Engellilerin Çalışma Hakkı ve Engelli Avukatların Sorunları

Transkript

1 Engellilerin Çalışma Hakkı ve Engelli Avukatların Sorunları Av. Turhan İÇLİ* Yaşam hakkı, maddi ve manevi varlığını koruma hakkı, işkenceye ve kötü muameleye uğramama hakkı gibi kişinin ruh ve beden bütünlüğüne yönelik temel haklarını bir yana bırakırsak, insan haklarının başında çalışma hakkı gelir. Çalışma hakkı, engelli bireyin bağımsız ve kendi kendine yeten bir yaşam sürdürmesinin güvencesi olduğu kadar, toplumsal ve siyasal yaşama etkin olarak katılımının, itibar ve özgüven kazanmasının da önkoşuludur. Bu nedenle engellilerin çalışma hakkı Anayasa ve Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesi ile güvence altına alınmıştır. Engellilerin Çalışma Hakkı Konusunda Ülkemizde Durum Hemen her konuda olduğu gibi çalışma hakkı konusunda da engelliler ile engelli olmayan bireyler arasında büyük bir uçurum bulunmaktadır. Resmi rakamlara göre ülkemiz nüfusunun yaklaşık %12 si engellidir. Buna göre Türkiye de 9,5-10 milyon dolayında engelli yurttaş yaşamaktadır. Bu bireylerin önemli bir bölümü 18 yaşın altında veya 65 yaşın üstünde, bir bölümü de bakıma muhtaç olması nedeniyle çalışma yaşamına katılma olanağına sahip değildir. Çalışma yaşında ve çalışma gücüne sahip 1 milyon 800 bin dolayında engellinin bulunduğu tahmin edilmektedir. İŞ-KUR ve Devlet Personel Başkanlığı verilerine göre 2017 yılı sonu itibarıyla özel sektörde veya kamuda işçi ya da memur olarak 160 bin dolayında engelli çalışmaktadır. Bu rakamı çalışma yaşındaki çalışma gücüne sahip engelli sayısı olan 1 milyon 800 bine böldüğünüzde %9 a yakın bir oran elde edersiniz. İşte bu, ülkemizdeki engellilerin çalışma oranıdır. Yani engellilerin %91 i işsizdir. Oysa engelli olmayan nüfus arasında işsizlik oranı resmi rakamlara göre %10 dolayındadır. Demek oluyor ki, engelli işsizliği genel işsizlik oranının tam on katıdır. Belki de genel işsizlik oranını %10 dolayına çeken en önemli faktörlerden biri engelli işsizliğinin bu denli yüksek olmasıdır. * Engelliler Konfederasyonu Başkanı.

2 ENGELLİLERİN ÇALIŞMA HAKKI VE ENGELLİ AVUKATLARIN SORUNLARI Bu arada parantez içerisinde şu gerçeği anımsatmamızda büyük yarar vardır: Ülkemizde engellilerin gerek sayısına gerekse engel türüne, derecesine, yaşına, cinsiyetine, eğitimine, sosyo-ekonomik statüsüne ilişkin ayrıştırılmış istatistiki bilgiler ne yazık ki mevcut değildir. Genel nüfus sayımı içerisinde bu çeşit istatistikleri elde etmeye yönelik sorular sorulmamaktadır. Sorulsa bile, nüfus sayımını yapan kadroların bu konuya ilişkin olarak eğitilmemiş olmalarının yanı sıra, engelli yurttaşların da sağlıklı yanıtlar vermesini sağlayacak önlemler alınmamıştır. Nitekim, engellilik alanında çalışan örgütlerin basıncıyla 1985 yılı nüfus sayımında engellilere ilişkin iki soru sorulmuşsa da sağlıklı sonuçlar alınamamış; engelli sayısı, Dünya Sağlık Örgütü nün gelişmekte olan ülkeler için verdiği oranların çok altında kalmıştır. Bu nedenle sağlıklı sonuç alabilmek için gerekli önlemlerin alınması yerine, nüfus sayımlarında bir daha engellilere ilişkin soru sorulmaması yoluna gidilmiştir. Engelliler hakkında ayrıştırılmış bilgilerin bulunmaması, engellilere yönelik hizmetlerin planlanmasının gerçekçi temellere oturtulamaması sonucunu doğurmaktadır. Parantezimizi kapatıp esas konumuza dönersek, şunu söyleyebiliriz: Devlet, engelli işsizliğini önleyici tedbirleri hızlı bir biçimde almamakla, bir yandan genel işsizlik oranını yükseltmiş olmakta; öte yandan nüfusun %12 sinin yükünü, engelli olmayan nüfusun sırtına yıkmaktadır. Bu durum rasyonel olmadığı gibi, sürdürülebilir de değildir. Hatta engelliliğin ve engelli işsizliğinin ortadan kaldırılması için gerekli önlemlerin alınmaması çoğu zaman iktidar partilerinin tercihi olarak ortaya çıkmaktadır. Kimi iktidarlar, engelliliği ve engelli işsizliğini yöneterek, engellileri, kendi iktidarlarını sürdürebilmek için bir yedek güç haline getirmektedirler. Bu, daha çok himayeci ve sadakacı politikalar aracılığıyla sağlanmaktadır. Engelliler eğitimsiz ve çaresiz bir kitle oldukları için yapılan yardımlar sayesinde yaşayabildikleri duygusuyla genellikle iktidar partilerine minnet duymakta ve bağımlı hale gelmektedirler. Engellilik yoksulluğun ikiz kardeşi olduğundan bu politika, engellilerin mensubu oldukları 30 milyon dolayındaki engelli yakını bir kitleyi de etkilemektedir. Bu kitlenin üçte ikisinin seçmen olduğu düşünüldüğünde iktidarı belirleyen bir gücün oluşması kaçınılmaz hale gelmektedir. İktidarların seçim başarıları, bir de bu bakış açısından irdelenmelidir. Şunu açıkça itiraf etmeliyiz ki, bugün özel sektörde ve kamuda istihdam edilen işçi ve memur engellilerin önemli bir bölümü, son dönemlerdeki hükümetlerin yasal düzenlemeleri ve çabaları sayesinde çalışma olanağına kavuşmuştur. Yapılan yasal düzenlemeler sonucu 50 ve üzerinde işçi çalıştıran özel ve kamu sektöründe, sırasıyla %3 ve %4 oranında engelli işçi çalıştırma zorunluluğu getirilmiştir. Çalıştırılan engelli işçilerin SSK prim ödemelerinin işveren payına düşen bölümü devlet tarafından karşılanırken bu yükümlülüğünü yerine getirmeyenlere her 466 Ankara Barosu Dergisi 2018/ 4

