar da ağaç ve çalılarla birlikte kullanılması uygun soğanlı bitkilerdir. Yazın Lilium spp. lar ve sonbaharda Colchicum ların, ince formlu çalılarla birlikte kullanılması hoş bir etki yaratır. Bununla birlikte, uzun boylu Lilium lar ile ağaç gövdelerinin saklanması mümkün olmaktadır (Şekil 2.8). Şekil 2.8. Yaprak döken çalı ve ağaçlarla birlikte kullanım örnekleri 19

32 Anemone blanda ve Anemone ursinum, Scilla campanulata ve Scilla nutans kalın gövdeli ağaçların çevrelerinde veya altında kullanılmaktadır. Cyclamen ler, ağaç altlarına dikildiklerinde, ağaçların kök rekabetinden çekinmezler ve daha iyi gelişim gösterirler. Nisan ve mayıs ayında halı görünümündeki mor renkli çiçekleriyle Corydalis türleri ise yaprak döken ağaçlarla ve gölgeli yerlerde kullanılabilir. Diğer yandan soğanlı bitkilerle kullanılmaya uygun ağaç ve çalılar ise Fraxinus, Betula, Quercus, Prunus sp., Malus sp., Cercis, Forsythia, Chaenomeles vb. dir. Mahonia aquifolium - sarı renkli Narcissus lar ile, Prunus türleri - Muscari ler ile, Magnolia stellata - Muscari alba ile, Rosa türleri - Narcissus ve Scilla türleri ile, Cyclamen ler Quercus lar ile birlikte kullanıldığında dekoratif bir görünüm sağlamaktadırlar (Leholm, 1998; Sarıbaş, 1999; Cornwell ve Giles, 2004; Onat, 2012) Çiçek parterlerinde kullanımları Soğanlı bitkiler, farklı renkleri, kokuları uzun süren parlak çiçekleri ile birçok yaz annuelinin ulaşamadığı çok sayıda farklı çeşitleri ile bahçeye süreklilik ve çekicilik kazandırırlar. İlkbaharda ve yazın çiçek açan geofit türleri tek başlarına veya Mysotis, Petunia, Tagetes vb. gibi mevsimlik çiçeklerle birlikte çiçek yastıklarında kullanıldığında hem çiçeklenme periyodu uzatılmakta hem de tamamlayıcı renk ve kontrast elde edilmektedir. Bu tür kombinasyonlarda özellikle çiçeklenme zamanına ve yüksekliğine dikkat edilmelidir. Çiçek parterlerinde de soğanlı bitkilerin kullanımında formal yerine, informal tasarımlar tercih edilmelidir. Allium, Anemone, Begonia, Crocus, Galanthus, Dahlia, Scilla, Tulipa gibi cinsler çiçek yastıklarında kullanılabilmektedirler. Formal çiçek parterleri daha çok sergileme veya gösteri bahçelerinde kullanılmaktadır. Bu tür çiçek parterleri için Lilium, Iris ve Allium lar tercih edilebilmektedir (Şekil 2.9) (Rees,1992; Leholm, 1998; De Hertogh ve Powell, 1999; Cornwell ve Giles, 2004; Alp ve Aşur, 2006; Seyidoğlu, 2009). 20

33 Şekil 2.9. Soğanlı bitkilerin çiçek parterlerinde kullanım örnekleri Büyük saksılarda kullanımları Yeşil alanların minumum düzeyde olduğu kentsel mekanlarda saksı bitkilendirmelerinde soğanlı bitkilerin kullanımı tercih edilebilir (Şekil 2.10). Plazalarda, otel bahçelerinde, ofis içinde, alışveriş merkezleri, ev bahçelerinde vb. yerlerde küçük veya büyük konteynırlarda, soğanlı bitki türleriyle bitkilendirme ile hoş ve etkili bir görünüm sağlanır. Konteynırların yeterli ışık almalarına dikkat edilmeli ve kaplarda drenajı sağlayan delikler olmalıdır. Ayrıca konteynırlarda, soğanlı bitkiler, çalılar ve çok yıllık bitkilerle birlikte kullanılırlarsa daha fazla renk etkisi sağlarlar. Çiçeklenme sonunda kaldırılması ve değişik yerlere taşınabilmesi nedeniyle büyük saksılar da tercih edilebilir (Evans, 2005; Seyidoğlu, 2009). Şekil Soğanlı bitkilerin büyük kaplarda kullanım örnekleri 21

34 Soğanlı bitkilerin iç mekanlarda saksılar içerisinde ve teraslarda kullanılmaları da mümkün olmaktadır. Amaryllis, Hyacinthus, Tulipa, Narcissus, Colhicum, Dahlia, Iris gibi türler tercih edilebilir. Örneğin; Dahlia lar, sık ve yoğun çiçekleri ile, Tulipa systola ve Colchicum ritchii, farklı zamanlarda çiçeklenmesi, farklı biçimli yaprakları ve farklı çiçek renkleri ile tek başlarına bir çeşitlilik yaratmaktadırlar (Rees, 1992; Gutterman, 1997; Leholm, 1998; Leeds, 2001; Alp ve Aşur, 2008; Onat,2012) Yer örtücü bitkilerle birlikte kullanımları Soğanlı bitkilerin yer örtücü bitkilerle birlikte kullanarak güzel kombinasyonlar oluşturulabilir. Tasarımda yer örtücü bitkiler ile soğanlı bitki türleri arasında yükseklik ilişkisinin göz önünde bulundurulması gerekir. Yer örtücü türler soğanlı bitkilerin yarısından fazla yükseklikte olmamalıdır (Şekil 2.11). Genelikle Ajuga sp., Hedera helix, Viola sp. gibi kısa boylu yerörtücü türler tercih edilmelidir. Örneğin, Cyclamenler, Phlox stolonifera ve Arabis türleri gibi perennial yer örtücüler ile birlikte hoş bir görünüm meydana getirirler. Ayrıca yer örtücüler soğanın gövdesine destek olur ve yağmurların veya sulama suyunun sıçrayarak çiçeklerin çamurlanmasına da engel olmaktadırlar (Leholm, 1998; Steinegger vd., 1999; Evans, 2005). Diğer yandan, Sarıbaş vd. (2007), Anemone nemorosa, Scilla bithynica, Ornithogalum umbellatum, Pancratium maritimum, Crocus sativus, Iris germanica gibi türlerin yerörtücü bitki olarak kullanılabileceklerini belirtmişlerdir. Şekil Yer örtücü bitkilerle birlikte kullanım örneği 22

