Dr. Nazım HASIRCI** The Place of Harran School in the Transition of the Logic Science to the Islamic World Abstract

Transkript

1 Dicle Üniversitesi ilahiyat F~kültesi Yayınlar No: 16 ISSN DICLE UNIVERSilESI ILAHIYAT FAKULTESI DERGISI HAKEMLI DERGI ClLT: VIII SAYI: ll DIYARBAKIR-2006

2 MANTlK BiLİMİNİN İSLAMDÜNYASINA GEÇİŞİNDE HARRAN OKULUNUN ÖNEMİ* Dr. Nazım HASIRCI** The Place of Harran School in the Transition of the Logic Science to the Islamic World Abstract Harran is an ancient city and is famous for the School of Harran. The School of Harran was one of the most important scientific center in the Mesopotamia region. Theodore Ebu Qurra, Thabit b. Qurra, Ibn Hailan ete. were the scientist of that school. They translated logic books from Greek and Syriac into Arabic. Al so, logic was thought to the muslims by them. So Harranian scientists acted a major role in logic transition to the Islamic world. Key Words: School of Harran, Islamic world, logic, philosophy, translator. GİRİŞ İnsanlık tarihi boyunca kurulan bütün medeniyetler, önceki medeniyetlerin tecrübelerinden yararlanmışlar, onların düşünce ve bilimlerini alıp geliştirerek kendi medeniyetlerini oluşturmuşlardır. Müslümanlar da, fetih yoluyla karşılaştıkları Yunan, Mısır, İran, Hint ve Mezopotamya gibi medeniyetlerin birikimlerinden faydalanarak onlardan tamamen farklı yeni bir medeniyet kurmuşlardır. Felsefe tarihçileri, mantığı ilk defa bir bilim olarak ele alan ve kuranın Aristoteles (m.ö ) olduğu görüşünde birleşmişlerdir. Aristoteles'in çalışmalarıyla Yunanda doğup gelişen mantık bilimi, buradan Mısır, Suriye, Irak ve İran'a geçerek, bu bölgelerde büyük bir etkiye sahip olmuştur. Öyle ki, Suriye bölgesinde yaşayan Hıristiyan Süryaniler felsefe terimiyle mantığı kast etmişler, onu dini anlamak ve savunmak için alet olarak kullanmışlardır. Süryanilerin iki mezhebinden birisi olan Nesturiler, dini problemlerini Aristoteles mantığını kullanarak çözmüşlerdir. 1 Süryaniler, kilisenin izin vermemesi nedeniyle, Aristoteles'in sekiz kitaptan oluşan Organon isimli eserinin ancak ilk üç kitabını yani Kategoriler, Önermeler, 1 Analitikler ve Porphyrios ( )'un mantığa giriş olarak yazdığı İsagoji'sini yaygın bir *Bu makale Nisan 2006 tarihlerinde "I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu"nda sunulan bildirinin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş şeklidir. **Dr. Araştırma Görevlisi Dicle üniversitesi İ lahiyat Fakültesi 1 Keklik, Nihat, ls/am Mantık Tarihi, İstanbul, 1969, C. I, ss

3 284 Nazım Hasırcı şekilde okumuşlardır.ı Organ on 'un diğer kitaplarını ise yalnızca bu,alanda uzman olanlar veya uzmaniaşmak isteyenler incelemişlerdir. 3 Müslümanlar, fethettiği bölgelerde var olan ilimleri almakta bir sakınca görmemişler, diğer bilimlerde olduğu gibi, mantık bilimine dair Yunanca ve Süryanice kitapları da Arapça'ya tercüme ettirmişlerdir. Müslümanların mantık bilimini almasında, Kuran ve Sünnetin akletme, düşünme ve ilim öğrenmeye yönelik emirlerinin etkili olmasının yanında, dini ve bilimsel şartların 4 da önemli rol oynadığını söylemek mümkündür. Mantığın Arapça'ya tercümesi, VIII yüzyılda başladı ve X. yüzyıla kadar devam etti. Müslümanlar, tıpkı Süryaniler gibi bu yüzyıllarda felsefe terimiyle mantığı kast ediyorlar, 5 Süryanilerin aksine mantığ~ bütünüyle ele alıyorlardı. Bu dönemde Müslümanlar mantık bilmeyi bir ayrıcalık olarak kabul ediyorlar, kurdukları Bağdat Okulunda mantığı, tıp ve felsefeden daha fazla öne çıkararak bu okula, bir mantık okulu denilmesine yol açıyorlardı. 