T. C. MALTEPE ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ

Transkript

1 T. C. MALTEPE ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ İMTİYAZ SAHİBİ: Maltepe Üniversitesi adına Prof. Dr. Şahin KARASAR, Rektör Fen-Edebiyat Fakültesi adına Prof. Dr. Betül ÇOTUKSÖKEN, Dekan YAYIN KURULU / EDITORIAL BOARD YAYIN GENEL YÖNETMENİ / EDITOR-IN-CHIEF Doç. Dr. Güncel ÖNKAL YAYIN YÖNETMENİ / EDITOR Yrd. Doç. Dr. Narin BAĞDATLI VURAL YAYIN KURULU ÜYELERİ / EDITORIAL BOARD MEMBERS Prof. Dr. Belma AKŞİT Yrd. Doç. Dr. Kuntay ARCAN Prof. Dr. Sevil ATAUZ Yrd. Doç. Dr. Mehmet BOZOK Yrd. Doç. Dr. Erkan ÇAV Prof. Dr. Nermin ÇELEN Prof. Dr. Betül ÇOTUKSÖKEN Prof. Dr. Sabahattin GÜLLÜLÜ Prof. Dr. Nurgün OKTİK Doç. Dr. Muttalip ÖZCAN DERGİ SEKRETERYASI ve REDAKSİYON Doç. Dr. Güncel ÖNKAL Yrd. Doç.Dr. Narin BAĞDATLI VURAL Arş. Gör. Ceren ALKAN ÜSTÜN BASKI: İLETİŞİM BİLGİLERİ fefdergi@maltepe.edu.tr Tel. (+90216) / 2232 Faks. (+90216) Yazışma Adresi TC. Maltepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi Editörlüğü Fen-Edebiyat Fakültesi Marmara Eğitim Köyü Maltepe-İSTANBUL BASKI TARİHİ: 2015 ISSN: T.C. Maltepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi (FEF Journal) yılda iki kez yayımlanan, uluslararası hakemli, basılı ve eşzamanlı olarak çevrimiçi bir dergidir. Yayımlanan yazıların telif hakları T.C. Maltepe Üniversitesi ne aittir. Dergimiz TUBITAK- ULAKBİM SVBT2013 standartlarına uymayı kabul ve tahahhüt eder. Bu dergi para ile satılamaz. Yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir. All the responbilities for the content of their articles belong to the authors. Bu dergi Philosopher s Index te ve EBSCOHost Veri Tabanında yer almaktadır. This journal is indexed in Philosopher s Index and EBSCOHost database.