35 Sergileme ve gösteri amaçlı kullanımları Soğanlı bitkiler sergi ve gösteri amaçlı olarak da kullanılabilmektedir. Allium, Firitillaria, Tulipa, Narcissus, Lilium gibi büyük ve gösterişli çiçekleri olan türler tercih edilmelidir. Tasarımda tek veya küçük gruplar halinde kullanılabileceği gibi büyük gruplar halinde de kullanılabilmektedir (Şekil 2.12) (Leeds, 2001; Evans, 2005; Onat, 2012). Şekil Soğanlı bitkilerin sergileme ve gösteri amaçlı kullanım örnekleri Koku bahçelerinde kullanımları Bazı soğanlı bitki türleri gösterişli çiçeklerinin yanı sıra hoş kokuları ile koku bahçelerinde de tercih edilmektedir. Nisan ve Mayıs ayında kokulu çiçekli Hyacinthus lar, beyaz ve açık sarı çiçekli Narcissus türleri, kokulu çiçekleri ile etkili bir görünüm sergilemektedir (Şekil 2.13). Yazın çiçekli Lilium lar güzel kokuları ile vazgeçilmez türlerden birisidir. Lilium candidum, Lilium auratum, Lilium longiflorum, Lilium regale, Lilium auratum türleri kokulu Lilium türleri arasındadır. Açık krem renkli Gladiolus tristis ile Lonicera ve Matthiola birlikte kullanıldıklarında polen taşıyıcı böcekleri ve kelebekleri çekici etki yaratırlar. Koku bahçelerinde kullanılabilecek diğer türler arasında Iris, Ipheion, Acidenthera, Ornithogalum Gladiolus ler yer almaktadır (Relf, 1997; Leeds, 2001; Seyidoğlu, 2009). 23

36 Şekil Soğanlı bitkilerin koku bahçelerinde kullanım örnekleri 2.6. Soğanlı Bitkilerin Üretim Yöntemleri Soğanlı bitkiler, generatif ve vegetatif yöntemle üretilmektedirler. Geniş çapta üretim için vegetatif üretim teknikleri kullanılmaktadır Genaratif üretim Tohum ile yapılan üretim tekniğidir. Çiçeklenmeden sonra olgunlaşan tohumlar toplanarak hemen ekilir veya uygun koşullarda tohum ekim zamanına kadar bekletilirler. Tohumla üretimde tohumların olgunlaşma zamanları, çimlenme süreleri, çimlenme oranları, çimlenme için gereken sıcaklıkları iyi bilinmelidir. Allium, Begonia, Chionodoxa, Cyclamen, Eranthis, Freesia, Fritillaria, Musari ve Ranunculus lar tohumla üretimi yaygın olan cinslerdir. Çimlenme için gereken optimum sıcaklıklar cinslere göre değişmektedir. Örneğin; Cyclamen tohumları için optimum C, Musari ve Chionodoxa için optimum 5-7 C, bazı Lilium (Lilium ledebourii) türleri için C ile başlayan ve daha sonra C lerde devam eden sıcaklıklar ve Colcihum macrophyllum için başta 20 C de ön uygulama daha sonra karanlık ortamda C sıcaklıkların etkili olabildiği belirtilmiştir (Dotterweich ve Rober, 1988; Corbineau vd., 1989; Rees 1992; Zencirkıran, 1998; Aksu vd., 2002; Padasht Dehkaei vd., 2005; Antonidaki- Giatromanolaki vd., 2008). Tohum çimlenme oranları ise bulunduğu yere ve türlere göre değişiklik göstermektedir. Yapılan araştırmalara göre, Pozantı koşullarında Galanthus 24

37 elwesii de yaklaşık %85 lik bir çimlenme oranı elde edilirken, Anemone blanda ve Cyclamen neopolitanum da tohumların çimlenmediği belirtilmiştir (Altan, 1982). Diğer yandan yine Galanthus elwesii da Karagöl koşullarında %80, Bornova koşullarında %12 oranında tohum çimlenmesinin meydana geldiği belirtilmiştir (Korkut, 1986). Tohumla üretimde çok sayıda bitki elde edilebilmektedir, fakat elde edilen bitkilerin ana bitkiye benzememesi, bazı türlerin yeterince tohum oluşturamaması ve tohum ekiminden çiçek oluşturacak büyüklükte bir bitki elde etmek için geçen sürenin uzun olması gibi olumsuzluklar meydana gelmektedir. Diğer yandan tohum ekiminde toprak ph sı türlere göre değişmekle birlikte 5-6,5 arasındadır. Tohum ekiminden çiçek açma büyüklüğünde soğan elde edilmesi için geçen süre cinslere göre değişmektedir. Yapılan bazı araştırmalara göre optimum koşullarda, Allium lar 2 yıl, Eranthis ler 4 yıl, Fritillaria lar 4-5 yıl, Galanthus lar 4-5 yıl, Lilium lar 2-4 yıl, Ornithogalum lar 3 yıl ve Leucojum lar 2-4 yıl olduğu tespit edilmiştir (Zencirkıran, 2002; Aksu vd., 2002) Vejatatif üretim Soğanlı bitkiler çoğunlukla vegetatif olarak üretilmektedirler. Generatif üretimde, bazı türlerin tohum oluşturma kapasitelerinin az olması, tohum ekiminden çiçek oluşturacak büyüklükte bir bitki elde etmek için geçen sürenin uzun olması gibi nedenlerden dolayı vegetatif üretim yöntemleri daha çok tercih edilmektedir. Vegetatif üretim yöntemlerini sekiz grup altında toplayabiliriz Ana soğanın yanında oluşan yavru soğanlar ile üretim Vegetatif üretim yöntemleri içinde en çok kullanılanıdır. Bu yöntemde, büyüme mevsiminde ana soğanların yanında oluşan yavru soğanlar üretimde kullanılırlar. Ana soğana bitişik yavru soğanlar fizyolojik faaliyetlerin minimuma indiği, yaprakların sararıp kuruduğu dönemde topraktan çıkarılıp, ana soğandan ayrılarak, büyüklüklerine göre sınıflandırılarak hazırlanan dikim 25

