HARRAN OKULU SEMPOZYUMU

Transkript

1 T.C. HARRAN ÜNĠVERSĠTESĠ ĠLAHĠYAT FAKÜLTESĠ I. ULUSLARARASI KATILIMLI BĠLĠM DĠN VE FELSEFE TARĠHĠNDE HARRAN OKULU SEMPOZYUMU Nisan 2006 I. CĠLT Editör Prof. Dr. Ali BAKKAL ġanliurfa 2006

2 132 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu ĠSLAMÎ DÖNEM HARRAN INDA BĠLGĠNLER ARASINDAKĠ ĠLĠġKĠLERĠN TOPLUMSAL BOYUTLARI Ejder OKUMUġ* Özet n eski arkeolojik bulgularda adına rastlanan Harran, inanç açısından pagan bir EyerleĢim yeri olma özelliğini Ġslam fethinden sonra da devam ettirmiģ ve Harran Ġslam idaresine geçtikten sonra da paganist insanlar, özgürce inançları doğrultusunda yaģamaya devam etmiģlerdir. Öteden beri dinler arasında bir takım iliģkiler olmuģtur. Bu çalıģmada dinler arası diyalog temelinde Müslümanların fethinden sonraki dönemde Harran da bilginler arasındaki iliģkiler ve bu iliģkilerin toplumsal yansımaları ele alınmakta; tarihsel olarak ortaya konulmakta ve sosyolojik yoruma tâbî tutulmaktadır. Harran daki iliģki biçiminde Ġslam ve Müslümanlar açısından ve de bugünkü diyalog çalıģmaları için dikkate değer bir durum söz konusudur. Çok uzun dönemler boyunca Harran da kendini gösteren diyalog temelli iliģkiler, Ġslam ın yedinci yüzyılda Ģehre gelmesiyle daha nitelikli hale gelmiģtir. Harran, günümüzde küreselleģme sürecinden ayrı düģünülemeyecek olan dinler arasındaki, özellikle de Hıristiyanlarla Müslümanlar arasındaki diyalog çalıģmalarında rol alanların dikkatini çevirmesi gereken bir hoģgörü ve diyalog ikliminin hakim olduğu yerin adıdır. Özetle Harran da Paganların, Hıristiyanların ve Müslümanların ne tür bir iliģki biçimiyle bir arada bulundukları ve bu iliģki biçiminin toplum üzerindeki yansımaları, bu makalenin konusunu teģkil etmektedir. Anahtar sözcükler: Harran, Harran Okulu, dinler arası iliģkiler, bilginler, diyalog The Socıal Dımensıons Of Relatıonshıps Among The Scholars In The Islamıc Perıod Harran Abstract Harran, whose name was encountered in the oldest findings, kept on its characteristic of the place of pagan settlement even after the Islamic conquest (639). Sabian, Christian and Muslim scholars in the famous Harran School could carry on * Doç. Dr. Dicle Ü. Ġlahiyat Fak. Öğr. Üyesi, ejderokumus@hotmail.com

3 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 133 their studies freely and translate the ancient Greek scripts to Syriac and Arabic. This study aims to consider and understand the relationships among the scholars in the Islamic Period Harran and their social dimensions. Key words: Harran, Harran School, inter-religious relationships, scholars, dialog GiriĢ n eski arkeolojik bulgularda adına rastlanan Harran, inanç açısından paganist Ebir yerleģim yeri olma özelliğini Ġslam fethinden sonra da devam ettirmiģ ve Harran Ġslam idaresine geçtikten sonra da paganist insanlar, özgürce inançları doğrultusunda yaģamaya devam etmiģlerdir. Ġslam fethinden sonra Harran daki bilim adamları inançlarını özgürce ortaya koymayı ve yine bilimsel çalıģmalarını özgürce yürütmeyi sürdürmüģlerdir. Harran Okulu nda farklı dinlere mensup bilim adamlarının bilimsel faaliyetleri ve birbirleriyle iliģkileri, Harran halkında dinler arası iliģkilerin geliģmesinde mühim bir rol oynamıģ olsa gerektir. Bu çalıģmada Harran Okulu nda farklı dinlere mensup bilim adamları arasındaki iliģkileri ve bu iliģkilerin toplumsal boyutlarını, toplumsal hayattaki izdüģümlerini incelemek amaçlanmaktadır. Ġslamî dönem Harran ında Paganların, Hıristiyanların ve Müslümanların ne tür bir iliģki biçimiyle bir arada bulundukları ve bu iliģki biçiminin toplumsal yansımaları, bu makalenin konusunu teģkil etmektedir. Öteden beri dinler arasında bir takım iliģkiler olmuģtur. Bu iliģkilerin dinleri birbirine yakınlaģtırıcı olanı olduğu gibi uzaklaģtırıcı olanı da vardır. Bu çalıģmada yakınlaģtırıcı olan bir iliģki biçimi olarak dinler arası diyalog temelinde Müslümanların fethinden sonraki dönemde Harran da bilginler arasındaki iliģkiler ve bu iliģkilerin toplumsal etkileri ele alınmakta; tarihsel olarak ortaya konulmakta ve sosyolojik yoruma tâbî tutulmaktadır. Belirtmek gerekir ki o dönemde gerçekleģen söz konusu iliģki biçimi, elbette bir tür diyalogtur, fakat bu diyalog, II. Vatikan Konsili nden ( ) itibaren kurumsal planda gerçekleģmeye baģlayan diyalog çalıģmalarındaki anlamından farklı bir diyalogtur. Harran daki diyalog, bir tür doğal diyebileceğimiz, o zamanın kültür ikliminde kendiliğinden gerçekleģen bir iliģki biçimdir. Bu iliģki biçiminde Ġslam ve Müslümanlar açısından ve de bugünkü diyalog çalıģmaları için dikkate değer bir durum söz konusudur. Çok uzun dönemler boyunca Harran da diyalog temelli iliģkiler, Ġslam ın yedinci yüzyılda Ģehre gelmesiyle daha nitelikli hale gelmiģtir. Harran, günümüzde küreselleģme sürecinden ayrı düģünülemeyecek olan dinler arasındaki, özellikle de Hıristiyanlarla Müslümanlar arasındaki diyalog çalıģmalarında (Aydın, 1998: 204; Karaman, 2005: 35-49; OkumuĢ, 2002) rol alanların dikkatini çevirmesi gereken bir hoģgörü ve diyalog ikliminin hakim olduğu yerin adıdır.