6 Bu durum, mantık kitaplarının diğer konularla ilgili felsefi kitaplardan daha önce Arapça'ya tercüme edildiğini 7 ve Müslümanlarca öğrenildiğini, aynı zamanda da mantığa verilen önemi göstermektedir. Mantık biliminin Müslümanlara geçişinde, o dönemde faaliyette olan İskenderiye, Antakya, Urfa, Harran, Nusaybin ve Cündişapur gibi okullar büyük rol oynamışlardır. Biz makalemizde Harran Okulu hakkında kısaca bilgi vererek, bu okulda yetişen bilim adamlarının mantık çalışmalarını ve İslam dünyasına etkilerini ele alacağız. A. IIARRAN OKULU 2 Gutas, Dimitri, Yunan~a Düşünce Arapça Kültür, çev. Lütfi Şimşek, İstanbul, 2003, s. 33; Kilisenin izin vermeme sebepleri hakkında bkz. Köz, İsmail, "İslam Mantık Kül! iyatının Teşekkülü," Felsefe Dünyası Dergisi, s. 97, Sayı 30, Ankara, Rescher, Nicholas, The Development of Arabic Logic, Pittsburg, 1964, ss Müslümanların mantığı alış nedenleriyle ilgili geniş bilgi için bkz. Emiroğlu İbrahim, Ana Hatlarıyla Klasik Mantık, İstanbul, 1999, s ; Bayraktar, Mehm'et, İslam Felsefesine Giriş, Ankara, 198&, ss ; Fahri Macit, İslam Felsefesi Tarihi, çev. Kasım Turhan, İstanbul, 1992, s. 6, 1 O; Çapak, İbrahim, İslam Dünyasında İlk Mantık Çalışmalarına Genel Bir Bakış; Sakarya ÜİFD, Sakarya, 2004, C. 9, s Ülken, Hilmi Ziya, Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, İstanbul, 1997, s Kayacı k, Ahmet, Bağdat Okulu, İstanbul, 2004, s Kayacı k, age., s. 24.

4 Mantık Biliminin İslam Dünyasına Geçişi 285 Harran kadim bir şehir olup Asur, Babil, Bizans, İran ve İslam gibi birçok medeniyete tanıklık etmiştir. Mezopotamya'nın kuzeyinde, kervanların konaklama yeri ve ticaret merkezi olan bu şehre, Asurca yol, kervan durağı anlamına gelen Harranu ismi verilmiştir. 8 Burada yaşayanlar pagan bir inanca sahiptiler. Onların en önemli mabedi ise Asurlular ile Babiliiierin aralarındaki barış antlaşmalarında tören yeri seçtikleri Ay tanrısı Sin adına yapılmış olanı idi. 9 Dolayısıyla Harran bölgede ayrıcalıklı bir konuma sahipti. Yeni Platon'cu filozoflar, Büyük İskender'in doğu seferiyle Bizanslıların eline geçen Harran' a gelerek, burayı felsefi tartışmaların yapıldığı bir merkez haline getirdiler. Harranlılar ise konuştukları Süryanice'nin yanında Yunanca'ya darağbet ettiler. 10 Bu durum, Harranltiarın Yunan düşüncesiyle karşılaşmaianna ve Helenistİk bir yapının ortaya çıkmasına, 11 en önemlisi de Harran' da dini ve felsefi konuların tartışıldığı bir okulun kurulmasına neden oldu. Bizanslıların, miladi lll. yüzyılda bölgede resmi din olarak Hıristiyanlığı ilan etm'elerine rağmen, Harranidar dinlerini değiştirınedi. 12 Harran'ın malum yapısından dolayi, pagan Yunanlılar burayı sığınılacak bir yer olarak gördüler ve VI. yüzyılda önemli bir eğitim merkezi olan Atina Akademisinin kapatılması üzerine, doğuya gelen bilim adamlarının bir bölümü Harran'a yerleşti. 13 Bu bilim adamlarının çalışmalarıyla Harran Okulu, VII. ve Vlll. yüzyıllarda bölgede bulunan Süryani ve İran okullarının yanında en önemli düşünce merkezlerinden biri haline geldi. Harran Okulunda, öncelikle felsefe okutuldu, Yeni Platon'cu fikirlere ve Aristoteles'in mantık çalışmalarına ayrı bir yer verildi, 14 yine matematik, astronomi ve tıp gibi bilim dallarında da çeşitli araştırmalar yapıldı. 