2 BİLİMSEL DANIŞMA VE HAKEM KURULU / ADVISORY BOARD (Akademik ünvan ve soyadı sırasına göre) Prof. Dr. Bahattin Akşit Maltepe Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Prof. Dr Işıl Bulut Başkent Üniversitesi, Sosyal Hizmet Bölümü Prof. Dr. Erdal Cengiz Ankara Üniversitesi Felsefe Bölümü Prof. Dr. Şahin Filiz Akdeniz Üniversitesi Felsefe Bölümü Prof. Dr. Sabahattin Güllülü Maltepe Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Prof. Dr. Otfried Höffe Tuebingen Universitesi, Almanya Prof. Dr. Gürol Irzık Sabancı Üniversitesi Prof. Dr. Emine Onaran İncirlioğlu Maltepe Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Prof. Dr. Sevgi İyi Maltepe Üniversitesi Felsefe Bölümü Prof. Dr. Çağlar Keyder Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Prof. Dr. Felix Koerner Pontificial Gregorian Universitesi, İtalya Prof. Dr. İoanna Kuçuradi Maltepe Üniversitesi İnsan Hakları Araş. Ve Uyg. Mr. Prof. Dr. Maija Kule University of Latvia, Letonya Prof. Dr. Zekiye Kutlusoy Maltepe Üniversitesi Felsefe Bölümü Prof. Dr. Mircea Dumitru Bükreş Üniversitesi, Romanya Prof. Dr. Uluğ Nutku Cumhuriyet Üniversitesi Felsefe Bölümü Prof. Dr. Ayşe Öncü Sabancı Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Prof. Dr. Aytül Çorapçıoğlu Özdemir Yorum Danışmanlık Prof. Dr. Ayhan Sol ODTÜ Felsefe Bölümü Doç. Dr. Uğur Ekren İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü Doç. Dr. Taşkıner Ketenci Mersin Üniversitesi Felsefe Bölümü Doç. Dr. M. Ersin Kuşdil Uludağ Üniversitesi Psikoloji Bölümü Doç. Dr. Evgenia Makazan Zaporozhye National University, Ukrayna Doç. Dr. Özlem Oğuzhan Sakarya Üniversitesi İletişim Fakültesi Doç.Dr. Güncel Önkal Maltepe Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Doç. Dr. Muttalip Özcan Maltepe Üniversitesi Felsefe Bölümü Doç. Dr. Nazan Haydari Pekkan Maltepe Üniversitesi İletişim Fakültesi Doç. Dr. Özgür Sarı Selçuk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Doç. Dr. Gerrit Steunebrink Radboud Universitesi Felsefe Bölümü, Hollanda Doç. Dr. Yıldırım Torun Yalova Üniversitesi Hukuk Fakültesi Doç. Dr. Ahu Tunçel Maltepe Üniversitesi Felsefe Bölümü Doç. Dr. Ertuğrul R. Turan Ankara Üniversitesi Felsefe Bölümü Doç. Dr. Ali Utku Atatürk Üniversitesi Felsefe Bölümü Doç. Dr. Pınar Ünsal İstanbul Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yrd. Doç. Dr. H. Özden Bademci Maltepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yrd. Doç. Dr. Narin Bağdatlı Vural Maltepe Üniversitesi, Sosyal Hizmet Bölümü Yrd.Doç.Dr. İdil Kaya Balkan Maltepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yrd. Doç. Dr. O. Cem Çırakoğlu Başkent Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yrd. Doç. Dr. Erkan Çav Maltepe Üniversitesi, Sosyal Hizmet Bölümü Yrd. Doç. Dr. Hakan Dilman Maltepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Özlem Duva Dokuz Eylül Üniversitesi Felsefe Bölümü Yrd. Doç. Dr. Ülkü Güney Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Yrd. Doç. Dr. Mustafa Günay Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Felsefe Gr. Öğt. Yrd. Doç. Dr. Nur Yeliz Gülcan Girne Amerikan Üniversitesi, KKTC Yrd. Doç. Dr. Şebnem Gülfidan Maltepe Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Yrd. Doç. Dr. Cristian Iftode Bükreş Üniversitesi, Romanya Yrd. Doç. Dr. Figen Karadayı Maltepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yrd. Doç. Dr. Georgeta Moarcas Transilvanya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Romanya Yrd. Doç. Dr. Radoslaw Filip Muniak Varşova SWPS Kültür İncelemeleri Bölümü, Polonya Yrd. Doç. Dr. Levent Önen Maltepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yrd. Doç. Dr. Mahmut Özer Aksaray Üniversitesi Felsefe Bölümü Yrd. Doç. Dr. Ayşegül Sili Karatay Üniversitesi Sosyal Hizmet Bölümü Yrd. Doç. Dr. Nafi Yalçın Melikşah Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yrd. Doç. Dr. Zafer Yılmaz Atatürk Üniversitesi KK. Eğitim Fakültesi Çift körleme (blind-review) ilkesi gereği hakem kurulu yayımlanan sayıların içeriğine gore değişiklik gösterebilir. 2

3 EDİTÖRÜN NOTU 2001 yılından bu yana yayımlanmakta olan Maltepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisinin yeni birleşik sayısında (2013/1+2) makalelerin ortak özelliği sosyal bilimlerin çalışma alanına giren olgu, kavram ve anlayışları günümüz yeni okuma biçimlerinden faydalanarak değerlendirmeleridir. Bu sayı sevgili öğrencimiz Sayın Fatma Kabaoğlu anısına ithaf edilmiştir. Teknolojik olanaklarımızı kullanarak Uluslarası düzeyde Philosopher s Index ve EbscoHost tarafından indekslenen dergimiz, yerel okuyucular için de açık arşiv sisteminde tüm sayıların en kısa zamanda internet sayfamızda da okunabileceğini müjdelemek isteriz. Saygılarımızla, Yayın Kurulu Adına Genel Yayın Yönetmeni Doç. Dr. Güncel ÖNKAL Güz 2015, Maltepe. EDITORIAL PREFACE Maltepe University FEF Journal has been publishing since 2001; and in this issue (2013/1+2), the common feature of those articles in the fields of social sciences and humanities is the their way of reconsidering facts, concepts and understandings of reviews by taking advantage of current form of comparative interpretations. This issue is specially dedicated to our beloved student Ms. Fatma Kabaoğlu. This journal is globally indexed in Philosopher s Index and EbscoHost ; and additionally, for local readers, we are going to open our full digital archive to public access as soon as possible. Best regards, On behalf of the Editorial Board/Editor-in-Chief Assoc. Prof. Güncel Önkal Fall 2015, Maltepe. 3