4 134 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu Dinler Arası ĠliĢki ve Diyalog Diyalog, kelime olarak, karģılıklı konuģma, iki veya daha fazla kiģinin karģılıklı konuģması; geniģ anlamda ise farklı toplum, millet, kültür, din ve medeniyete ait olan insanların, insanî ölçüler içerisinde birbirleriyle konuģmak ve birbirlerini tanımak yoluyla problemlerini çözmeye (Aydın, 1998: 203) ve ortak noktalar üzerinde anlaģmaya (Karlığa, 1998: 14) çalıģmaları demektir. Bu durumda dinler arası diyalog, farklı dinlerin, medenî ölçü ve ölçütler dahilinde birbirleriyle karģılıklı konuģup tanıģma ve anlaģma çabalarını ifade etmektedir. BaĢka bir ifadeyle dinler arası diyalog, farklı dinden insanların birbirlerini anlamaya çalıģmaları, inanç ve düģüncelerini birbirine empoze etmeksizin birbirlerine samimiyet, güven ve hoģgörüyle yaklaģmaları, birbirlerinin tecrübe, görüģ ve problemlerini konuģup tartıģabilmeleri ve birbirleriyle iģbirliği yapmaları anlamına gelir. Görüldüğü gibi diyalog, tecrübe, görüģ ve değiģik bakıģ açılarının karģılıklı alıģveriģleri olup insanların, dinlerin, medeniyetlerin, kültürlerin, toplumların veya devletlerin birbirlerinin sahip olduğu değerlere, problemleri çözme yöntemlerine, iliģkileri düzenleme ve örgütleme biçimlerine ilgi göstermeye dayanır. Diyalog, bir bakıma farklı din, kültür veya medeniyetlere sahip insanların ürettiği çözümlerin bir mübadelesi olmaktadır (BeĢiri, ty.: 147). Modern dinler arası diyalogdan farklı olsa da Harran daki dinler arası diyaloğa dayalı iliģkiler, gerçekten çok dikkat çekici özellikler taģımakta ve paradoksal olarak günümüz diyalog çalıģmaları ve dinî çoğulcu yaklaģımlar için önemli mesaj ve anlamlar iletmektedir. Zira Harran, tarihinde hep diyalog ve hoģgörüyle öne çıkmıģ, ama özellikle Ġslam ın oraya geliģinden sonra bu hoģgörü ve diyalog sağlam temeller üzerine bina edilmiģtir. Asur-Babil döneminden itibaren gerek kültürel gerekse ticari ve coğrafi açıdan oldukça verimli bir yörenin merkezinde olduğu anlaģılan Harran, farklı din ve kültüre ait insanların bir araya geldikleri ve bu yolla etkileģim içine girdikleri bir merkez olma özelliğine sahip olmuģtur. Harran ın çok uzun süre devam eden bu özelliği, onu tarih boyunca kültürel açıdan son derece önemli bir merkez haline getirmiģ ve tarihten gelen bu kültürel birikimle ilerleyen dönemlerde Harran da çeviri ve telif temelinde felsefe, tıp, astronomi, fizik, matematik gibi alanlarda bilimsel faaliyetlerin yapılmasına ve bilim adamlarının yetiģmesine zemin hazırlamıģtır (Gündüz, 2005: 32). Söz konusu farklı kültürlerin etkileģimiyle kendini gösteren iliģki biçimi, Harran da bilim adamları arasında ve belki de bilim adamlarının da etkisiyle toplumda dinî hoģgörünün geliģmesini sağlamıģtır. Müslümanların Haran daki hoģgörülü yaklaģımlarının temelinde hiç kuģkusuz Hz. Peygamber in diğer din mensuplarıyla diyalog esası üzre kurduğu iliģkiler ve onlara hoģgörülü tutumu yatmaktadır. Batı Katolikliğinin özellikle II. Vatikan Konsili nden sonra baģlattığı diyalog teģebbüsünü XV asır önce Ġslam ın baģlatmıģ olması ve ondan sonra da asırlar boyunca bu Ġslamî toleransın devam etmesi, oldukça anlamlıdır (Aydın, 1993: 93). Müslümanlar, Hz. Muhammed in yaptığı gibi Harran da da dinî toleransı en iyi Ģekilde geçerli kılmaya çalıģmıģlardır.

5 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 135 Harran Harran tarihini, dinî ve kültürel bir merkez olarak üç dönemde ele almak mümkündür. Ġlk dönem, MÖ üçüncü bin yıldan MÖ 4. yüzyıla kadar süren geleneksel Asur-Babil politeizminin ve buna bağlı paganizmin egemen olduğu zaman dilimidir. MÖ 4. yüzyıldan MS 7. yüzyıla kadar olan dönem, ikinci dönemdir. Bu dönemde geleneksel Harran politeizmi ve paganizmi, güçlü Helenistik etkiye maruz kalmıģtır. Bu dönem içinde MS ikinci yüzyıldan itibaren Helenizm in yanı sıra Hermetisizm ve Hıristiyanlıkla da yoğun bir etkileģim vardır. MS yedinci yüzyıldan Harran ın yıkılıģ tarihi olan MS 13. yüzyıla kadar süren üçüncü dönem ise Harran sosyo-kültürel hayatının ve dininin Ġslamî etkiye açık olduğu dönemi oluģturmaktadır (Gündüz, 2005: 27-28). Harran, kadim bir Ģehir olup Asur, Babil, Bizans, Ġran ve Ġslam gibi bir çok medeniyete tanıklık etmiģtir. Mezopotamya nın kuzeyinde, kervanların konaklama yeri ve ticaret merkezi olan Harran ın adı, Sümerce ve Akatça karayolu, yol, seyahat, kervan, akın, zaman vs. anlamına gelen Harranu dan gelmektedir (Weir, 1997: 299; Gündüz, 2005: 30; ġeģen, 1997: 237; Özfırat, 1994: 18). Burada yaģayanlar pagan bir inanca sahiptiler, en önemli mabetleri ise, Asurlularla Babillilerin aralarındaki barıģ antlaģmalarına tören yeri seçtikleri Ay tanrısı Sin adına yapılmıģ olanı idi. Dolayısıyla Harran, bölgede ayrıcalıklı bir konuma sahipti. Asur-Babil döneminde Harran ın, hem Kuzey Mezopotamya nın siyasal, kültürel ve dinî merkezi, hem de kervan-ticaret yolları üzerinde bulunan ve çeģitli kültürlerin kesiģtiği bir merkez olduğu söylenebilir. Harranlıların dili Süryanice dir (Ġbn Nedim,1997: 23). Harran, Süryanice nin en saf konuģulduğu önemli bir düģünce ve bilim merkezidir (Weir, 1986: 300). Süryaniler, Ġskenderiye ve Antakya dan aldıkları Yunan kültürünü Urfa, Nusaybin ve CundiĢapur un yanı sıra Harran okuluna da getirmiģlerdir (T.J. De Boer, 2001: 31-32). MÖ dördüncü yüzyılda Büyük Ġskender in Doğu seferiyle Harran ın Yunan egemenliğine girmesiyle geleneksel dinî ve kültürel yapısı, Helenizm ile tanıģtı. (Gündüz, 2005: 33). Bu süreçte Harran a, Yeni Platoncu filozoflar gelerek, burayı felsefi tartıģmaların yapıldığı bir merkez haline getirdiler. Harranlılar ise, konuģtukları Süryanice nin yanında Yunanca ya da rağbet ettiler (Kumeyr, 1992: 130; Gündüz, 1997: 241). Bu durum, Harranlıların Yunan düģüncesiyle karģılaģmalarına ve Helenistik bir yapının ortaya çıkmasına, en önemlisi de Harran da dini ve felsefi konuların tartıģıldığı bir okulun kurulmasına neden oldu. MÖ 65 yılından itibaren Romalılar yaklaģık 400 yıl sürecek bir süre için Harran a egemen oldular. Hıristiyanlığın misyon faaliyetleriyle birlikte Harran güçlü Hıristiyan misyonuna maruz kaldı (Gündüz, 2005: 34). Harranlılar, Bizanslıların miladi üçüncü yüzyılda bölgede resmi din olarak Hıristiyanlığı ilan etmelerine rağmen dinlerini değiģtirmemiģlerdir (Weir, 1997). Harran ın bu yapısından dolayı, pagan Yunanlılar burayı sığınılacak bir yer olarak görmüģler ve MS 6. yüzyılda önemli bir eğitim merkezi olan Atina Akademisi nin kapatılması üzerine, doğuya gelen bilim