15 Müslümanların Harran'ı 639 yılında fethinden 16 sonra Ömer b. Abdulaziz'in burayı ilmi araştırmaların yapıldığı bir merkez ilan etmesi 17 ve 8 Gündüz, Şinasi, Anadolu 'da Paganizm, Ankara, 2005, s Gündüz, age., s Kumeyr, Y., İslam Felsefesinin Kaynakları, çev. Fahreddin Olguner, İstanbul, 1992, s. 130; Gündüz, Şinasi, "Harraniler," İ.A. (DİA), İstanbul, 1997, C. 16, s Gündüz, age., s. 33, Weir, T.H., "Harran," İ.A. (MEB), İstanbul, 1967, C. 5-1, s Gündüz, age., s De Boer, T.J., The History of Philosophy in Islam, trans. Edward R. Jones, B.D., London, 1967, ss Şeşen, Ramazan, "Harran," İ.A. (DİA), İstanbul, 1997, C. 16, s. 238; Ülken, age., s. 81; De Boer, age., s Belazuri, Futuhu '!-Buldan, çev. Mustafa Fayda, Ankara, 1987, s Ülken, age., s. 74; De Boer, age, s. 13; Şeşen, agm., s. 238.

5 286 Nazım Hasırcı biri Harranlı diğeri Mervli iki bilim adamının 18 İskenderiye Okulunuıı bir devamı olan Antakya Okulunu Harran'a taşımasıyla, Harran Okulu daha da güçlendi. Bu durum ilmin Harran Okulundan Bağdat'a ulaşmasına ve burada yetişen birçok bilim adamının da Bağdat'a gitmesine zemin hazırladı. 19 Bununla birlikte Harran Okulu ilmi araştırmalar merkezi olarak ilan edildikten sonra yarım yüzyıl kadar ayakta kalabildi. 20 Harran'ın Paganizm, Helenizm ve Hıristiyanlık gibi farklı kültürlerin buluştuğu bir yer olması nedeniyle, tarihten gelen kültürel bir zenginliği vardır. Bu zengin miras, Harran Okulunun bilim merkezi olarak ön plana çıkmasını 21 ve birçok bilim adamının yetişmesini sağlamıştır. 22 Burada yetişen bilim adamları, Yunan felsefe ve mantığını. İslam dünyasına aktarmada büyük bir fonksiyon icra ederek, 23 İslam felsefe ve mantık tarihinde önemli bir yere sahip olmuşlardır. Zamanın ansiklopedist anlayışının gereği olarak, bu okulda yetişen her bilim adamı mantıkla uğraşmakla beraber bazıları mantık, bazıları da tıp, astronomi gibi farklı bilim dallarıyla daha fazla ilgilenerek bu bilim dallarında şöhret kazandılar. Biz makalemizin bundan sonraki bölümünde,. Harran Okulunda mantık çalışmalarıyla öne çıkan bilim adamlarını, çalışmalarını ve İslam dünyasına etkilerini ele alacağız. B. HARRANLI BİLİM ADAMLARı VE İSLAM DÜNYASINA ETKİLERİ 1. Theodore Ebu Qurra ( ) Bilim tarihi açısından önemli bir kişi olan Theodore, Doğu Kilisesinin son büyük teologu Şamlı Aziz John'a öğrencilik yapmanın yanında tıp, felsefe ve mantık okumuştur. Yaşadığı dönemin önde gelen ilahiyatçıları arasında bulunan ve Harran'da rabiplik de yapan Theodore, Süryanice, Grekçe ve Arapça'yı çok iyi derecede bilmekte olup, her üç dilde de birçok eser yazmıştır? 4 Felsefe, mantık ve teoloji alanlarındaki başarısı nedeniyle ona, "hakim, a.lim ve filozof" 25 isimleri verilmiştir. 18 Rosenthal, Franz, The Classical Heritage in Islam, trans, Emile and Jenny Marınorstein, London, 1975, s. 51; Ülken, age., s Rosenthal, ay.; kumeyr, age., ss Kumeyr, age., s. 131; Ülken, age., s Weir, agm., s Gündüz, age., ss O'Leary, De Lacy, How Greek Science Passed to the Arabs, London, 1979, s Halil, Samir, "el-cedidfi Siyreti Teodoros Ebi Qurra ve Asarilıi" al-machrıq, Beyrut, 1999, s. 418; Rescher, age., s Halil, age., s. 422.