38 yerlerine çiçeklenme iriliğinde, soğan elde etmek amacıyla dikimleri yapılmaktadır. Genellikle, Fritillaria, Galanthus, Leucojum, Narcissus, Iris, Lilium, Tulipa gibi cinslerde uygulanmaktadır. Bu yöntemle çiçek meydana getirebilecek büyüklükte soğan elde etmek için genellikle 1-3 yıl gereklidir. Ana soğandan elde edilen yavru soğan miktarı, bitkinin türü, üretim yapılan bölge ve ana soğanın büyüklüğü gibi faktörlere bağlı olarak değişmektedir. Narcissus türlerinde yılda ortalama 1,6 adet yavru soğan, Tulipa ve Iris te 5 adet yavru soğan, Lilium türlerinde yılda 2 adet yavru soğan meydana gelmektedir (Zencirkıran, 2002; Aksu vd., 2002). Gökçeoğlu ve Sukatar (1986), Galanthus elwesii Hook. da yavru soğanlar ile üretim, soğanların büyütülmesi şeklinde yapılmış, Ege bölgesinde, 3-4 cm büyüklüğündeki soğanların, susuz koşullarda, yaklaşık %75 oranında ticari boya ulaştıkları belirtmiştir. Yine Galanthus larda Karagöl ve Bornova koşullarında %44,9 ile 3-4 ve %58,2 ile 4-5 cm çevre büyüklüğündeki soğanlarda yüksek oranda yavru soğan oluşumu saptanmıştır. Luria vd., (2002), Ornithogalum dubium da sıcaklık uygulaması ile birlikte kontrollü koşullarda yapılan üretimde, toplam yavru soğan oluşumunun ana soğan büyüklüğüne bağlı olduğu belirtmiştir. Sternbergia lutea da yavru soğan oluşum kapasitesi ve ağırlığının, dikim yapılan soğan büyüklüğüne bağlı olduğunu ve Sternbergia fischeriana da da en fazla yavru soğan oluşumun iri soğan grubunda olduğu saptanmıştır (Arslan vd., 2002; Zencirkıran ve Tümsavaş, 2006). Diğer yandan Kariuki ve Kako (1999), Ornithogalum saundersiae de soğan büyüklüğünün çiçek kalitesini etkilediği, orta ve iri büyüklükteki soğanlardan elde edilen çiçekler daha gösterişli olduğu, çok iri ve küçük soğanlardan elde edilen çiçeklerin daha kısa ve ince saplı olduğu belirtilmektedir. 26

39 Soğanda çapraz kesim yöntemi ile üretim (cross cutting) 1930 lu yıllardan beri kullanılan bu yöntemdir. Bu yöntemde ilk önce soğan tabanındaki kökler uzaklaştırılır ve soğanlar kurumaya bırakılmaktadır. Soğanlar kuruduktan sonra, soğan tabanında keskin bir bıçak ile, soğan büyüklüğüne göre, 3 veya 4 çapraz kesim yapılmaktadır. Kesim soğan tabanının ayrılabileceği şekilde yapılmalıdır. Bu şekilde hazırlanan soğanlar, kesim kısımları yukarıya gelecek şekilde 25 C de tutulurlar. Kesim yapılan yere kum serpiştirilir ve bununda üzeri 5 cm kalınlığında kum ile kapatılmaktadır. Yaklaşık 1 hafta sonra kesim yerinde ince bir mantar tabakası oluşmuştur ve soğanlar sökülerek sağlıklı olup olmadıkları kontrol edilir ve kesim yerleri aşağıya gelecek şekilde C de 2,5-3 ay üretim odalarında dikilerek yavru soğancık oluşumu sağlanmaktadır. Yavru soğancıklar ana soğanlarla birlikte açık alana dikilmektedir. İlk yıl ana soğan parçalanıp dağılır, daha sonraki yıllarda yavru soğanların büyütülür, yavru soğanlar her yıl sınıflandırmaya tabii tutularak çiçek verme büyüklüğünde olanlar ayrılmaktadır. Bu yöntem Hyacainthus larda kullanılabilmektedir (Aksu vd., 2002; Zencirkıran, 2002) Soğanın bölünmesi (dilimlere ayırma) yöntemi ile üretim Soğanı dilimlere ayırma yöntemi, büyük miktarlarda soğan elde etmek amacıyla kullanılan bir yöntemdir. Bir soğanı eşit büyüklükte parçalara ayırmak amacıyla yapılan diklemesine kesme işlemidir. Soğanın bazal plakasının meristematik bölümünden yararlanmayı, yani hücre bölünmesi yolu ile soğancık üretilebilmesinden faydalanmayı sağlarmaktadır. Genellikle Galanthus, Fritillaria, Leucojum, Narcissus, Chionodoxa, Nerine, Scilla, Sternbergia gibi cinslerde uygulanmaktadır. Çiçeklenme büyüklüğündeki iyi bazal plaka oluşturan tercihen yuvarlak soğanlar materyal olarak seçilmelidir. Soğan büyüklüğüne bağlı olarak dilimlere ayrılır, soğan dilim adedi 4, 12, 16 ve 32 olabilmektedir. Dilimlere ayrılan soğanlar yüzey strelizasyonuna tabii tutularak, su ile nemlendirilmiş perlit veya vermukulit ortamları içeren polietlien torbalarda, karanlık bir ortamda (inkubatörde) 12 hafta 27