6 136 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu adamlarının bir kısmı Harran a yerleģmiģtir (Gündüz, 2005: 52). Böylece Harran Okulu, yedinci ve sekizinci yüzyıllarda bölgede bulunan Süryani ve Ġran Okullarının yanında en önemli düģünce merkezlerinden biri olmuģtur. Bu okulda, öncelikle felsefe okutulmakta, Yeni Platonculuk ve Aristoteles in mantık çalıģmalarına ayrı bir yer verilmekte, yine matematik, astronomi ve tıp gibi bilim dallarında araģtırma yapılmaktaydı (ġeģen, 1997: 238; Ülken, 1997: 81). Hıristiyanların hakim olduğu dönemde Harran Urfa karģısında dinî, kültürel ve siyasal açıdan üstünlüğünü yitirmiģtir. Ancak Ġslamî dönemde eski itibarına yeniden kavuģtuğu söylenebilir. Harran Okulu, Müslümanların Harran ı 639 yılında fethi (Belâzurî, 1991: 178; Ġbnu l-esîr, 2005: 439) ve daha sonra Ömer b. Abdülaziz in burayı ilmi araģtırmaların yapıldığı bir merkez ilan etmesi ve biri Harranlı diğeri de Mervli iki öğrencinin (Rosenthal 1975: 51) Ġskenderiye Okulu nun bir devamı olan Antakya Okulu nu Harran a taģımasıyla daha da güçlenmiģtir. Bu durum ilmin Harran Okulu ndan Bağdat a ulaģmasına ve burada yetiģen birçok bilim adamının Bağdat a gitmesine zemin hazırlamıģtır. Belirtilmelidir ki Harran Okulu ilmi araģtırmalar merkezi olarak ilan edildikten sonra yarım yüzyıl kadar ayakta kalabilmiģtir (Kumeyr, 1992: 131; Ülken, 1997: 82). Harran ın, paganizm, yıldızlara tapma, Helenizm ve Hıristiyanlık gibi farklı kültürlerin buluģtuğu bir yer olması nedeniyle, tarihten gelen kültürel bir zenginliği vardır. Bu zengin miras, Harran Okulunun bilim merkezi olarak ön plana çıkmasını ve bir çok bilim adamının yetiģmesini sağlamıģtır (Weir, 1967: 300; Gündüz, 2005: 43-45). Burada yetiģen bilim adamları, Yunan felsefe ve mantığını Ġslam dünyasına aktarmada büyük bir iģlev görerek (O leary, 2005), Ġslam felsefe ve mantık tarihinde önemli bir yere sahip olmuģlardır. Müslümanların fethinden sonra da Harranlıların paganizmde ısrarlarının büyük ölçüde devam ettiği, putperestlik inancının ve Yunan kültürünün merkezi olmayı idame ettirdiği (Emin, 1976: 208) söylenebilir. Denilebilir ki Ġslamî dönemde Harran da politeizmle monoteizm, yıldız-gezegen tapıcılığı ile tek tanrıcı din geleneği yan yana varlığını sürdürmüģtür. Antik Kültürünün temsilcileri Sabiiler, Hiristiyanlar ve Müslümanlar Harran da büyük bir uyum içerisinde birlikte yaģamıģlar ve buradaki okullardan dünyaca ünlü alimler yetiģmiģtir. Harran ve Paganist (Sabii) Bilim Adamları Aleksandros'un iģgalleri sonucunda birçok Grekli gelip Harran a yerleģmiģtir. Harran Okulu Paganist ti. Harranilerin dinleri, Hermetik, Gnostik ve Helenistik etkiler altındaydı (Fahri, 1992: 10). Harranlıların gizemli dini, Yeni-Platonculuk ile birçok bakımlardan benzerlik içindeydi. Denilebilir ki Harranlıların pagan dini Yeni Eflatunculuk ile karıģmıģ bir dindi (Kumeyr, 1992: ). Harranlıların etkisinde kaldığı en önemli felsefe, Hermetizmdir. Harranlı Sabiiler, Hermes in felsefesini adeta bir din olarak benimsemiģlerdir (Afîfî, 2000: 362).