6 Mantık Biliminin İslam Dünyasına Geeisi 287 Theodore Ebu Qurra, ünlü mütercim Huneyn b. İshak ( ) öncesi birinci kuşak mütercimlerden olup, mantıkla ilgili kitapları Süryanice'den değil doğrudan Yunanca'dan Arapça'ya tercüme etmiştir. Onun tercümesini yaptığı mantık kitapları arasında Aristoteles'in 1 Analitikler isimli eseri, mantık tarihinde önemli bir yere sahiptir. Ebu Qurra, 1 Analitikler'in tercümesini yapmış ve kontrol etmesi için Huneyn b. İshak'a vermiştir. 26 Bu tercüme bazı düzeltmelerle beraber, diğer Arapça tercümelere kaynaklık etmiş, sonraki daha ayrıntılı ve profesyonel tercümeler onun. değerini düşürememiştir? 7 Süryanice'den Arapça'ya yapılan tercümelerin birçoğu kaybolurken, onun. bu tercümesinin kaybolmamış iki nüshası, Paris (Bi b. Nat. Fonds arabe 2346 fols 66r-130v) ve İstanbul (TSMK, III. Ahmed, Nr varaklar) kütüphanelerinde bulunmaktadır? 8 26 Çeşitli kaynaklarda, L Analitikler'in tercümanı olarak üç farklı Theodore ismi zikredilmektedir. Bu mütercim, Steinschneider'e göre Karh'ın Rahibi Theodore (Karh Orta Çağda Bağdat'ın bir bölgesidir), Baumstrak'a göre Theodore Bar Koni, Kraus ve Walzer'e göre ise, Theodore Ebu Qurra'dır. Ancak bu üç isim hakkında da bir takım itirazlar bulunmaktadır. Bü itirazlar şöyle sıralanabilir: Karh'ın Rahibi, Bağdat'ta mütercim olmaktan ziyade sadece tercüme heyetinin bir üyesi idi. Dolayısıyla o tercüme etmiş olamaz. Theodore Bar Koni'nin en verimli çağı ise, dokuzuncu yüzyılın sonlarıdır. Fakat L Analitikler dokuzuncu yüzyılın ilk yarısında tercüme edilmiştir. Bunun yanında Bar Koni'nin Huneyn b. İshak'la birlikte çalışması oldukça zayıftır. Üstelik onun Arapça'ya her hangi bir tercümesi de bilinmemektedir. Theodore Ebu Qurra'ya gelince, onun zamanında Huneyn b. İshak çok gençtir.. Bu nedenle Ebu Qurra'nın, yaptığı tercümeyi kontrol etmesi için Huneyn b. İshak'a vermesi zor gözükmektedir. Ayrıca Ebu Qurra hakkında makale yazan Samir Halil, Ebu Qurra'nın her hangi bir tercümesinden de bahsetmemektedir. Bkz. Lameer, Joep, AI-Fiiriibf and Aristate/ian Sy//ogistics, New York, 1994, s. 3; Halil agm., ss ; Rescher, age., s. 97. Bu durum, Ebu Qurra ile ilgili olarak şu şekilde izah edilebilir: Ebu Qurra öldüğü zaman, Huneyn b. İshak 20 yaşlarında bulunmaktadır. Kaynaklarımız, Huneyn b. İshak' ın I 7 yaşında iken Cibrail b. Buhtişu'nun isteğiyle iki tercüme yaptığını ve Cibrail'in bu tercümelere hayran kaldığını, onun bu tercüme olayından sonra Beytülhikme'ye mütercim olarak kabul edildiğini belirtmektedir. Bkz. Katiboğlu, Hasan- Kutluer İlhan, "Huneyn b. İshak," İ.A. (DİA), İstanbul, 1998, C. 18, s Bu bilgi, Huneyn b. İshak'ın, Ebu Qurra'nın ölümünden üç yıl önce Arapçaya tercüme yapmaya başlamış, takdir edilen bir mütercim olduğunu göstermektedir. Samir Halil ise, onun yazdığı kitapları ve isimlerini hangi