40 tutulmaktadır. Türlere göre inkubasyon sıcaklıkları C arasında değişebilmektedir. Galanthus elwesii de C, Sternbergia lutea, Leucojum aestivum ve Leucojum vernum da 20 C, sıcaklıkların iyi sonuç verdiği tespit edilmiştir (Hanks, 1991; Piskornik vd., 2000; Aksu vd., 2002; Seyidoğlu ve Zencirkıran, 2008). Ayrıca Manish vd., (2000), Lilium da vermukulit ortamında soğancık/pul oranı, soğancık çapı ve ağırlığında artış meydana geldiği belirtmişlerdir. İnkübasyon süresi içinde soğan parçalarının üzerinde soğancıklar meydana gelir ve bu soğancıklar daha sonra açık araziye veya plastik seralarda iki yıl büyütülürler. Soğancıklar bazıları 2. yıl çiçek açsa bile genellikle 3. yılda çiçek açacak büyüklüğe ulaşırlar. En uygun zaman haziran- ekim ayları arasındadır. Petrova (1990), bazı Narcissus türlerinde ağustos ayında yapılan uygulamanın iyi sonuç verdiğini belirtilmiştir. Dilimleme yönteminde dilim sayısı ne kadar az olursa soğan parçası o kadar büyük olur ve soğan çiçeklenme büyüklüğüne daha erken ulaşmaktadır. Dilim sayısı artıkça soğan parçası büyüklüğü azalır ve soğancıklar geç çiçeklenme meydana gelmektedir. Leucojum vernum, Leucojum aestivum, Fritillaria imperialis ve Sternbergia lutea da, geniş çevre büyüklüğüne sahip soğanlarda ve bölme uygulamasının (4 e bölme) etkili olduğu belirtilmiştir (Zencirkıran ve Mengüç, 1996; Yücel, 1999; Piskornik vd., 2000; Aksu vd., 2002; Seyidoğlu ve Zencirkıran, 2008). Diğer yandan, Fritillaria persica da ortadan bölünen soğanların, 4 ve 8 e dilimlemeye nazaran daha çok yavru soğan verdiği tespit edilmiştir (Uluğ, 1997) Soğan pulları ile üretim (scaling) 14. yy. dan beri bilinen bu teknik, soğandan koparılan her pulun dikilerek yeni bitki elde edilmesi yöntemidir. Pullama olarak da adlandırılan bu yöntem, genellikle Lilium türlerinin üretilmesinde kullanılır. Soğan pulu soğan tabanında kök bölgesi içerecek şekilde ayrılır ve hastalıklara karşı fungusitle ilaçlandıktan sonra dikilmektedir. En dıştaki buruşmuş ve suyunu kaybetmiş pullar 28

41 kullanılmaz. Dıştan içe doğru ilk iki veya üç sıra soğan pulu kullanılması tavsiye edilmektedir Her bir pulun dip tarafında adventif soğancıklar meydana gelir. Genellikle her bir puldan 3-5 soğancık elde edilmektedir. Lilium türleri dışında, Hyacinthus, bazı Fritillaria türleri, Muscari ve Scilla larda da uygulanmaktadır (Rees, 1992; Aksu vd., 2002; Zencirkıran, 2002). Shumei vd., (2002), Lilium pumilum da iç ve orta kısımlardan alınan pullardan soğancık üretiminin, dış kısımdaki pullardan daha uygun olduğunu belirtmişlerdir. Benzer şekilde Dhiman (2007), hibrit Lilium çeşiti olan Grand Care de iç pullardan elde dilen soğancık sayısı, ağırlık ve çapının yüksek olduğunu belirtmiştir. Diğer yandan farklı ortamlarda üretime yönelik yapılan çalışmalarda soğan pullarının vermukulit ve kum ile vermukulit ortamlarında yapılan üretiminde soğancık ağırlığı ve sayısı üzerine olumlu etki yaptığı saptanmıştır (Manish vd., 2000) Soğanı ikişerli pullarına ayırma yöntemi ile üretim (twin-scaling) Soğanı ikişerli pullara ayırma (Twin-Scaling) yöntemi, 1935 yıllarından beri uygulanan eski bir yöntemdir. Dilimlere ayırma yönteminin bir aşama ilerisi olarak kabul edilmektedir. Genellikle Galanthus, Fritillaria, Leucojum, Hyemanthus, Pancratium, Sternbergia, Allium, Chionodoxa, Lachenolia, Muscari, Ornithogalum, Scilla, Veitheimia, Iris, Hyacinthus, Narcisssus gibir türlerde uygulanmaktadır. Soğanlar büyüklüğüne göre, dilimleme işleminden sonra dilimlerin her biri altta iki pulu birbirine bağlayan bir kısım olacak şekilde ikişer soğan pulundan oluşan parçalara ayrılmaktadır. Soğan büyüklüğüne bağlı olarak her dilim 3 veya 4 ikiz pula ayrılır. İnkübasyon periyodu dilimleme uygulamasındaki gibi gerçekleştirilmektedir. İnkübasyon süresi sıcaklık, cins ve türe göre değişmektedir. Genellikle C sıcaklık aralıkları ve haftalık bir periyot uygulanmaktadır. Bu yöntemle soğanların çiçeklenme büyüklüğüne gelmeleri için gereken süre türlere göre değişmekle birlikte 3-4 yıldır. Bazı türlerde örneğin Urgenia maritima larda bu sürenin daha da uzun (6 yıl) olduğu belirtilmiştir (De Hertogh ve Le Nard, 1993; Zencirkıran, 2002; Aksu vd., 2002). 29