7 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 137 Müslümanlar da Hermetizmle Harranlılar kanalıyla karģılaģmıģlardır. Tarih boyunca Harranîler, eski Mezopotamya politeizmine bağlı kalmıģlardır. (Gündüz, 1997: 241). Harran paganizminin tarihi, Harran ın bilinen en eski dönemlerinden MS 13. yüzyılda Ģehrin Moğollarca yıkılmasına ve halkın doğudaki civar illere sürülmesine kadar uzanır. Dört bin yılı aģkın bir süre Harranlılar, yörede paganist özellikleryle ön plana çıkmıģlardır. Hatta Hıristiyanlık döneminde Harran Ģehri, bu özelliği nedeniyle Kilise Babalarınca Hellenepolis, yani putperest Ģehir diye adlandırılmıģtır. (Gündüz, 2005: 31) 639 da Müslümanlar Harran ı fethettikten sonra el-me'mun ( ) Devri ne kadar cizye ödeyerek kendi dinlerinde kaldılar. el-me'mun, (rivayet doğruysa) Roma Seferi nde Kitaplı Dinlerden birine girmelerini talep etmiģtir. Hıristiyan ya da Müslüman olanları olmuģtur. Büyük bir kısmı Sabiî olduklarını söyleyerek zımmilik statüsünü devam ettirmiģtir (Ġbnu n-nedîm, 1997: ). Bu noktada belirtmek gerekir ki Harranlıların Sabiîliği Kur an daki Sabilikle aynı değildir. Fakat Kur an daki Sabiîlerden hareketle bu ismi aldıkları da ortadadır. Öyle anlaģılmaktadır ki Harranlıların Sabiî olmaları, o günün hukukuna göre meģrû semavî bir din formuna geçerek (Hodgson, 1995: 253) kendilerine bir çıkıģ yolu bulmak amacına matuftur. Gerçekten de Harranlıların, Müslümanlar katında hoģgörü ve himaye haklarından yararlanmak için kendilerine Sabi adıı taktıkları fark edilmektedir. Nitekim kendilerini Sabîi diye nitelendirdikleri halde önceki paganizmlerini sürdürmüģlerdir. O halde bunlara Sabiûn dan tamamen ayrı Harran sözde Sabileri denilebilir. Bu adı alan Harranlılar, Harran da ve Ġslam coğrafyasının diğer yerlerinde, özellikle de merkezi yerlerde özgürce bulunabilmiģ, ilmi faaliyetlerini yürütebilmiģ, hatta hilafet baģkentinin içlerine kadar varabilmiģ, saraylarda görev alabilmiģ, halife-sultanların himaye ve hizmetine girebilmiģ ve Bağdat ta ilmî faaliyetlerin merkezinde yer alabilmiģlerdir (Hitti, 1980: 549). Kâmûsu l- Alâm da Sabiîlerin, aslında yıldızlara tapan bir mezhebe tâbî topluluk olup gerçekte Süryani ve Keldanilere mensup iken sonradan AraplaĢtıkları ve merkezlerinin Harran olduğu, Abbasî hilafeti zamanında onlardan bir çok doktor ve bilgin yetiģtiği belirtilmektedir (Sami, 1306a: 2911; 1306b: 1936). Harran halkı, H. Ġbrahim Hasan ın verdiği bilgilere göre (1985: 173) Arapça yı kolaylıkla konuģuyordu. Dolayısıyla Yunan kültürünün Müslümanlar arasında yayılmasında büyük katkılarda bulunmuģlardır. Yabancı dillerde yazılmıģ kitapların bir çoğunun Arapça ya çevrilmesinde Harranilerin emeği çoktur. Sabiîlerin çoğu, sekizinci yüzyıldan onuncu yüzyıla kadar Fars ve Arap bilginleriyle ortak ilmî çalıģmalar yapmıģlardır (T.J. De Boer, 2001: 34). Harran daki Yeni Eflatuncu pagan okulunda hocalık yapan Haccac b. Yüsuf b. Matar ( ), çeviri faaliyetlerinde önemli roller üstlenmiģ bilginlerden biridir. O Beytü l-hikme de de görev yapmıģtır. Haccac, matematik ve astronomi alanında tercümeler yapan Harran Okulu nun önde gelen siması olup Öklid in Elementler adlı eserinin ilk çevirisini ve Ptolemy nin Almagest adlı eserinin ilk çevirilerinden birini yapmıģtır (Hitti, 1980: 484).

8 138 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu Ebu l-hasan Sabit b. Kurra el-harrani ( ), Harran da doğup yetiģmiģtir. O hiçbir zaman dinini değiģtirmemiģ, pagan kalmıģtır. Sabit, Süryanice nin yanında Arapça ve Grekçe yi de çok iyi derecede bilmekteydi (O leary, 1979: 121). O kendi zamanın en aktif mütercimlerinden (Ülken, 1997: 84) birisi olup Beytülhikme de Huneyn b. Ġshak la birlikte çalıģmıģtır (Ġbn Nedim, 1997: ; Rescher, 1964: 30). Huneyn b. Ġshak ın Öklid den yaptığı çeviriler, Sabit tarafından gözden geçirilmiģtir (Hitti, 1980: 483). Matematik, astronomi, mekanik ve fizik, tıp, felsefe ve insan bilimleri alanlarında dikkate değer ilmî faaliyetleri bulunan Sabit b. Kurra (ġeģen, 1996: 61-70), yalnızca pek çok kitap yazmamıģ, öğrenciler yetiģtirerek de, Ġslam dünyasında mantık ve diğer bilimlerin geliģmesi ve gelecek kuģaklara aktarılması yönünde büyük çabalar sarf etmiģtir. Ġsa b. Üseyyidi n-nasrani, Sinan b. Sabit, Yehuda b. Yusuf, Sabit in yetiģtirdiği öğrencilerden bazılarıdır. O öğrencilerine, mantık, felsefe ve tıp öğretiyor, bunun yanında onları tercüme hususunda da yönlendiriyordu. Sabit, Kindi ye karģı reddiye yazarak onunla çeģitli konularda tartıģmıģtır. Bununla da Kindi nin felsefi ve mantıki düģüncesinin geliģmesine yardım etmiģtir denilebilir. Sabit, bu çalıģmalarıyla mantığın Ġslam dünyasına geçmesinde, geliģtirilmesinde ve temel eserlerin ortaya konmasında büyük rol oynamıģtır. Bir diğer önemli Sabiî bilim adamı, Ebu Ġshak Ġbrahim b. Zehrun el-harranî dir. ( ) Ġbn Zehrûn, fizikçi olup, muhtemelen Sabit b. Kurra nın öğrencisidir (Rescher: 1964: 117). Bu bilgin de Müslümanlarla bilimsel faaliyetler temelinde iliģki kurmuģtur. Harran ve Hıristiyanlar Aktif bir öğrenim merkezi olan Harran da Hıristiyanlık, pek yayılmamıģsa da (Hodgson, 1995: 253) bazı Hıristiyan biginler var olmuģ ve eğitim-öğretim faaliyetlerine katılmıģlardır. Antakya Okulu nun kapanmadan önceki son öğrencilerinden biri olan Yuhanna b. Haylan, Harranlıdır. O Hıristiyan teolojisi, felsefe ve mantık üzerine eğitim görmüģtür (Ülken, 1997: 70-71). Hıristiyan Bilim adamları, Harran Okulu nda önemli bir yere sahiptir. Bunlardan Theodore Ebu Kurra nın ( ) bilim tarihinde dikkate değer bir yeri vardır. Ebu Kurra, Doğu Kilisesi nin son büyük teoloğu ġamlı Aziz John a öğrencilik yapmanın yanında tıp, felsefe ve mantık okumuģtur. YaĢadığı dönemin önde gelen ilahiyatçıları arasında bulunan ve Harran da rahiplik yapan Theodore, Süryanice, Grekçe ve Arapça yı çok iyi derecede bilmekte olup her üç dilde bir çok eser yazmıģtır (Rescher, 1964: 97). Harran ve Müslümanlar Harran da, geleneksel Harran dinine bağlı olan veya bu gelenekten gelen Harranlı bilim adamları dıģında bir çok meģhur Müslüman ilim adamı da yetiģmiģtir