dilde yazıldıklarıyla birlikte tek tek zikretmekte, fakat sadece I Analitikler tercümesinden değil, hiçbir tercümesinden bahsetmemektedir. Bu durum Samir Halil'in, Ebu Qurra'nın yalnızca telif eserlerini makalesine aldığını göstermektedir. Eğer Samir Halil'in onun tercümelerinden bahsetmemesi, Ebu Qurra'nın hiç tercüme yapmadığı anlamına gelseydi diğer kaynaklar açıkça bunu zikrederlerdi. Ebu Qurra'nın her üç dili de eser yazacak kadar iyi bilmesi ve Bağdat'ta dini konularda Müslümanlarla tartışmalar yapması gibi sebepleri, ayrıca Kraus ve Watzer'in de Ebu Qurra'yı tercih ettiklerini göz önünde bulundurarak, L Analitikler'in Ebu Qurra tarafından tercüme edildiğinin daha isabetli bir görüş olduğu sonucuna ulaşmak mümkündür. 27 Rescher, age., ss Rescher, age., ss , 30; Lameer, a.y.

7 288 Nazım Hasırcı Theodore'nin, Huneyn b. İshak öncesi Yunanca mantık kitaplapının Arapça'ya tercümesi hususunda müstesna bir yeri vardır. Onun ilk dönem mütercimlerden olmakla birlikte, mantık kitaplarını doğrudan Yunanca'dan Arapça'ya tercüme etmesi, bununla da bir anlamda sonraki mütercimlere yol gösterici olması, tercüme hususundaki üstünlüğünü göstermektedir. Bu durum Ebu Qurra'nın, tercüme.metodu hususunda mütercim.leri etkilediğini, tercümelerin daha sağlıklı yapılmasına katkıda bulunduğunu, bunun neticesinde de mantığın İslam dünyasına doğru bir şekilde geçmesinde önemli rol oynadığını ortaya koymaktadır.. Theodore'nin tercüme ettiği, I. Analitik/er, klasik mantığın bel kemiği sayılan kıyasla ilgilidir. Aristoteles, çeşitli kural ve şekilleriyle en önemli çıkarım metotlarından biri olan mantığın formel kıyas teorisini, bu kitapta oluşturmuştur. Mantıkta i I k olarak kıyasın öğrenilmesi, felsefi kitapların daha kolay anlaşılmasını, dolayısıyla da benimsenmesini sağlamış olabilir. Yine bu dönemden sonra, dini konularda karşılaşılan zorluklarda kıyasa müracaat edildiğini söylemek mümkündür. Bunların dışında Ebu Qurra, tevhit ve teslisi konu edinen Arapça kelami kitaplar yazarak, mutezile alimleriyle çeşitli tartışmalar yaparak, 29 bu tartışmalarda mantığı kullanarak da Müslümanların mantığı öğrenmeye ihtiyaç duymalarına zemin hazırlamıştır. 2. Sabit b. Kurra el-harrani ( ) Asıl ismi Ebu'I-Hasan Sabit b. Kurra olup, Harran'da doğmuş, çocukluk ve gençliğini burada geçirmiştir. Kendisi hiçbir zaman dinini değiştirmemiş pagan kalmıştır. Bir süre sarraflık da yapan Sabit, Beni Musa Oğullarından Muhammed b. Musa 'tarafından ikna edilip, önemli bir bilim adamı olarak şöhrete kavuştuğu Bağdat'a götürülmüştür. 30 Süryanice'nin yanında Arapça ve Yunanca'yı da çok iyi derecede bilen 31 Sabit, kendi zamanın en aktif mütercimlerinden 32 birisi olup Beytülhikme'de Huneyn b. İshak'la birlikte çahştı. 