42 Soğanda merkez çıkartma ve soğan tabanının oyulması Soğan dip kısmının oyulması, 19. yy. da geliştirilen bir yöntemdir. Bu yöntemde, yapraklar sarardıktan sonra toplanan iri ve olgun soğanlar, öncelikle 25 C de depolanırlar. Depodan çıkarılan soğanlar temizlenerek ilaçlanır ve kurutulur. Daha sonra soğanların kökleri kesilerek, kaşık veya bıçak ile soğanın taban kısmı çıkarılır. Bu kesim soğan pulları ile soğan tabanının birleştiği sınırdan yapılır. Bu şekilde hazırlanan soğanlar, birkaç hafta kesim yerleri yukarıya gelecek şekilde, daha sonra düz olarak depoda tutulurlar. Soğan tabanındaki yara yerlerinden yavru soğanlar meydana gelmektedir. Bu yöntem Hyacinthus Muscari ve Scilla da uygulanmaktadır. Merkez çıkarmada ise, soğanın merkezinde bulunan büyüme konisi çıkarılır. Soğanın büyüme potansiyeli soğanın bazal plakasında oluşacak yavru soğanlara yönlendirilmiş olur. Merkez çıkarma işlemi yapıldıktan sonra kesimlerde uygulandığı gibi önce soğanlar kesim yeri yukarıya, daha sonra aşağıya gelecek şekilde depoda tutulurlar. Bu yöntem Hyacinthus ve Fritillaria larda uygulanabilmektedir. Hyacinthus larda oyma yöntemi ile ortalama 60 soğancık elde edilebildiği, fakat 4-5 yıllık bir sürede çiçeklenme meydana geldiği; çapraz kesim yöntemi ile soğancık elde edilebildiği ve 3-4 yıllık bir sürede çiçeklenme meydana geldiği belirtilmiştir (Aksu vd., 2002, Zencirkıran, 2002) Koltukaltı yavru soğanlar (havai gövde soğancıkları) ile üretim Yaprak koltuklarında, gövde ve köklerde oluşan yavru soğanlarla üretim yapılmaktadır. Genellikle Lilium türlerinde (Lilium sargentiae, L. sulphureum, L. tigrinum gibi) uygulanır. Bu türlerde yaprak koltuklarında oluşan yavru soğanlar tam olgunlaştıkları zaman, kökte oluşanlar ise sonbaharda toplanmaktadır. 30

43 Lilium candidum, Lilium chalcedonium, Lilium hollandicum, Lilium maculatım ve Lilium testaceum gibi bazı türlerde doğal olarak koltukaltı yavru soğancık oluşturamamalarına rağmen çiçek tomurcuklarının koparılması ve bundan bir hafta sonra gövdenin üst kısmın kesilmesi ile havai soğancık oluşturmaları sağlanabilmektedir. Yavru soğanlar, 3 cm ara ve soğan büyüklüğünün 2,5 katı derinlikte dikilirler ve dikimden sonra sulanmaları ve bir veya iki yıl aynı yerden sökülmemeleri tavsiye edilmektedir. Diğer yandan bazı Lilium türlerinde (Lilum longiflorum Thunb. Nellie White ) gibi büyüme döneminde sürekli olarak 30/26-14/10 C gün/gece sıcaklığında bırakılmaları durumunda havai gövde soğancıklarının üretiminde artış olabileceğini belirtilmiştir (Aksu vd., 2002; Zencirkıran, 2002; Kim vd., 2007) Doku kültürü ile üretim (micropropagation) Bitki doku kültürü; kontrol edilebilen ışık ve sıcaklık koşulları altında kültür kapları içerisinde, yapay besin ortamında bütün bir bitki, hücre (meristematik hücreler, süspansiyon veya kallus hücreleri), doku (çeşitli bitki kısımları=eksplant) veya organ (apikal meristem, kök vb.) gibi bitki kısımlarından yeni doku, bitki veya bitkisel ürünlerin üretilmesidir. Geofitlerin doku kültürü yöntemiyle kültüre alınmalarında Gamborg (B5), White, Lasmier ve Skoog, Nitsch, Murashige ve Skoog (MS) ile bunun modifiye edilmiş ortamları daha fazla kullanılmaktadır (Babaoğlu vd., 2002; Ulus ve Seyidoğlu, 2006) Doku kültürü ile üretimde, soğan pulları, (özellikle Liliaceae familyasının bir kısmında ve Iridaceae ile Amaryllidaceae familyalarında) bazal plaka ve pulların birleşme noktasındaki meristematik bölgenin yanındaki bazal kısımlar, özellikle uzamamış genç gövdelerin ince kesimleri ve tomurcuklar gibi değişik bitki dokularından eksplant hazırlanabilir. Soğan ve yumru parçaları da explant olarak kullanılabilir. Ancak bunları enfeksiyonlardan arıtmak oldukça zor olduğundan, iyi dezenfekte edilmesi tavsiye edilmektedir (Aartijk ve Van Der Linde, 1986). 31