4 İÇİNDEKİLER / CONTENTS 1. EBEVEYNLERİ BOŞANMA SÜRECİNDE OLAN ÇOCUK VE ERGENLERİN ANNE- BABALARINDAN ALGILADIKLARI KABUL-RED DÜZEYLERİNİN İNCELENMESİ / Fatma KABAOĞLU, İdil KAYA BALKAN ANNELİK KÜLTÜ VE OSMANLI AYDINLARI / Feryal SAYGILIGİL ŽIŽEK AND MEDIA ETHICS / Marta Katarzyna BŁASZCZYŃSKA KAFKA NIN DAVA SININ HEIDEGGER İN HERMENEUTİĞİYLE İNCELENMESİ / Ali Mehmet TİMUÇİN PALEMPSESTTE BÜTÜNCÜLLÜĞE ULAŞMANIN OLANAĞI OLARAK ZAMANSIZLIK VE ORLANDO DA ZAMANSIZLIK ARAYIŞI / Nermin YİĞİT PAUL RICOEUR'DE KİMLİĞE VE KİMLİĞİN ANLAMLARINA HERMENEUTİK- PSİKANALİTİK BİR YAKLAŞIM / Burçak Özkan

5 Ebeveynleri Boşanma Sürecinde olan Çocuk ve Ergenlerin Anne-Babalarından Algıladıkları Kabul-Red Düzeylerinin İncelenmesi (Boşanma Sürecinde Ebeveyn Kabul-Red Algısı) 1 Özet Fatma KABAOĞLU, Yrd. Doç. Dr. İdil KAYA BALKAN Bu çalışmanın amacı, anne-babası boşanma sürecinde olan ve anne-babası evli olup boşanma sürecinde olmayan çocuk ve ergenleri, anne ve babalarından algıladıkları kabul-red düzeyleri açısından karşılaştırmaktır. Araştırmada ayrıca, bu iki grubun, anne-babalarından algıladığı kabul-reddin, çocukların cinsiyetine, yaşına ve ailenin ekonomik durumuna göre farklılık gösterip göstermediği ve ebeveynleri boşanma sürecinde olan çocuk ve ergenlerin annebabalarından algıladığı kabul-red düzeylerinin, ailenin boşanma sürecinde birlikte yaşayıp yaşamamasına ve çocuğun psikolojik destek alıp almamasına göre farklılık gösterip göstermediğini ortaya koymak amaçlanmıştır. Örneklem, ebeveynleri boşanma sürecinde olan 144 çocuk ve ergen ile bu örneklemle benzer demografik özelliklere sahip ebeveynleri evli 144 çocuk ve ergenden oluşmaktadır. Araştırmada veri toplama araçları olarak Çocuk/Ergen Ebeveyn Kabul-Red/Kontrol Ölçeği ve Demografik Bilgi Formu kullanılmıştır. Araştırmanın bulguları, anne-babası boşanma sürecinde olan çocuk ve ergenlerin, anne-babası evli olup boşanma sürecinde olmayan çocuk ve ergenlere kıyasla, hem annelerinden hem de babalarından daha fazla red, daha yüksek saldırganlık/düşmanlık, ayrışmamış red ile ihmal ve kayıtsızlık ancak daha düşük sıcaklık algıladığını ve bu iki grup arasında benzerlikten daha çok farklılıkların olduğunu ortaya koymaktadır. Bulgular, ilgili araştırma sonuçları doğrultusunda yorumlanmış ve tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Boşanma süreci, algılanan anne-baba kabul-reddi, ebeveyn kabul-red kuramı 1 Bu çalışma, Fatma Kabaoğlu nun Yüksek Lisans Tez araştırmasına dayanmaktadır. 5