9 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 139 (Gündüz, 2005: 44). Latin yazarların Albategnius veya Albatenius dedikleri ve asıl adı Ebu Abdullah Muhammed b. Cabir b.sinan olan Bettânî el-harranî ( ), büyük matematik ve astronomi bilginlerinden olup Sabiî iken sonradan Müslüman olmuģtur (Hitti, 1980: 484; Ülken, ty.: 297). Ebû Katade ve Ġbn Hemdân da Harranlı Müslüman bilginlerdir. Sinan b. Sâbit b. Kurra (ö. 943), sonradan Müslüman olmuģ ve tıp, geometri ve astronomi konularında eserler yazmıģtır. O, Yunanca ve Süryanice den kitaplar çevirmiģ, bazı tercümelerin tashihlerini yapmıģtır. Sinan b. Sabit b. Kurra, Müslüman yöneticiler katında o kadar önemli bir yere sahipti ki bir dönem Bağdad ve diğer yerlerdeki hastanelerin idaresinden sorumlu (reisületibba) olmuģtu (ġeģen, 1996: 72-73). Kendisine Reisü l-etibba ve l-felasife deniliyordu. Sabit b. Kurra ve oğlu Sinan, Hermetik yazıların Arapça ya çevrilmesinde ve bu eserlerdeki temel düģüncelerin yayılmasında önemli görevler üstlenmiģlerdir. Hermetik literatür, Bağdat ve Harran ilim merkezlerinden h. II. Asırdan itibaren Ġslâm dünyasına yayılmıģtır (Afîfî, 2000: 114). Farabî de Harran da bulunup öğrencilik yapmıģtır. Yuhanna Harran da hocalık yaparken, ünlü Ġslam filozofu ve mantıkçısı Farabi ( ) buraya gelerek ondan mantık dersi almıģ, özellikle de Hıristiyanlarca okunması yasaklanan Aristoteles in Ġkinci Analitikler isimli kitabını sonuna kadar okumuģtur (Hasan, 1985: 335; O Leary, 1979: 124; Rosenthal, 1975: 51; Ülken, ty.: 51 ). Yuhanna Harran da Farabi nin dıģında birçok öğrenciye de hocalık yapmıģtır (Ülken, 1997: 71). Sabit b. Sinan b. Sabit b. Kurra da Harranlı Müslüman bilginlerdendi. O da babası gibi tıp alanında uzmandı. Tıp ve tarihe dair eserler kaleme almıģtır (ġeģen, 1996: 74). ġunu da belirtmek gerekir ki Harran, Ġslamî ilimlerin önemli merkezlerinden olmuģtur. Nadr b. Arabî el-harranî (ö. 784), Ebu l-hasen Mahled b. Yezid el- Harranî (ö. 808), Mervan b. ġüca el-harranî, Abdülhamid b. Muhammed b. HiĢam el-harranî, Ahmed b. Abdülmelik b. Vâkid el-harranî ( ), Abdullah b. Muhammed el-nüfeylî (ö. 848), Muhammed b.yahya b. Kesir el-harranî (ö. 880), Süleyman b. Seyf b. Yahya el-harranî (ö. 885), Ebû ġuayb Abdullah b. El-Hasen b. AHmed el-harranî (ö. 908), Ebû Arube el-huseyn b. Muhammed (ö. 930), Ebu l- Hasen Ali b. Allan Harranî gibi hadis bilginleri Harran dan çıkmıģlardır. Yine çeģitli alanlarda uzman olan Muhammed b. Saîd b. Abdurrahman el-kuģeyrî (ö. 945), Ebû Katade Abdullah b. Vakid el-harranî (ö. 832), Esed b. El-Fürat b. Sinan ( ), Ebû Muhammed el-hasen b. Ali b. ġu be el-harranî (ö. 991), Ebu l-kasım Ali b. Muhammed el-zeydî el-harranî (ö. 1042), Abdülfettah b. Ahmed b. Celebet el- Harranî (ö. 1083), Ebu l-ferec Abdğlvahid b. Muhammed el-harranî gibi Ġslam bilginleri de Harranlıdırlar (ġeģen, 1996: ). Harranlı Ġslam bilginlerinden biri de, çok sayıda eser kaleme almıģ bulunan Ġbn Teymiyye dir ( ).

10 140 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu Dinsel ĠliĢkiler Dinsel ĠliĢkilerde Farklı Din Mensubu Bilim Adamlarının Bilimsel Faaliyetlerinin Rolü Harran, Ġslami dönemde tam bir ilim merkezi kimliğine sahip olmuģtur. Emevi halife-sultanı Ömer b. Abdülaziz tarafından Harran da bir tıp okulu kurdurulmuģtur. Ayrıca felsefe, edebiyat ve özellikle çeviri çalıģmalarına yer verilen merkezlerin de yine Ġslamî dönemin baģlarından itibaren Harran da faaliyette olduğu bilinmektedir (Gündüz, 2005: 43). Harran da Hıristiyan, Sabii ve Müslüman bilginlerin kendi aralarındaki iliģkiler, öğrencilerle olan iliģkileri ve öğrencilerin kendi aralarındaki iliģkilerin hem bizzat Harran boyutu hem de Harran dıģında özellikle Bağdat boyutu vardır. Bu iliģkilerin bu Ģekilde geniģ ve aktif olmasında Müslümanların Harranlılara sahip çıkması önemli bir etken olsa gerektir. Ġslam ın ilme verdiği değerden dolayı Müslüman yönetici ve bilim adamları, Müslüman öğrencilerin eğitiminde Harran da yetiģen Sabii ve Hıristiyan bilginlere görev vermiģ, onlardan azami derecede yararlanmıģlardır. Harran Okulu nda farklı dinlere mensup bilim adamlarının bilimsel faaliyetleri, dinler arası iliģkilerin geliģmesinde farklı boyutlarda önemli roller oynamıģtır. Bunlardan birincisi tercüme faaliyetleri, diğeri farklı alanlarda yapılan bilimsel faaliyetler ve eserler ve bir diğeri ise öğretmen-öğrenci iliģkileridir. Dünyanın en eski okullarından ve Ortaçağ'da Batı da kurulan üniversiteleri öncelemiģ olan Harran Okulu, 7. ve 8. yüzyıllarda Eski Yunan felsefesinin temel metinlerinin Arapça'ya çevrildiği en önemli merkezdi. Bu çevirilerin de hızıyla, burada din, gökbilim, tıp, matematik ve felsefe çalıģmaları yoğunlaģtı. Harran Okulu nda bilim adamlarının tercüme faaliyetleri, dinsel iliģkilerin bilimsel temelde geliģmesinde önemli bir yere sahiptir. Örneğin Grekçe, Süryanice ve Arapça yı iyi bilen Sabit b. Kurra ( ) pek çok felsefî ve bilimsel eseri Arapça ya çevirmiģtir (el-kıftî, ty.: 80-85). Yine Sabit in oğlu Sinan ın (ö. 942) çeģitli alanlarda Süryanice den Arapça ya çevirileri önemlidir (Ġbn Ebî Useybia, ty.: 133). Theodore Ebu Qurra, Birinci Analitikler in tercümesini kontrol etmesi için Huneyn b. Ġshak a vermiģtir. Harran da bilim adamlarının çeģitli konularda verdikleri eserler de dinsel iliģkilerin geliģmesinde etkili olmuģtur. Yine yukarıdaki iki bilim adamını burada örnek olarak zikredebiliriz. Tıp, felsefe, inanç, ibadet, astronomi, matematik gibi alanlarda eserler ortaya koyan bilim adamları, bu konularda Müslüman, Hıristiyan, Süryaniler ve Sabiiler arasında çeģitli bilimsel tartıģmaların doğmasına sebep olmuģlardır. Bu ise farklı dinlere sahip olan bu insanların iliģkilerinin geliģmesine katkıda bulunmuģtur. Belirtmek gerekir ki Abbasî halifeliğinin egemenliği altında yaģayan hiçbir millet, Harran paganları kadar Müslümanlara Greklerin bütün bilgi ve hikmetlerini öğretmemiģtir. Bunların çoğu, fizikçi, astronomi bilgini, matematikçi, geometrici ve filozof olarak önemli mevki ve statüler elde etmiģtir. (Afîfî, 2000: 111)