44 Lilium, Tulipa, Hyacinthus, Muscari, Fritillaria, Colchicum, Iris, Crocus, Galanthus, Sternbergia, Leucojum, Eranthis, Cyclamen, Scilla gibi cinslerin doku kültürü ile üretim yapılabilmektedir. Crocus, Galanthus, Fritillaria, Scilla, Leucojum türlerinde doku kültürü ile üretimde başarılı sonuçlar alınmasına rağmen Eranthis, Anemone türlerinde eksplant sterilizasyon problemi nedeniyle olumlu sonuçlar alınamadığı belirtilmiştir (Zencirkıran, 1998: Ulus ve Seyidoğlu, 2006) Yetişme Ortamı İstekleri Soğanlı bitkiler ışık istekleri bakımından tür ve cinslere göre değişmekle birlikte genellikle, güneşli ve yarı gölge ortamları severler. Bazı türler gölge de yetişebilir. İyi bir çiçeklenme için minimum 6 saat olmak üzere 8-10 saat bir ışıklanma gerekli olmaktadır. Işık istekleri bakımından Acidanthera, Dahlia, Gladiolus, Sparaxis, Dahlia, Galtonia, Hyacinthus Ipheion, Sternbergia, Tulipa gibi cinsler yoğun ışık ortamında: Scilla, Allium, Anemone, Chionodoxa, Crocus, Eranthis, Erythronium, İris, Galanthus, Muscari, Oxalis, Ornithogalum, Caladium, Colchicum Fritillaria, Lilium, Leucojum, Muscari, Narcissus, Ornithogalum, Zantedeschia gibi cinsler ışık ve yarı-kısmi gölge ortamlarda; Cyclamen, Hyacinthoides gibi cinsler ise yarı gölge ortamlarda yetişmektedirler (Steinegger vd., 1999; De Hertogh ve Powell, 1999; Fech ve Rodie, 2002; Relf, 2004; Anonim, 2005; Evans 2005). Ayrıca bitkilerin toprak altı ve toprak üstü organlarının gelişiminde de ışığın etkisi bulunmaktadır. Örneğin; bazı Lilium türlerinde, sera koşullarında % 30 oranında bir gölgeleme yapılmasının çiçek kalitesinin arttırdığı ve Tulipa cv. Juan ve Allium karataviense de gölgeleme yapılması ile sağlanan izolasyonun, soğanlarda meydana gelecek zararı azalttığını belirtilmiştir (Weaver vd., 1995; Duarte vd., 2004). Soğanlı bitkilerin sıcaklık istekleri cins ve türlere göre değişmektedir. Tulipa lar 5-13 C, Hyacinthus, Sternbergia ve Lilium lar için C ve Iris ve Allium lar için 9-13 C, sıcaklıklar çiçeklenme için gerekli olmaktadır. Çok yüksek sıcaklıklarda çiçeklenme gecikmektedir (Weng ve Tsai, 2004). 32

45 Lilium formonasum da C de bitkilerin sürmesi için geçen gün sayısının arttığı ve Lilium formolongi de 15 C de % 80 oranında çiçeklenme olduğu, sıcaklık arttıkça çiçeklenme oranının düştüğü ve zarar meydana geldiği belirtilmiştir (Evans, 2005; Goo ve Kim, 2008). Benzer şekilde, Leucojum aestivum ve Leucojum autumnale de yüksek sıcaklıklarda (30 C) çiçeklenmenin geciktiği saptanmıştır (Mori vd., 1991). Yüksek sıcaklıklar yanında düşük sıcaklıklar da etkili olmaktadır. Matsubara vd., (2003), 5 C lerde Muscari armeniacum ve Narcissus tazetta var. chinensis türleri olumsuz etkilendiğini, hatta bitkilerin ölebildiğini belirtmişlerdir. Bununla birlikte düşük sıcaklıkların, bazı cins ve türlerde olumlu etkileri bulunmaktadır (Zimmer ve Girmen, 1987). Toprak istekleri bakımından soğanlı bitkiler hafif ve sıcak topraklardan hoşlanırlar, yeterli geçirgenlik ve gözenek hacmine sahip hemen hemen her tip bahçe toprağında yetişebilirler. Drenajı iyi, büyüme döneminde nem tutma kapasitesi yüksek kumlubalçık veya balçıklı-kum topraklar en uygun toprak tipi olmaktadır. Ayrıca soğanların sökümü için toprağın taşsız olması gerekmektedir. Kil içeriği fazla olan topraklar ise organik materyaller ile karıştırılarak elverişli halen getirilebilirler. Toprak ph sı 6-7 arasında ve dikimde toprak sıcaklığı 5-10 C olmalıdır (Atay, 1996; Martin, 2001; Relf, 2004; Anon, 2005). Narcissus larda, iyi drenajlı su tutma kapasitesi iyi toprakların tercih edilebildiği, ağır topraklarda sığ, kumlu topraklarda derin dikim yapılması önerilmiştir. Fritillaria imperialis te ph sı 7 olan topraklarda iyi gelişirken, Fritillaria meleagris ise asitli topraklarda gelişebildiği belirlenmiştir (Bryan, 1989). Ayrıca Lilium larda, soğan pullarının gelişimde, vermukulit, perlit, turba yosunu veya pirinç kabuğu gibi materyallerin ilave edilmesi ile hazırlanan karışımlarının da etkili olabildiği belirtilmiştir (JongWon vd., 2002). 33