6 Perceived Parental Acceptance-Rejection in Children and Adolescents' Whose Parents are in the Divorce Process Abstract The purpose of this study is to compare the perceived acceptance-rejection levels of children and adolescents whose parents are in the process of divorce and whose parents are married but not in the divorce process. It was also aimed to examine whether perceived parental acceptance-rejection of two groups differed as a function of their gender, age, family income. Another aim of this study is to examine whether the perceived parental acceptance-rejection of children and adolescents whose parents are in the process of divorce differed as a function of getting psychological support or not and parents living together or not. Child Parental Acceptance-Rejection/Control Questionnaire and Demographic Information Form were used as data collection instruments. A sample of 144 children and adolescents whose parents are married and 144 children and adolescents whose parents are in the divorce process completed questionnaires. The results indicated that children and adolescents whose parents are in the divorce process perceived more rejection, aggression/hostility, undifferentiated rejection, neglect and indifference and less warmth from both their parents as compared to children and adolescents whose parents are married but not in the divorce process. Results were discussed in the context of the related literature. Keywords: The divorce process, perceived parental acceptance and rejection, parental acceptance rejection theory. Aile, topluma hazırlanma sürecinin belli bir ölçüde ilk ve etkili biçimde oluştuğu, eşler ve anne-babalarla çocuklar arasında belli bir ölçüde içten, sıcak, güven verici ilişkilerin kurulduğu bir kurumdur (Sayıl ve ark., 2000). Çocuğun kişiliği ve davranışları, içinde 6

7 büyüdüğü bu kurum tarafından etkilenir, çocuk aile içindeki anne ve babayı rol modeli olarak benimseyip onları taklit eder ve davranışlarını kişiliklerinin bir parçası haline getirir. Bu nedenle aile içindeki ilişkilerin sağlıklı olması gerekmektedir. Tersine sağlıksız aile ortamında yetişen çocuklar olumsuz etkilenmektedirler (Bahar, 2002). Bu bağlamda ailede çıkabilecek sorunların sonucunda gerçekleşen boşanma, mevcut aile yapısını değiştiren en önemli etkenlerden bir tanesidir. Boşanmayla birlikte, yapısal olarak, aile iki küçük birime ayrılmakta; bunun sonucu olarak da ebeveyn-çocuk ilişkisi değişmekte, aile rol ve sorumluluklarında değişmeler olmaktadır. Ekonomik açıdan, ailenin geliri azalmakta ve bunun sonucu olarak, aile bazen yer değiştirmek zorunda kalmaktadır. Duygusal açıdan da, aile üyeleri arasında öfke ve karmaşa yaşanmaktadır (Tschann, Johnston, Klein ve Wallerstein, 1990; akt. Şirvanlı-Özen, 1998). Boşanmanın en çok etkilediği kişiler ise şüphesiz çocuklardır, boşanma, potansiyel olarak onların gelişmelerini ciddi bir biçimde etkileyecek bir dizi değişikliği de beraberinde getirmektedir. Emery (2012/2013), eğer tüm boşanmalar için geçerli olabilecek belirleyici bir özellik varsa onun da değişim olduğunu, bazı değişimlerin fiziksel ayrılıktan çok önce başlayıp bazılarının yasal boşanmadan sonra uzun süre devam edeceği ve değişikliklerin aile ortamını daha iyi ya da daha kötü kılabileceğini, ama muhakkak çocukların bu değişime uyum sağlaması gerektirdiğini belirtir. Klinik bulgular ve araştırma bulguları, çocukların çoğunun uzun vadede toparlanabilmesine rağmen boşanmanın onlar ve ebeveynleri için çok zor bir geçiş olduğuna işaret etmektedir (Emery, 2012/2013). Nitekim konu ile ilgili literatür incelendiğinde, parçalanmış ailelerden gelen çocukların, tam ailelerde yaşayan akranlarına göre daha fazla uyumsuz davranışlar gösterdikleri, daha olumsuz benlik değeri, daha fazla sosyal güçlükler ve hem anne hem de babalarla daha problemli ilişkiler yaşadıkları, ayrıca saldırganlık, psikolojik problemler ve okul başarılarında düşme olduğuna dair pek çok araştırma bulgusu vardır 7