11 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 141 Antakya okulunun kapanması üzerine memleketi Harran a gelen Yuhanna b. Haylan ( ), burada hocalık yapmıģtır. O, kendi devrinde yetkin, aynı zamanda da meģhur bir felsefeci ve mantıkçı idi. Yuhanna Harran da hocalık yaparken, ünlü Ġslam filozofu ve mantıkçısı Farabi (ö. 950) buraya gelerek ondan mantık dersi aldı, özellikle de Hıristiyanlarca okunması yasaklanan Aristoteles in Ġkinci Analitikler isimli kitabını sonuna kadar okudu O Leary, 1979: 124; Rosenthal, 1975: 51). Böylece Farabi, Aristoteles felsefesine nüfuz etti ve mantık sanatının inceliklerini öğrendi (Lameer, 1994: 21). Yuhanna Harran da Farabi nin dıģında birçok öğrenciye de hocalık yapmıģtır (Ülken, 1997: 71). Yuhanna, Harran daki eğitim öğretim faaliyetlerinden sonra, X. yüzyılın baģlarında birçok Harranlı hocayla birlikte Bağdat a gitmiģ, orada öğretim iģleriyle meģgul olmuģtur. Onun, Bağdat ta yetiģtirdiği öğrencileri arasında, Farabî gibi Müslüman olanlar ve Ebu BiĢr Metta (öl. 940) gibi Hıristiyan öğrenciler de vardı. Ġsrail el-eskaf ve Kuveyri gibi önemli isimler de Ġbn Hayyan ın öğrencileriydi. Yuhanna, bu çalıģmalarından dolayı Bağdat Okulu nun kurucularından biri kabul edilmiģtir (Kayacık, 2004: 50-51). O hayatının sonuna kadar Bağdat ta kalmıģ yine burada ölmüģtür. Matematik ilimlerin Ġslam dünyasına girmesinde Harran Okulu nun çok önemli rolü olmuģtur (Ülken, ty.: 296). Din Bilginlerinin Sosyal ĠliĢkileri Harran da Hıristiyan, Sabi ve Müslümanlar arasındaki iliģkilerin medeni bir iliģki biçiminde olduğu söylenebilir. Sabit b. Kurra, Abbasî halife-sultanı Mutezid katında himaye bulmuģ, onun hizmetine girmiģ ve kısa zamanda onun Ģahsi dostu olmuģtur (Hitti, 1980: 483). Sabit in halife yanında kazandığı yüksek mertebe sayesinde Sabiilerin halifeler katında itibarları artmıģ, dereceleri yükselmiģtir (Hasan, 1985: 353). AĢağıda anlatılan olay, din bilginlerin Harran daki iliģkilerinin anlaģılması açısından oldukça anlamlıdır: Ebu Ġshak el-harranî es-sabii (ö.h.384), Hicri dördüncü yüzyılın tanınmıģ yazarlarındandır. Tam künyesi Ebu Ġshak Ġbrahim b. Hilal b. Ġbrahim b. Zehrûn b. Habbûn el-harranî es-sabii olan Ebu Ġshak, Seyyid ġerif Razi nin (ö. h. 403) çağdaģı olup bir süre Abbasi halifesinin sarayında, bir süre de Ġzzüddevle Bahtiyar ın (Büveyh Oğullarından) sarayında defterdarlık yapmıģtır. Saltanatın bütün önemli mektupları onun kalemiyle yazılıyordu. Aynı zamanda da büyük bir Ģairdi. Seyyid Razi ile dost olmuģ ve birbirine çeģitli mektup ve kasideler yazmıģlardır. Se âlebi ise Seyyid Razi ve Sabi arasında karģılıklı yazılan ilmi ve edebi mektupları tam üç cilt halinde bir araya gelmiģtir. Ebu Ġshak Sabiilik inancına sahipti. Ġzzüddevle Bahtiyar, Ebu Ġshak ı, Ġslamiyet i seçmesi için çok çalıģtıysa da muvaffak olamadı. Ebu Ġshak Ramazan ayında Müslümanlara hürmeten oruç tutuyordu. Kur an-ı Kerim den bir çok yeri ezberlemiģti. Mektup ve yazılarında Kur an dan birçok iktibaslar yapardı.

12 142 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu Ebu Ġshak kültürlü bir yazar ve Ģairdi. H. 384 yılında 91 yaģında vefat ettiğinde, Seyyid ġerif Razi onun mateminde mersiye olarak bir kaside yazmıģtır: ġu tabutta kimi götürdüklerini bildin mi? Gördün mü nasıl da meclisin ıģığı sönüverdi? (Ġbn Hallikan, 2005: 10-11) O dağ çöktü, eğer bu dağ denize dökülmüģ olsaydı, denizi çoģturur ve yüzeyini köpürtürdü. Toprak seni kucaklamadan önce, toprağın büyük dağları örtebileceğine inanmazdım. Bağdat ġiileri Seyyid Razi yi kınayarak neden onun gibi kafir biri hakkında böylesine kaside yazdığını sordular. Seyyid Razi onlara Ģöyle cevap verdi: Ben onun fazilet ve kemalini övdüm, bedenini değil. Seyyid Razi yedi yıl sonra h. 393 yılında bir grup ile birlikte Bağdat ġûnîzî mezarlığından geçerken gözü Ebu Ġshak ın mezarına iliģti ve ona hitaben Ģu kasideyi okudu: Eğer yanımdakiler senin yanında durmamı kınamasalardı, Yüksek bir sesle mezarını selamlardım ey Ebu Ġshak 1 Haranlı putperest bilginler, Ġslamî dönemdeki hoģgürü ortamından öyle yararlanmıģlardır ki örneğin Sabit b. Kurra sarayda halife-sultanın huzurunda yapılan tartıģmalarda Ġslam a ve diğer tek tanrılı dinlere karģı ısrarla Harran politeizmini ve paganizmini savunmuģtur (Gündüz, 2005: 44). Tabii ki Sabit b. Kurra nın bu Ģekilde rahat hareket etmesinde, bütün payı Müslümanların hoģgörüsüne vermek doğru olmaz, onun medeni cesareti ve bilgin kiģiliği de bunda etkili olmuģtur muhakkak yılında Moğol istilasından sonra Harran'da hoģgörü ortamı ortadan kalkmıģtır. Moğollar, politeizmi ve monoteizmi ile, paganizmi, Hıristiyanlığı ve Ġslam ı ile Harran da egemen olan dinî ve kültürel çoğulculuk ve harmoniye son vermiģlerdir. ĠliĢkilerin Sosyal Boyutları Harran da farklı din mensubu din bilginlerinin birbirleriyle, yöneticilerle ve toplumun çeģitli kesimleriyle iliģkileri, dinler arası ve kültürler arası diyaloğun geliģmesinde etkili olmuģtur. Kanaatimizce bilginler arasındaki hoģgörülü ve diyalojik iliģkilerin, toplumda da hoģgörülü bir ortamın doğmasında, hatta Müslüman yöneticilerin dahi -ilme verdikleri değerden dolayı- Müslüman olmayan Harranlılara, sadece bilim adamlarına değil, toplumun bütün paganistlerine ve diğer 1 Ġbn Hallikan, 10-11) ; ( kutuphane/hadis/nehculbelaga/sahsiyet.htm, )