33 Ayrıca çok çalışkan ve ilgi alanları geniş olan Sabit, bildiği diller sayesinde, bu dillerde yazılmış bütün bilimsel materyalleri kullanarak özellikle mantık, matematik, felsefe, tıp, astronomi üzerine tercüme, telif, yorum ve özetten oluşan birçok eser meydana getirdi Bkz. H~lil, age., ss Kumeyr, age., s. 137; O'Leary, age., s. 120; Rosenthal age., s O'Leary, age., s Ülken, age., s. 84; Rosenthal, age., s İbn Nedim Fihrist, Beyrut, 1997, ss ; Rescher, age., s. 30; kumeyr, age., s Fahri, age., s. 20.

8 Mantık Biliminin İslam Dünyasına Geçişi 289 Mantıkla ilgili çalışmalarında Müslümanların itimat ettiği nadir kişilerden biri olan Sabit, tercüme ve teliflerinde Kategoriler, Önerlneler, I. Analitik/er, II. Analitik/er, Sofistik De/iller, Retorik ve Poetika 'dan oluşan Organon'un, yalnızca i 1 k üç kitabını değil bütününü ele almıştır. O, mantık çalışmalarına temel olabilecek mantık eserleri_ telif eden/ 5 inantık konuları üzerinde çeşitli yorumlar ve özetler - Önerme.ler 36 kitabında olduğu gibi- yapan Harran Okuluna mensup ilk 'bilim.. adamlarından _biri olmuştur. 37 Sabit, bunlara ilaveten Beytü~hikme'de yapılan ırtanfık tercümelerinde birçok mütercime yardım etmiş ve danışmııpli_k yapmıştır. 38 Sabit'in ın~~tık dışındaki b il i m dallarıyla da uğraştığını belirtmiştik. O, 150 civarında Ai:-apça. 15 civarında da Süryanice eser yazmıştır. 39 Sabit'e atfedilen eserlerden birkaç tanesi şunlardır: Aristoteles'in Physica'sı üzerine şerh, Yıldızların Tabiat ve Tesirleri, Ahlak ve Musiki'nin İlkelerine Dair Risaleler, Kindi'ye Reddiye~ Tıp la ilgili çeşitli özet kitaplar vb. 40 Sabit, yalnızca kitap yazmamış öğrenciler yetiştirerek de İslam dünyasında mantık ve diğer bilimlerin geçmesi, gelişmesi ve gelecek kuşaklara aktarılması yönünde büyük çabalar sarf. etmiştir. İsa b. Üseyyidi'n-Nasrani, Sinan b. Sabit, Yehuda b. Yusuf, 41 Sabit'in yetiştirdiği öğrencilerden bazılarıdır. O öğrencilerine, mantık, felsefe ve tıp öğretiyor, bunun yanında onları tercüme hususunda da yönlendiriyordu. Bu kadar çok yönlü olan Sabit b. Kurra'nın İslam dünyasına etkilerini şöyle sıralayabiliriz: Sabit'in tercüme ve telif çalışmalarında, Süryanilerin yaptığı gibi Organon 'un yalnızca bir bölümünü değil tamamını ele alması, İslam dünyasının mantığı eksik bir şekilde değil de bütünüyle öğrenmesine zemin hazırlamıştır denilebilir. Mantık kitaplarının tercümesini11: yanında, il k mantık telif eserinin de Sabit b. Kurra tarafından yapıldığını görüyoruz. Bu çalışmaların, mantığın, Müslümanların yaşam şartlarına, inançlarına uygun hale getirilmesinde ve mantık terimlerinin Arapça karşılıklarını kullanarak Arapça bir mantık dilinin oluşturulmasında etkili olduğu söylenebilir. 35 Rescher, age., s İbn Nedim, age., s Rescher, age., s Rescher, age., s O'Leary, age., s Sarıkavak, Kazım, Dilşiince Tarihinde Uifa ve Harran, Ankara, I 997, ss ; Fahri, age., ss Sarıkavak, age., s. 38.