8 (Amato ve Keith, 1991; Aral ve Başar, 1998; Mechanic ve Hansell, 1989; Öngider, 2006). Bununla birlikte, bu olumsuz etkilere neden olan faktörlerin sadece boşanma olmadığı; boşanma sürecindeki yaşantıların da belirleyici etkileri olduğu söylenebilir. Nitekim, boşanma süreci, evlilikteki çatışmaların devamı niteliğinde olup yasal prosedürlerin ve dava sürecindeki velayet, nafaka, maddi ve manevi tazminat gibi konuların tartışıldığı, ebeveynlerin giderler ile yüzleşmekte ve anne ve baba olarak rollerini yeniden tanımlamak zorunda olduğu, ebeveynler arasındaki çatışmaların daha fazla yoğunlaşmasına neden olan ve bu durumun çocuklar tarafından hissedildiği bir süreçtir. Çocuklar ise, boşanma sürecinde ev ve anne-babasının ilişkilerindeki değişiklik, özellikle baba ile görüşebilme imkanları, etkileşimleri, yakın ilişkilerindeki azalma gibi yaşamını değiştiren bir çok değişikliğe alışmaya çalışmaktadır (Maccoby ve Mnookin, 1992). Emery (2012/2013), boşanmanın ya da ayrılığın ardından devam eden çatışmanın önde gelen sebeplerinden birisinin, ebeveynlerin evlilik ile ebeveynlik rollerini birbirinden ayırmadaki başarısızlıkları olduğunu belirtmektedir. Çocuklar, ebeveyn olmaya devam eden eski eşler arasında baki kalan bir bağ olduğu için evliliğe ya da boşanmaya yönelik çözümlenmemiş öfke, çocuk yetiştirme üzerindeki tartışmalara aktarılabilir (Emery, 2012/2013). Dolayısıyla boşanma sadece çiftleri değil ailedeki tüm bireyleri etkilemektedir. Boşanmada çocukların varlığı, boşanma sürecinde ve boşanma sonrasında yaşanılan olumsuz durumlarda belirleyici bir rol oynamaktadır. Boşanma sürecinde, anne babaların çocuklarına gösterdiği davranışlar, çocuklar tarafından reddedici bir tavır olarak algılanabilir ve bu durum çocuğun kişiliğini etkileyebilir. Yeni bir iş, sosyal hayat ihtiyacı ve tek ebeveyn olmanın getirdiği yük, birlikte yaşanan ebeveyni, çocuklar için fiziksel anlamda ve psikolojik olarak daha az erişilebilir kılabilir. Rol gerilimi ya da kendi duygusal durumlarıyla meşguliyet, diğer bazı ebeveynlerin daha az fiziksel ve duygusal destek sağlamalarına ve daha sert disiplin uygulamalarına neden olabilir. Ayrıca, boşanma sırasında ebeveynler depresifleşebilir ya da 8

9 kendi duygularına odaklı hale gelebilir ve bu durum çocuklar için potansiyel stres kaynağıdır (Emery, 2012/2013). Tüm bunlar, çocukların boşanma sürecinde kendilerini ebeveynler tarafından reddedilmiş algılamalarına yol açabilir. Çocuğun ebeveynlerinden algıladığı subjektif sıcaklık, düşmanlık veya kayıtsızlık gibi duygular Ebeveyn Kabul-Red (EKAR) kuramında vurgulanmaktadır. Rohner (1986), EKAR Kuramı nı, çocuğun anne-babası tarafından kabul veya red edilmesinin, çocuğun genel uyumu üzerindeki etkilerini araştıran bir sosyalizasyon kuramı olarak tanımlamıştır. Ebeveyn Kabul-Red teorisi, ebeveynin kabul- red davranışlarını içeren müşfik ve düşmanca tutumlarını, farklı değişkenler açısından inceleyen bir kuramdır. Ebeveyn Kabul-Red teorisine göre çocukların temel ihtiyacı, ebeveynlerinin sağlayacağı bakım, konfor, destek ve sevgidir (Khaleque ve Rohner, 2002; Rohner ve Khaleque, 2005). Bu kurama göre, çocuklukta anne-baba tarafından kabul veya reddedilme, bireyin duygusal, davranışsal ve sosyal-bilişsel gelişimini etkilemektedir (Rohner, 1986). EKAR Kuramı nda kabul edici ebeveynler, sevgi ve sıcaklıklarını çocuklarına sözlü veya fiziksel davranış olarak gösteren kişiler olarak tanımlanmıştır. Reddedici ebeveynler ise çocuklarına sevgi göstermeyen, onları onaylamayan veya onlara kızan kişiler olarak tanımlanmışlardır. Ebeveyn saldırganlığı ve düşmanlığı şeklinde ortaya konan reddetme biçiminde, anne-babalar çocuklarına karşı düşmanca, sabırsızca, sinirli, öfkeli ya da kızgın davranışlar sergilerler. Ebeveyn ilgisizliği ve ihmalkarlığı şeklinde ortaya çıkan diğer reddetme biçiminde ise, anne ve babalar çocuklarına karşı kayıtsızdırlar, yeterince ilgi göstermezler ve onları umursamazlar. Ebeveyn ilgisizliği ve ihmalkârlığı daha açık deyişle, çocukların hem maddi ve fiziksel ihtiyaçlarının hem de sosyal ve duygusal ihtiyaçlarının yeterince karşılanmaması anlamına gelir. Örneğin çocuklarını ihmal eden anne-babalar, çocuklarının rahatlık ve huzur içinde olma, destek alma veya ilgi görme ihtiyaçlarını yeterince önemsemezler. Bu anne-babalar, fiziksel ve psikolojik olarak tepkisiz, ulaşılmaz ya da kayıtsız olabilirler (Rohner, 2000). 9