13 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 143 din mensuplarına hoģgörülü davranmalarında etkili olmuģtur. Ancak belirtmek gerekir ki bu iliģkilerde Müslümanların ilme verdikleri değerin ayrı bir önemi vardır. Müslüman bilginlerle diğer din mensubu bilginlerin Harran daki iliģkilerinde Müslüman bilgin ve yöneticilerin rolü gerçekten de yadsınamaz. Müslüman yönetici ve bilim adamları, ilime verdikleri önemden dolayı bilim adamına da önem vermiģ ve böylece Müslüman olmayan bilginlerle ve bu bilginlerin toplumuyla rahat iliģki geliģtirmiģlerdir. Bu iliģkiler ise toplumun farklı din mensupları arasında diyaloğa dayalı bir sosyal yaģamın gerçekleģmesinde rol oynamıģtır. Müslümanların Harran ı fethinden sonra Harran Okulu ndaki hoģgörülü iliģkinin toplumun farklı din mensubu aktörleri arasında da olduğu, daha önce putperestlere zulüm yapılırken Müslümanların onlara karģı son derece hoģgörülü ve adil olduğu (Segal, 2002: 155 vd.) bilinmektedir. Gerçekten de Ġslamî dönemde Harranlılar, parlak bir devir yaģamıģlardır. Müslüman idareciler, yedinci yüzyıldan itibaren onlara inanç ve ibadetlerini serbestçe ortaya koyma imkanı tanımıģlardır. Bu dönemden baģlayarak Harranîlerden bir çok kiģi, Müslüman toplumlarda ün kazandı ve çeģitli Ġslam devletlerinde tıptan edebiyata, astronomiden çeviri faaliyetine kadar pek çok alanda önemli baģarılar sergilemiģtir. Her türlü paganizmi temelden reddeden Müslüman toplumlar içinde yıldız ve gezegen kültüne dayalı paganist Harranilerin böylesine Ģöhret ve saygınlık kazanmaları (Gündüz, 1997: 242), din ve inançlarının gereğini açıktan yerine getirme serbestliğine sahip bulunmaları, Müslümanların engin hoģgörüsü ve ilme verdikleri değerle ile izah edilebilir. Hz.Ömer in hilafeti döneminde 639 da Harranlılar, Ġyad b. Ğanem komutasındaki Müslüman orduya karģı savaģmaksızın zımmîlik statüsüyle Ġslam devletinin egemenliğine girip Müslüman toplumun bir parçası oldular (Ebû Yusuf, 1396: 43). Ġlerleyen zamanlarda Harran da Arap kabile mensuplarının önemli denilebilecek bir kısmı MüslümanlaĢırken, pagan yerliler büyük ölçüde kendi dinlerine bağlı kalmayı sürdürdüler. Müslüman yöneticiler, cizye anlaģmasıyla Ġslam hilafet-saltanat devletinin vatandaģlık hakkını kazanan Harranlı putperestlere genellikle hoģgörüyle yaklaģtı, Haranlıların dinî ve kültürel açıdan kendilerinin özgürce ifade etmelerine imkan ve fırsat tanıdılar. Tabii zaman zaman onlara karģı geliģen bazı hoģgörüsüzlükler de olmuģtur; fakat bu tür durumlarda devletin resmi güvence verdiği görülmektedir. Mesela 975 te Halife-sultan Muti nin sekreteri Harranlı Ġshak b. Hilal in giriģimiyle putperestlerin din özgürlüğünü garanti altına alan bir karar çıkarılmıģtır (O leary, 2006; Gündüz, 2005: 38-39). Rivayetlere göre Harranlı paganlarla Halife-sultan Me mun arasında geçen bir olay, Ġslam ın Harranlılara dinî baskı yapması ve hoģgörüsüzlük sergilemesi olarak değerlendirilmektedir. Bu olaya göre bilgiler doğruysa eğer- Me mun, ehl-i kitap (Hıristiyan, Yahudi veya Mecusi) olmadığını öğrendiği Harranlılara Kitap Ehli dinlerden birine geçmelerini, aksi halde kendileri için iyi olmayacağını, kanlarının helal olacağını söylemiģ, bu tehdit karģısında Harranlılardan bir çoğu Hıristiyan, bir taife Müslüman olmuģ, diğer bir grup ise Sabiî adını almıģ ve Biz Sabiîleriz demiģlerdir. (Ġbnu n-nedîm, 1997: ). Me mun un vefat haberini

14 144 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu öğrendiklerinde onlardan Hıristiyan olanlardan çoğu tekrar eski dinlerine dönmüģlerdir. Bu olay, ilk bakıģta hoģgörüsüz bir tutum olarak değerlendirilebilse de aslında, tersi bir tutumun söz konusu olduğu söylenebilir. Zira Me mun, bu tutumuyla aslında onları din değiģtirmeye zorlamamakta, bilakis o günün Ġslam hukukuna göre Harranlılara karģı bir hukukî tutum içerisine girmekte ve onların hukukun sınırları içerisinde özgürce hareket edebilmeleri için ehl-i kitap olmalarını istemektedir. Me mun un ilme ve ilim adamlarına verdiği değer düģünüldüğünde, bu yorumun daha doğru olduğunu düģünmekteyiz. Hakikaten Müslümanlar, Harran ın pagan Sabiilerine gösterdikleri hoģgörüyle baģka din mensuplarına karģı diğer dinlerden ne kadar fazla hoģgörülü olduğunu ortaya koymuģtur (Daniel, 1975: 14). Sonuç Harran, Ġslam öncesi dönemlerinde sahip olduğu hoģgörülü bilimsel, dinsel, kültürel ve toplumsal yaģamını Ġslamî zamanlarında daha da zenginleģtirmiģ ve kalıcılaģtırmıģtır. Harran Okulu nda Ġslam, Hıristiyanlık ve Sabilik gibi farklı dinlere mensup bilim adamlarının bilimsel faaliyetleri ve birbirleriyle iliģkileri, Harran halkında dinler arası iliģkilerin geliģmesinde sosyal hayatta çok geniģ bir hoģgörü ikliminin oluģmasında mühim bir rol oynamıģtır. Bunu bilginlerin kendi aralarındaki sosyal iliģkilerinden de anlamak mümkündür. Harran, sahip olduğu diyalog, anlayıģ ve hoģgörü ortamıyla günümüz dinler arası diyalog çalıģmalarında rol alanların dikkatini çevirmesi gereken bir Ģehirdir. Harran daki diyalog temelli iliģki biçimi, öyle anlaģılıyor ki Müslümanlara, Müslüman bilgin ve yöneticilere de bir takım kazanımlar getirmiģtir. Bu kazanımlarla Müslümanlar, zaten Medine den itibaren sahip bulundukları diyalog ve hoģgörü kültürlerini daha zenginleģtirmiģlerdir. Müslümanlar, buradaki hoģgörü ortamını, yönetim merkezinin içlerine kadar taģımıģ, Müslüman olmayan bilginlerin ilminden, siyasetinden, tecrübesinden, iģinden vs. yararlanmasını bilmiģlerdir. Paganist ve Hıristiyan bilginler, Müslüman yöneticilerin saraylarında rahatça ve özgürce görüģlerini zikredebilmiģ, tartıģmalara katılabilmiģlerdir. Müslümanlar, Harran örneğiyle hem genelde toplumun bütün kesimleriyle hem de özelde farklı dinden bilginlerle kalıcı iliģkiler kurarak insana, ilme, düģünceye, düģünüre ve ilim adamına verdikleri değeri göstermiģlerdir.