46 2.8. Dikim ve Bakım Teknikleri Soğanlı bitkilerde dikim zamanı genellikle soğuk iklimlerde eylül - ekim, ılıman iklimlerde ise ekim - ocak ayı arasında bir dönemi kapsamaktadır. Özellikle Gladiolus ve Dahlia gibi yazın çiçeklenen cinsler genellikle ilkbahar da dikilmeleri gerekmektedir. Lilium gibi soğuklara daha dayanıklı cinslerin ise daha erken dikimleri yapılabilmektedir. Soğanlı bitkilerin dikimi plantuvar veya çapa ile yapılabilir. Dikim derinliği genel kural olarak soğan büyüklüğünün 1-2 katı derinliğe yapılmalıdır. Genel olarak, Amarylis cinslerinde soğanın 1/3 ü açıkta kalacak şekilde; Muscari, Scilla ve Cyclamen cinslerinde ise 5 cm; Crocus, Galanthus ve Caladium cinslerinde 6-8 cm; Allium, Gladiolus, Dahlia cinslerinde 8-10 cm ve Lilium, Narcissus, Freesia ve Tulipa türlerinde ise cm derinliklerde dikim yapılabilmektedir. Çok sığ dikimlerde kök gelişimini tamamlayamamakta ve zayıf bir büyüme meydana gelmekte, aynı zamnda don zararı riski artmaktadır. Dikim derinliğinin artması ile bitkilerin sürmesi gecikebilmektedir. Ayrıca dikim derinliğinin toprak tipine göre değişebildiği ve kumlu topraklarda killi topraklara nazaran, derin dikimin yapılabileceği belirtilmiştir (Bale, 1995; Hagiladi vd., 1997; Steinegger vd., 1999; Relf, 2004; Martin, 2001; Anon., 2005; Dirik, 2008). Hagiladi vd. (1997), Crocus sativus 0-30 cm; Iris xiphium Hyacinthus larda 0-50 ve 60 cm; Narcissus tazetta ve Ornithogalum arabicum da 0-90 cm dikim derinliğinde bitkilerde sürme meydana geldiğini ve dikim derinliğinin artması ile bitkilerin sürmesinin geciktiği, çiçek ve yaprak sayıları ve yavru soğan oluşturma oranlarının negatif korelasyon içinde olduğu ve bundan dolayı azaldığını belirtmişlerdir. Kariuki (2003) ise Ornithogalum saundersiae de 5 cm dikim derinliğinde çiçeklenme performansının iyi olduğunu, dikim derinliğinin artması (20 cm dikim derinliğinde) çiçeklenmeye negatif etkili olduğu ve yavru soğan sayısının azaldığını belirtmiştir. 34

47 Çizelge 2.3. Bazı soğanlı bitkilerin dikim zamanları ve dikim derinlikleri (Rees, 1992; Anon., 2004; Evans, 2005; Dirik, 2008) Cins Dikim zamanı Dikim derinliği (ortalama/cm) Allium Sonbahar Arum Sonbahar 20 Camassia Sonbahar 15 Crocus Sonbahar-yaz 6-8 Chionodoxa Sonbahar 10 Colchicum Yaz Cyclamen Sonbahar 5 Dahlia İlkbahar 7,5 Fritillaria Sonbahar 15 Galanthus Yaz / Sonbahar 6-8 Gladiolus İlkbahar 12,5 Hyacinthoides Sonbahar Hyacinthus Sonbahar Iris Sonbahar 5 Ixia Sonbahar sonu 15 Lilium Sonbahar/İlkbahar Leucojum İlkbahar/yaz 10 Muscari Sonbahar 5 Narcissus Sonbahar Ornithogalum Sonbahar 10 Oxalis Sonbahar 10 Scilla Sonbahar 5-1 Sternbergia Yaz sonu/sonbahar 12,5 Triteleia Sonbahar 10 Tulipa Sonbahar Soğanlı bitkiler az bakım isteyen bitkilerdir. Genellikle doğal yağışlar büyüme ve gelişme için yeterli olmalarına rağmen özellikle sonbahardan itibaren dikilen güz soğanlılarında dikimi izleyen zamanda nemli toprak koşulları, kök oluşumu ve gelişimi için önemli olmakta ve bu amaçla toprağın kuruduğu yağışsız dönemlerde sulama yapılması tavsiye edilmektedir. Sulama gerekli ise dikim sonrasında ve büyüme mevsimi içinde sık sık ancak az sulama şeklinde yapılması tavsiye edilmektedir (Relf, 2004; Dirik, 2008). 35

48 Soğanların dikiminden itibaren özellikle yabani ot gelişimini önlemek ve kış donlarından korunmak için organik materyaller ile malçlama yapılabilmektedir. Malçlama ile toprak nemi ve sıcaklığı da korunacaktır. İlkbahar başında malçlama kaldırılmakta, fakat bitkiler toprak yüzeyine çıktıktan sonra ince bir malçlama yapılabilmektedir (Steinegger vd., 1999; Relf, 2004; Dirik, 2008). Bitkinin tohum oluşturmak için harcayacağı enerjisini soğan gelişimine harcamasını sağlamak amacıyla solan çiçekler uzaklaştırılmalıdır. Ayrıca Narcissus ve Tulipa gibi cinslerde ise çiçeklenme süresinin uzatılması için de uç alma şeklinde solan çiçeklerin uzaklaştırılması tavsiye edilmektedir (Steinegger vd., 1999; Relf, 2004; Dirik, 2008). Diğer yandan kış sonu ve ilkbaharda dikilen ve uzun gövdeli gelişen cinslerde ise (Dahlia gibi) dikimle birlikte kamışlar ile destekleme yapılmalıdır. Ayrıca dikimden birkaç yıl sonra soğanlı bitkiler geniş bir küme halinde yayılırlar ve tomurcukları seyrekleşebilir, bu durumda çiçeklenmeden sonra bölünmeleri gerekli olabilmektedir. Bölme sonunda yavru soğanlar büyütülmek amacıyla yeniden dikilmektedir (Relf, 2004; Dirik, 2008) Türkiye den Soğanlı Bitki Bahçesi Örnekleri Kuleli Soğanlı Bitkiler Parkı Kuleli Soğanlı Bitkiler Parkı (Uluslararası Barış Parkı); İstanbul Büyükşehir Belediyesi Park ve Bahçeler Müdürlüğünün İstanbul halkına hizmete açtığı temalı parklar projeleri dahilinde 13 Nisan 2006 yılında açılışını yaptığı Fatih Soğanlı Bitkiler Parkı, Zeytinburnu ve Fatih ilçeleri sınırında Yedikule zindanlarının hemen arkasında sahile 200 metre mesafede ve topkapı surlarının dibindedir. Parkın toplam alanı m 2 olup yaklaşık 4900 m 2 alanı sert zemin ve bitkilerin kapladığı alan 2600 m 2 dir. Türkiyede soğanlı bitki tür çeşit ve zenginliği bakımından önemli bir parktır. Parkta toplam adet soğanlı bitki dikilmiş olup, dikilen türler arasında özellikle Tulipa lar, Narcissus lar, Hyacinthus lar, Fritillaria lar ve Muscari ler mevcuttur (Şekil 2.14). Bu parkta toplam 111 farklı çeşitte soğanlı bitki kullanılmıştır. Park 36