9 290 Nazım Hasırcı Sabit' in mantık eseri telif etmesi, Müslüman b i I i m adarrtı ve mantıkçılarını, tercümeyle yetinilmemesi kendi düşünce ve yorumlarını da katarak mantık telifı yapmaları hususunda yönlendirmiştir. Bu duruma, onun çağdaşı ve ilk İslam fılozofu olarak kabul edilen Kindi ( )'nin mantık eseri telif etmesi 42 örnek gösterilebilir. Ayrıca Sabit, Kindi'ye karşı reddiye yazarak onunla çeşitli konularda tartışmıştır. Bununla dakindi'nin felsefi ve ınantıki düşüncesinin gelişmesine yardım etmiştir denilebilir. Sabit, bu çalışmalarıyla mantığın İslam dünyasına geçmesinde, gelişmesinde ve temel eserlerin ortaya konmasında büyük rol oynamıştır; Sabit b. Kurra, burada zikrettiğimiz ve zikredemediğiniiz birçok özelliğinden dolayı, Huneyn b. İshak'la birlikte günümüzde tanınan en meşhur müterciın ve bilim adamlarından biri olmuştur. 3. Yuhanna b. Haylan ( ) Antakya Okulunun kapanmadan önceki son öğrencilerinden biri olan Yuhanna b. Haylan, Harranlıdır. O Hıristiyan teolojisi, felsefe ve mantık üzerine eğitim görmüştür. 43 Kendi döneminde yetkin, aynı zamanda da: meşhur bir felsefeci ve mantıkçı olan Yuhanna, Antakya Okulunun kapanınası üzerine meınleketi Harran'a gelerek burada hocalık yaptı. Bu hocalığı sırasında ondan, ünlü İslam fılozofu ve ınantıkçısı Fan1bl de ınantık dersi aldı, özellikle Hıristiyanlarca okunınası yasaklanan Aristoteles'in 11 Analitikler isimli kitabını sonuna kadar okudu. Böylece Farabi, Aristoteles felsefesine nüfuz etti ve mantık sanatının inceliklerini öğrendi. 44 Kaynaklarıınızın bir kısmı, Farabl'nin, Yuhanna'dan Harran'da, 45 diğer bir kısmı da Bağdat'ta 46 ders aldığını belirtmektedirler. Dolayısıyla bu ders alma ışının nerede gerçekleştiği konusunun tartışmalı olduğunu söyleyebiliriz. Yuhanna Farabi'nin dışında birçok öğrenciye de hocalık yapmış olmasına rağmen, günümüze kadar gelen her harigi bir eserine sahip değiliz. 47 Yuhanna Harran'daki, hocalık faaliyetlerinden sonra, X. yüzyılın başlarında birçok Harranlı bilim adaınıyla birlikte Bağdat'a gitmiş, orada da eğitim öğretim işleriyle meşgul olmuştur. Onun Bağdat'ta yetiştirdiği 42 Rescher, age., s Ülken, age., ss Lameer, age., s. 21; Rescher, age., s. 116; Ülken, age., s O'Leary, age., s. 124; Ülken, age., s. 50, 71; Rosenthal, age., s. 51; Bayraktar, age., s De Boer, age., s. I Ülken, age., s. 71.