15 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 145 Kaynaklar Aydın, Mehmet S. (1998a). Değerlendirme. Kültürlerarası Diyalog Sempozyumu. Ġstanbul: Ġstanbul BüyükĢehir Belediyesi Kültür ĠĢleri Daire BĢk. Aydın, Mehmet S. (1998b). Din ve Gelecek Muhayyilesi. Medeniyetlerarası Diyalog. Diyarbakır: Diyarbakır BüyükĢehir Belediyesi, ss Aydın, Mehmet (1993). Hz. Muhammed (A.S.) Devrinde Müslüman-Hıristiyan Münasebetlerine Bir BakıĢ. Asrımızda Hıristiyan-Müslüman Münasebetleri. Ġstanbul: Ġlmî NeĢriyat, ss Belâzurî (1991). Futûhu l-buldân. Beyrut: Dâru l-kutubi l-ilmiyye BeĢiri, Tarık (ty.). Doğu ve Batı Arasında Kültürel ĠliĢkiler Çerçevesinde. Medeniyetlerarası Diyalog Eylül 1998 Diyarbakır-. Ġstanbul: Diyarbakır BüyükĢehir Belediyesi Daniel, Norman (1975). The Arabs and Mediaeval Europe. London-New York: Longman De Boer, T. J. (2001). Ġslam da Felsefe Tarihi. Çev. Y. Kutluay. Ġstanbul: Anka Emin, Ahmed (1976). Fecrü l-ġslam. Çev. A. Serdaroğlu. Ankara: Kılıç Kitabevi Fahri, Macit (1992). Ġslâm Felsefesi Tarihi. Çev. K. Turhan. 2. bs. Ġstanbul: Ġklim Gündüz, ġinasi (2005). Anadolu da Paganizm. Ankara: Ankara Okulu Gündüz, ġinasi (1997). Harrânîler. TDVĠA. c. 16. Ġstanbul: ĠSAM, ss Hasan, H. Ġbrahim (1985). Ġslâm Tarihi. c. 1/2. Çev. Ġ. Yiğit-S. GümüĢ. Ġstanbul: Kayıhan Hasan, H. Ġbrahim (1985). Ġslâm Tarihi. c. 4. Çev. A. T. Aslan vd. Ġstanbul: Kayıhan Hitti, Philip K. (1980). Siyasî ve Kültürel Ġslam Tarihi. Çev. S. Tuğ. c. 2. Ġstanbul: Boğaziçi Hodgson, M.G.S. (1995). Ġslam ın Serüveni. c. 1. Çev. A. Eker vd. Ġstanbul: Yeni ġafak-ġz IĢıltan, Fikret. (1906). Urfa Bölgesi Tarihi. Ġstanbul Ġbn Ebî Useybia. (ty.). Uyûnu l-enbâ fî Tabakâti l-etibba. Beyrut Ġbn Hallikan (2005). Vefayât ul-a yân. c Ġbnu l-esîr (2005). el-kâmil fi t-târîh Ġbnu n-nedim (1997). Fihrist. Beyrut: Daru l-ma rife Karaman, Hayreddin (2005). Dinlerarası Diyalog Nedir? Ġstanbul: Ufuk Kitapları Karlığa, Bekir. (1998). AçılıĢ KonuĢması. Kültürlerarası Diyalog Sempozyumu. Ġstanbul: BüyükĢehir Belediyesi Kültür ĠĢleri Daire BĢk. Kayacık, Ahmet (2004). Bağdat Okulu. Ġstanbul: Üniversite Kitabevi

16 146 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu el-kıftî. (ty.). Ahbaru l-ulemâ biahbâri l-ulemâ. Kahire Kumeyr, Y. (1992). Ġslam Felsefesinin Kaynakları. Çev. F. Olguner, 2. bs. Ġstanbul: Dergah. OkumuĢ, Ejder (2002). KüreselleĢme ve Medeniyetlerarası Diyalog. Marife Dergisi, 2/2, ss O Leary, De Lacy (1979). How Greek Science Passed to the Arabs: London: Routledge & Kegan Paul Ltd. Özfırat, Aynur (1994). Eskiçağda Harran. Ġstanbul: Arkeoloji ve Sanat Rescher, Nicholas (1964). The Development of Arabic Logic. Pittsburgh: University of Pittsburgh Pres Rosenthal, Franz (1975). The Classical Heritage in Islam. Çev. E. ve J. Marınorstein. London: Routledge-Kegan Paul Sami, ġemseddin (1306a). Kâmûsu l- Alâm. c. 4. Ġstanbul: Mihran Matbaası Sami, ġemseddin (1306b). Kâmûsu l- Alâm. c. 3. Ġstanbul: Mihran Matbaası Sarıavak, Kazım. (1997). DüĢünce Tarihinde Urfa ve Harran. Ankara: TDVY. Sarıkavak, Kazım Urfa-Harran Okulları ve Süryaniler. Süryaniler ve Süryanilik. Haz. A. TaĢğın, E. Tanrıverdi, C. Seyfeli. c. 1. Ankara: Orient Yayınları, ss Segal, J. Benzion (2002). Edessa (Urfa) Kutsal ġehir. Ġstanbul: ĠletiĢim ġeģen, Ramazan (1996). Harran Tarihi. Ankara: TDVY ġeģen, Ramazan (1997). Harran. TDVĠA. c. 16. Ġstanbul: ĠSAM, ss Ülken, Hilmi Ziya (1997). UyanıĢ Devirlerinde Tercümenin Rolü. Ġstanbul: Ülken, Hilmi Ziya (ty.). Ġslâm Felsefesi. 2. bs. Ankara: Selçuk Weir, T. H. (1997). Harran. Ġ.A. c. 5/1, Ġstanbul: MEB, ss