49 aynı zamanda kışlık soğanlı bitkiler çiçeklenmesini tamamladıktan sonra temmuz ağustos aylarında yazlık soğanlı bitkilerde sergilenmektedir. Özellikle ülkemizde doğal olarak yetişen Begonia, Dahlia, Leucojum, Canna, ve Lilium türleri ilgi çekici türleri oluşturmaktadır (İBB, 2016). Şekil Yedikule soğanlı bitkiler bahçesinden örnekler (İBB, 2016) Bu yıl onuncusu düzenlenen İstanbul Lale Festivali kapsamında, İstanbul da lale bahçeleri oluşturulmuştur. Bu bağlamda her yılın nisan ayında gerçekleşen lale festivalinde kullanılan lale sayısı; Gülhane Parkı nda 86 farklı türde 1 milyon 379 bin lale, Emirgan Korusu nda 192 farklı türde 2 milyon 800 bin lale ve koruda tüm lale türleri sergilenmektedir. Yıldız Korusu nda 32 farklı türde 730 bin lale. Soğanlı Bitkiler Parkı nda 167 farklı türde 550 bin Tulipa, Hyacinthus, Narcissus ve Muscari gibi soğanlı bitkiler kullsnılmıştır. Lale dönemi bittikten 37

50 sonra da diğer soğanlı bitkiler soğanlı Bitkiler Parkında sergilenmeye devam etmektedir. Beykoz Korusu nda 8 farklı türde 92 bin 720 lale, Göztepe 60. Yıl Parkı nda 161 farklı türde 1 milyon 187 bin 500 lale, Büyük Çamlıca Korusu nda 16 farklı türde 524 bin 350 lale, Küçük Çamlıca Korusu nda 25 farklı türde 571 bin 250 lale, Fethipaşa Korusu nda 12 farklı türde 284 bin 408 lale, Hıdiv Çubuklu Korusu nda 8 farklı türde 294 bin 200 lale dikilmiştir (İBB, 2016) Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi Soğanlı Bitkiler Koleksiyonu Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi Soğanlı Bitkiler Koleksiyonu (NGBB); 2001 yılından itibaren oluşturulmaya başlanmıştır. NGBB ndeki koleksiyonların en önemlisi olarak Soğanlı Bitkiler Koleksiyonu gösterilebilir. Türkiye nin farklı bölgelerinden soğanlı bitki türlerinin bir arada bulunduğu koleksiyon, Türkiye nin biyolojik çeşitliliği hakkında önemli veriler sunmaktadır (İBB, 2016). Koleksiyonun ana amacı, soğanlı bitkilerin üretimi, yetiştirilmesi, bakımı hakkında deneyimlere dayanan bilgiler üretmek ve bunu halkla paylaşmaktır. Koleksiyon düzeni ise; NGBB Soğanlı Bitkiler Koleksiyonu 33 yükseltilmiş yastıkta muhafaza edilmektedir. Cinsler büyüklüklerine göre bu yastıklarda türler ve türlerin altında alttürler ve çeşitler şeklinde alfabetik olarak sıralanmıştır. Her yastıkta, yer alan bitkilerin bir listesi bulunmaktadır. Koleksiyonda soğanlı bitkiler toprak saksılar içinde yer almaktadır. Su kaybını engellemek için üzeri ince çakılla örtülen saksılar ait oldukları bölümlerde saksının serin kalmasını sağlayan kumun içine yerleştirilmektedir. Her bölümde en çok 50 büyük saksı ya da 120 orta büyüklükte saksı yer almaktadır (NGBB, 2016). NGBB ne ait görseller Şekil.2.15 de gösterilmiştir. 38

51 Şekil NGBB Soğanlı bitki koleksiyonları (NGBB, 2016.) Saklı Bahçe Soğanlı Bitki Koleksiyonu Saklı Bahçe Soğanlı Bitki Koleksiyonu, Çanakkle Onsekiz Mart Üniversitesi Biyoloji bölümü öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr. Ersin Karabacak tarafından düzenlenen ve gönüllü öğrencilerin katılımı ile Çanakkale Botanik Bahçesi (CBB) tarafından oluşturulan Saklı Bahçe soğanlı bitki koleksiyonu baharın tüm renkleri ile Nisan ayı içerisinde göz kamaştıran lale, sümbül ve nergislerin rengarenk çiçeklerinin açılmasıyla Saklı Bahçe Soğanlı Bitki Koleksiyonu görsel bir şölene kavuştu (Şekil 2.16). Bölgenin en büyük soğanlı bitkiler koleksiyonuna sahip olan CBB de şu anda 223 çeşit lale, 41 çeşit nergis, 18 çeşit sümbül ve 16 çeşit çiğdemin de yer aldığı koleksiyonda 450 farklı çeşitte 9000 soğan ve yumru dikimi yapıldı (ÇMOÜ, 2014). Şekil ÇOMÜ, Saklı bahçeden bir görünüş (ÇOMÜ, 2014) 39