10 Her ne kadar çocukların çoğu, anne babalarının boşanma süreçlerini stresli bir şekilde yaşamakta olsalar da, her çocuk boşanma olayından aynı şekilde etkilenmemektedir. Bu etkiler aileden aileye, çocuktan çocuğa değişmektedir. Bazı çocuklar, ailenin yeniden yapılandığı süreçte uyum sağlamış gözükürken, ileri zamanlarda özellikle de ergenlikte ortaya çıkan gerilikler sergileyebilmektedirler. Bu uzun vadeli etkiler çocuğun gelişimsel dönemine, cinsiyetine, mizacına, ev ve aile çevresinin kalitesine, çocuk ve anne baba için var olan desteklere ve kaynaklara bağlı olarak değişmektedir (Amato ve Keith, 1991; Hetherington, Stanley-Hagan ve Anderson, 1989; Sargın, 2001). Günümüz araştırmacıları, boşanmanın getirdiği değişikliklere ve boşanmanın çocuğu nasıl etkilediğine boşanma sürecine kıyasla, çok daha fazla ilgili gözükmektedirler. Ancak, boşanma sürecinde olan çocuk ve ergenlerin ebeveynlerini nasıl algıladığı konusu ne Batı ülkelerinde ne de Türkiye de yeterince çalışılmamıştır. Son yıllarda çocukların anne ve babaların boşanma sürecinde ne hissettikleri, beklentilerinin ne olduğunu belirlemek adına çocuğun bakış açısının ve tanıklığının kullanılması ile ilgili artan bir anlayış gelişmiş ve pek çok ülkenin hukuksal mevzuatında bu konuların daha fazla önem kazandığı gözlemlenmiştir. Bu sebeple çocukla görüşme teknikleri ve çocuğun tanıklığının kullanılması ile ilgili çeşitli materyaller mahkemelerce de kullanılmaya başlanmıştır. Boşanmış ailelerin çocuklarının farklı alanlardaki gelişimleri sıklıkla incelenmiş olsa da, boşanma sürecinde çocuklarının ebeveynleriyle olan ilişkilerini nasıl algıladıkları ve bu süreci yaşayan çocukların ebeveynlerden algıladıkları kabul-red ile bağlantılı faktörlerin neler olduğu ülkemizde ele alınmamış bir konudur. Bu çalışmada, anne-babası boşanma sürecinde olan ve anne-babası evli olan çocuk ve ergenleri, anne ve babalarından algıladıkları kabul-red düzeyleri açısından karşılaştırmak amaçlanmıştır. Rohner (1986) tarafından 1975 de ortaya atılmış olan Ebeveyn Kabul-Red Kuramı üzerine temellendirilmiş olan bu çalışmada, anne babası boşanma sürecinde olan 10

11 çocuk ve ergenlerin, anne babası evli olanlara kıyasla, kabul-red açısından daha dezavantajlı olacağı öngörülmektedir. Bunun yanı sıra, anne-babası evli ve boşanma aşamasında olan çocukların, anne ve babalarından algıladığı kabul-red düzeylerinin, çocukların cinsiyetine, yaşına ve ailenin ekonomik durumuna göre anlamlı düzeyde fark gösterip göstermediğini ortaya koymak amaçlanmıştır. Ayrıca, ebeveynleri boşanma sürecinde olan çocuk ve ergenlerin anne ve babalarından algıladığı kabul-red düzeylerinin, ailenin boşanma sürecinde birlikte yaşayıp yaşamamasına ve çocuğun psikolojik destek alıp almamasına göre farklılık gösterip göstermediği de incelenmiştir. Çalışmanın bulgularının, hangi faktörlerin boşanma sürecini daha zor kıldığı, çocukların ebeveynleriyle ilişkilerini nasıl algıladıkları ve bu süreçteki ailelere ve onlarla çalışanlara nasıl yardımcı olunabileceği konularında katkı sağlayacağı düşünülmektedir. YÖNTEM Örneklem Araştırmanın evrenini, İstanbul sınırları içinde yaşayan anne-babası evli çocuk ve ergenler ile İstanbul Aile Mahkemelerinde anne-babası boşanmakta olan çocuk ve ergenler oluşturmuştur. Anne-babası boşanma sürecinde olan çocuk ve ergen örneklemini, yılları arasında İstanbul 1. ve 2. Aile Mahkemelerinde boşanma davaları süren ve velayet konusunda pedagoga sevk edilen toplam 144 çocuk ve ergen oluşturmaktadır. Anne-babası evli olan çocuk ve ergen örneklemi ise, İstanbul Beykoz ve Güngören ilçesinde bulunan Milli Eğitim Bakanlığı na bağlı resmi ve özel ilköğretim ve lise okullarında Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık öğretmenleri tarafından eğitim öğretim yılı içinde eğitim gören, anne-babası evli ve aile içinde problem yaşamadıkları tespit edilen öğrencilerden seçkisiz olarak belirlenen 144 çocuk ve ergenden oluşmaktadır. 11