3 Av. Turhan İÇLİ engelli işçi için 2018 yılı itibariyle her ay 2.627,00-TL para cezası uygulanmaktadır. Kesilen bu para cezaları, İŞ-KUR bünyesinde bir fonda toplanmakta ve istihdam artırıcı projelerin desteklenmesinde kullanılmaktadır. Bu uygulamalar engelli işçi istihdamını anlamlı bir oranda artırmıştır. Öte yandan 2002 yılından bu yana engelli kamu personel istihdamında da önemli artışlar meydana gelmiştir yılında yürürlüğe giren Engelli Kamu Personel Seçme Sınavı Ve Engellilerin Devlet Memurluğuna Alınmaları Hakkında Yönetmelik ile, hemen hiçbir ülkede bulunmayan Engelli Kamu Personeli Seçme Sınavları (EKPSS) uygulamasına geçilmiş; engelliler, iki yılda bir yapılan sınavlarda aldıkları puanlara ve yaptıkları tercihlere göre çeşitli kamu kurumlarına yerleştirilmişlerdir. Bu uygulamanın ortaya çıkardığı tablo şöyledir: 2002 yılından 2012 yılına kadarki on yıl içerisinde engelli kamu personeli istihdam edilmişken EKPSS nın başladığı 2012 den 2018 yılı sonuna kadarki yedi yıl içerisinde 30 bin 985 engelli, kamu personeli olarak istihdam edilmiştir (Bkz. Yani EKPSS uygulamasıyla başlayan süreç, daha önceki on yıllık sürecin iki mislinden fazla bir engelli istihdamına tanıklık etmiştir. Burada sorulması gereken asıl soru şudur: Peki, kamu personeli olarak istihdam edilen 50 binin üzerindeki engelli, gerçekten istihdam edilmekte midir? Bu soruya dürüstlükle yanıt vermemiz gerekirse HAYIR! Kamuda istihdam edildiği söylenen 50 binin üzerindeki engelli, gerçekten istihdam edilmiş olmamaktadır. Zira hiçbir mesleki eğitimden geçmeden kamu kurum ve kuruluşlarına yerleştirilen engellilerin çoğunluğuna, engel türlerine ve derecelerine uygun bir iş verilememekte; bir süre sonra bu engellilerin önemli bir bölümü aydan aya maaşını alan, ama işyerine uğramayan bankomat memuru haline gelirken, bir bölümü de amirlerinin mobbing uygulamaları sonucu işini bırakmak veya değiştirmek zorunda kalmaktadır. Böylece istihdam edildiği iddia edilen engelliler üretim ve hizmet süreçlerine etkin ve verimli bir biçimde katılmamalarından dolayı hayal kırıklığına uğrarken söz konusu kurum ve kuruluşlar da gereksinim duydukları kadrolara kavuşamamış olmaktadırlar. Bu nedenle engelli kamu personel istihdamı, gerçek bir istihdam değil, bir sosyal yardım niteliği kazanmaktadır. Bu durum daha çok vasıfsız kadroları gerektiren işler için böyledir. Bir de dört yıllık üniversite eğitimi sonucu meslek sahibi olan engellilerden söz etmek gerekir. Doktorluk, mühendislik, avukatlık, psikologluk, sosyologluk gibi nitelikli mesleklere sahip bu engellilerin gerçek istihdamı için eğitimle ilgili bir sorun söz konusu değildir. Burada temel sorun, EKPSS için tahsis edilen kadrolar arasında bu çeşit nitelikli mesleklerin yer almaması veya son derece sınırlı sayıda yer almasıdır. EKPSS uygulamasının başladığı 2012 yılından 2018/4 Ankara Barosu Dergisi 467