10 Mantık Biliminin İslam Dünyasına Geçişi 291 öğrencileri arasında, mantık çalışmalarıyla ünlü Ebu Bişr Metta (öl. 940), 48 İsrail el-eskafi ve Kuveyri 49 gibi önemli isimler vardır. Bu çalışmalanndan dolayı Bağdat Okulunun kurucularından biri kabul edilen 50 Yuhanna, hayatının sonuna kadar Bağdat'ta kalmış yine burada ölmüştür. Yuhanna b. Haylan, yazılı bir eser bırakmamasına rağmen, şöhreti günümüze kadar ulaşmıştır. Bu durum, onun İslam dünyasında yetiştirdiği Farabi ve Ebu Bişr Metta gibi öğrencileri sayesinde olmuştur. Bilindiği gibi Farab!, mantık üzerine yaptığı çalışmalardan dolayı mantık konusunda otorite kabul edilmiş ve ona, Aristoteles'ten sonra gelen en büyük mantıkçı anlamında "Muallim-i Sani" denilmiştir. Ayrıca Fiirabl, mantık ve felsefenin diğer alanlarında yazdığı eserleri nedeniyle günümüz dünyasında bile herkes tarafından en çok itibar edilen, saygı duyulan filozoflardan birisidir. Böylece Yuhanna'nın, yetiştirdiği öğrencileri aracılığı ile mantığın İslam dünyasına geçişinde önemli bir rol oynadığı görülmektedir. Makalemizi, Harran Okulunda mantık çalışmalarıyla öne çıkan bilim adamları hakkında verdiğimiz bu bilgilerle sınırlamak istiyoruz. Biz yukarıda zikrettiğimiz bilim adamları arasına, mantık ve mantıkçtiarı ret etmesiyle ünlü olan Harranlı bilim adamı ve düşünür İbn Teymiye ( )'yi katmıyoruz. O, bu okula mensup birisi olmadığı gibi, İslam dünyasında mantık çalışmalarının oldukça yaygınlaşıp geliştiği, hatta Gazali ( ll) tarafından mantık öğrenmenin farzı kifaye ilan edildiği bir dönemde yaşamıştır. Bununla birlikte İbn Teymiye'nin Harranlı olması, buradaki pagan kültürünü ve Harran Okulunun özelliklerini çok iyi derecede bilmesi gibi durumların, onun mantığa karşı çıkışındaki temel etkenleri oluşturduğu söylenebilir. İbn Teymiye'nin, mantığın, tevhidi ve Allah'a kulluk etmeyi değil şirki ve yıldızlara tapmayı emrettiğini 51 iddia ederek, mantık bilimini itharn etmesi, bunun örneğini teşkil etmektedir. İbn Teymiye'nin bu ve benzeri eleştirilerini göz önünde bulundurarak Harran Okulunun ve kültürünün, Müslümanları, mantığın reddi yönünden de etkilediği çıkarımını yapmak mümkündür. SONUÇ Sonuç olarak uzun bir geçmişe sahip Harran Okulu, açık kaldığı süre içerisinde çok hareketli olup, burada birçok bilim adamı ve filozof yetişmiştir. Harranlı bilim adamları, İslam dünyasına ilk tercüme hareketini haşlatanlar arasındadırlar. Harranlılar, mantık kitaplarını Arapça'ya tercüme 48 Rescher, age., s. 30, ı ı Sarıkavak, age., ss Kayacı k, age., ss I. 51 İbn Teymiye, Nakzu '!-Mantık, Kahire, 1951, s. 177.

11 292 Nazım Hasırcı ederek, mantık hakkında telif eserler ortaya koyarak, onları Müslümanlara öğreterek, katılmadıkları konularda da reddiye yazarak, İslam dünyasında bilim adamı, mantıkçı ve filozofların yetişmesine katkıda bulunmuşlardır. Bunun en güzel örneğini, Farabi'ye mantık öğreten Yuhanna b. Haylan ortaya koymuştur. Ayrıca bu okulun sahip olduğu düşünce ve yaydığı kültür, Müslüman bilim adamlarının mantığı sorgulamasına da yol açmıştır. Kısaca söylemek gerekirse Harran Okulunda yetişen bilim adamları, mantığın İslam dünyasına geçmesi, gelişmesi ve bugüne kadar gelmesinde büyük, pay sahibi olmuşlardır.