12 Anne-babası evli olan çocukların %50 si (n=72) kız ve %50 si (n=72) erkektir. Çocukların yaşları 9 ile 17 arasında değişmektedir (ort= 13,00 ve ss=2,59). Anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların da %50 si kız (n=72) kız ve %50 si (n=72) erkektir ve çocukların yaşları 9 ile 17 arasında değişmektedir (ort= 13,00 ve ss=2,59). Çocukların anne babalarının eğitim ve ekonomik durumları, çocukların psikolojik destek alıp almadıkları, anne-babalarının bir arada yaşayıp yaşamadıkları ve son olarak anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların hangi ebeveynleriyle kaldıklarına ait bilgiler tabloda sunulmaktadır (Tablo 1). 12

13 Tablo 1: Katılımcıların Cinsiyet, Yaş ve Anne-Babalarının Durumlarına İlişkin Demografik Bilgileri Değişken Gruplar Anne-Baba Anne-Baba Genel Evli Boşanmakta n % n % n % Cinsiyet Kız 72 50, , ,0 Erkek 72 50, , ,0 Yaş 9-11 yaş 48 33, , , yaş 48 33, , , yaş 48 33, , ,3 Babanın Eğitim Okur-yazar değil 2 1,4 2 1,4 4 1,4 Durumu İlkokul 21 14, , ,3 Ortaokul 17 11,8 13 9, ,4 Lise 42 29, , ,8 Üniversite 62 43, , ,1 Annenin Eğitim Okur-yazar değil 2 1,4 8 5,6 10 3,5 Durumu İlkokul 35 24, , ,8 Ortaokul 19 13, , ,2 Lise 33 22, , ,8 Üniversite 55 38, , ,7 Ailenin Çok iyi 28 19, , ,6 Ekonomik İyi 69 47, , ,8 Durumu Orta 44 30, , ,4 Ortanın altı 1 0,7 11 7,6 12 4,2 Kötü 2 1, ,5 20 6,9 Psikolojik Evet 46 31, , ,9 Destek Alma Hayır 98 68, , ,1 Anne-Baba Evet , , ,7 Birlikteliği Hayır 0 0, , ,3 Çocuğun Anne 0 0, , ,7 Yanında Baba 0 0, , ,6 Olduğu Kişi Her ikisiyle , , ,7 Veri Toplama Araçları Demografik Bilgi Formu. Araştırmacılar tarafından hazırlanan bilgi formunda, katılımcıların demografik özelliklerine ilişkin (Ör., yaş, anne eğitim düzeyi, baba eğitim düzeyi, ekonomik 13