4 ENGELLİLERİN ÇALIŞMA HAKKI VE ENGELLİ AVUKATLARIN SORUNLARI bugüne dek Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde engelli öğretmen istihdam edilmişken; 992 engelli mühendis, 127 engelli psikolog, 111 engelli veteriner, 94 engelli sosyolog istihdam edilmiştir. EKPSS üzerinden kurum avukatı olarak istihdam edilen engelli avukat sayısı sadece 80 dir. Oysa aynı süreç içerisinde kurum avukatı olarak istihdam edilen engelli olmayan avukat sayısı, ile bunun altmış katına yaklaşmaktadır (bkz. Çok sayıda avukat istihdam eden bazı kurum ve kuruluşlar, EKPSS için hiç engelli kadrosu açmamışlardır. Milli Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Diyanet İşleri Başkanlığı bu kuruluşlardan sadece bazılarıdır. Özel Sektörde Engelli Avukatlık Özel sektörde de engelli avukat istihdamı son derece düşüktür. İŞKUR da ya da özel kariyer sitelerinde engelli avukat iş ilanı hemen hemen hiç yayınlanmamaktadır. Özel sektör engelli kadrolarını daha çok beden işçisi, büro memuru, ofis boy gibi az ücret vereceği pozisyonlarla doldurmakta; engelli avukat tercih etmemektedir. Öte yandan toplumda yaygın olan engellilere yönelik önyargılar ve ayrımcılık, genel olarak şirketlerin, hatta özel avukatlık büro ve firmalarının sahiplerinde ve yöneticilerinde de egemendir. Bu nedenle hukuk fakültelerini bitiren engelliler, çoğunlukla mesleklerini icra edememekte; yardımcı hizmetli veya genel idari hizmetler kadrosunda memur olarak çalışmaktadırlar. Engelli avukatların özel büro veya avukatlık şirketi kurmaları, öncelikle özgüven ve sermaye gerektirmektedir. Toplumda engellilere yönelik olarak egemen olan önyargılar, yurttaşların engelli avukatlara güvenmemeleri ve davalarını vermeyi tercih etmemeleri sonucunu yaratmaktadır. Bu durumda özel büro veya şirket kurmuş olan engelliler yarışa iki sıfır yenik olarak başlamaktadırlar. Engelli avukatın başarısını kanıtlaması, ancak hasbelkader aldığı davalarda kendini göstermesi ile mümkün olmakta; zaman zaman engelli avukata karşı davasını kaybeden kişi ve şirketler engelli avukatın kapısını çalmaktadır. Ülkemizde bürosunu veya şirketini kurmuş olan engelli avukatları koruyan herhangi bir düzenleme bulunmadığından engelli avukatlar haksız rekabet koşullarında bin bir güçlüğü aşarak uzunca bir süre içerisinde piyasaya kendilerini kabul ettirebilmektedirler. Adliyelerin Hizmetlerinin Durumu Adliyeler ortopedik engelliler için de görme engelliler için fiziki erişilebilirlik şartlarına uygun değildir. Adliye girişlerindeki oldukça fazla basamağı olan merdivenler ciddi bir sorundur. Öte yandan adliye içerisinde asansörler mevcut 468 Ankara Barosu Dergisi 2018/ 4

5 Av. Turhan İÇLİ olsa da; asansörlerin aşırı dolu olması, uzun süre bekleme zorunluluğu engelli avukatları çok zorlamaktadır. Görme engelli avukatların yardımcılarının ceza evi ziyaretlerine alınmaması, bu avukatları gardiyanların veya ceza evi memurlarının yardımına mahkûm etmekte; müvekkilleriyle yaptıkları görüşmelerde not alabilmelerini engellemektedir. Başta UYAP olmak üzere KAMU Web sitelerinin görme engelliler açısında erişilebilir olmaması, özellikle görme engelli avukatların teknoloji olanaklarından yararlanamaması sonucunu vermektedir. Bütün bu güçlükler ve engeller engelli avukatların mesleklerini etkin ve verimli bir biçimde yapabilmelerini önlemekte; bu güçlük ve engellerin aşılabilmesi için bir dizi köklü önlemin alınmasını ve düzenlemenin yapılmasını gerektirmektedir. Bir başka yazımızda bu önlem ve düzenlemelerin neler olabileceğine ilişkin önerilerimizi sunacağız. 2018/4 Ankara Barosu Dergisi 469

6