14 düzey) sorular yer almıştır. Ayrıca anne babası boşanma sürecinde olan katılımcılara annebabasının ayrı yaşayıp yaşamadığı ve psikolojik destek alma durumu da sorulmuştur. Çocuk/Ergen Ebeveyn Kabul-Red/Kontrol Ölçeği (Çocuk/Ergen EKRÖ/K). Çocuk ve ergenlerin, ebeveynlerinden algıladıkları kabul-reddin değerlendirilmesi için, 1978 yılında Rohner ve arkadaşları tarafından geliştirilen Çocuk/Ergen Ebeveyn Kabul-Red/Kontrol Ölçeği nin Türkçe versiyonu (Varan, 2003) kullanılmıştır. Altmış maddeden oluşan ölçeğin yirmi dört maddelik kısa formu da bulunmaktadır. Alt boyutlar; sıcaklık (20 madde), düşmanlık/saldırganlık (15 madde), ihmal ve kayıtsızlık (15 madde) ve ayrışmamış rettir (10 madde). EKRÖ de yer alan maddeler hemen hemen her zaman doğru, bazen doğru, nadiren doğru, hiç bir zaman doğru değil biçiminde dörtlü likert tipi bir ölçek üzerinde yanıtlanmaktadır. Değerlendirme, bu yanıtlara sırasıyla 4, 3, 2, ve 1 puan verilerek yapılmaktadır. Dört alt boyuttan alınan toplam puan bireylerin ebeveyni tarafından kabul edilme-reddedilme algısını göstermektedir. Uzun formda bu puanlar 60 ile 240 arasında değişmekte; 60 puan en yüksek düzeyde kabul algısını gösterirken, 240 puan en yüksek düzeyde red algısını göstermekte olup, kısa formda puanlar 24 ile 96 arasında değişmekte; 24 puan en yüksek düzeyde kabul algısını gösterirken, 96 puan en yüksek red algısını göstermektedir. EKRÖ nün Çocuk/Ergen EKRÖ ve Yetişkin EKRÖ olmak üzere iki ayrı formu vardır. Çocuk/Ergen EKRÖ, 9-17 yaşlar arasındaki çocukların anne-babalarıyla ilişkilerinde algıladıkları kabul-reddi, Yetişkin EKRÖ ise 17 yaş üstündeki bireylerin çocukluklarında algılamış oldukları ebeveyn kabul-reddini değerlendirmektedir. EKRÖ, anne ve baba için ayrı ayrı doldurulmaktadır. Baba ile ilişkide algılanmış olan kabul-reddin değerlendirildiği EKRÖ, Baba EKRÖ, anne ile ilişkide algılanmış olan kabul-reddin değerlendirildiği EKRÖ ise, Anne EKRÖ olarak adlandırılmaktadır. Rohner, 1996 yılında anne-baba-çocuk ilişkisinin değerlendirilmesine ebeveyn kabul-reddinin yanı sıra ikinci bir 14

15 boyut daha ilave etmiştir. On üç maddeden oluşan Kontrol alt ölçeğinin eklenmesiyle birlikte EKRÖ Ebeveyn Kabul-Red/Kontrol Ölçeği (EKRÖ/K) olarak adlandırılmıştır. Kontrol alt ölçeği çocuğun ebeveyninin kontrolüne yönelik algılarını ölçme amacıyla geliştirilmiştir. Kontrol alt ölçeği EKRÖ den tamamen ayrı değerlendirilmektedir. Bu alt ölçekten alınabilecek puanlar 13 ile 52 puan arasında değişmektedir arası puanlar düşük kontrol, arası puanlar ılımlı kontrol, arası puanlar sıkı kontrol ve arası puanlar ise katı kontrol olarak değerlendirilmektedir. Kontrol alt ölçeğinin güvenirlik ve geçerlik çalışmaları Rohner ve Brothers (1999) tarafından yapılmıştır. EKRÖ Ölçeği 26 dan fazla dile çevrilmiş ve yaklaşık 60 ülkede 230 dan fazla çalışmada kullanılmıştır. EKRÖ nün çeşitli ülkelerde yapılmış geçerlik ve güvenirlik çalışmalarında güvenilir ve geçerli bir ölçek olduğu gösterilmiştir (Khaleque ve Rohner, 2001; akt.öngider, 2006). Çocuk/Ergen EKRÖ/K nin ülkemizdeki güvenirlik ve geçerlik çalışması Varan (2003) tarafından yapılmış ve elde edilen bulgular Çocuk/Ergen EKRÖ/K nin ülkemizdeki çocukların algıladıkları ebeveyn kabul-reddini güvenilir ve geçerli bir şekilde değerlendirdiğini göstermiştir. Yaşları 9 ile 18 arasında değişen 1657 denekle (821 kız %; 833 erkek %) yapılan çalışmada Çocuk/Ergen EKRÖ nün hem anne hem de Baba formlarına ait alt ölçeklerin Cronbach Alpha iç-tutarlık katsayıları 0.82 ile 0.96 arasında değişmiştir. Her iki form içinde toplam iç-tutarlık katsayısı 0.96 olarak hesaplanmıştır. Ölçeğin yapı geçerliğini irdeleyen faktör analizi sonuçları da, Çocuk/Ergen EKRÖ nün Anne ve Baba formlarının ülkemizdeki geçerliğini desteklemiştir. Bu sonuçların ışığında Çocuk/Ergen EKRÖ nin Türk çocuklarının anne-babalarıyla ilişkide algılamış oldukları kabul-reddi güvenilir ve geçerli bir şekilde değerlendirdiği sonucuna varılmıştır (Öngider, 2006). Bu çalışmada Çocuk/Ergen EKRÖ nün kabul-red boyutu değerlendirmeye alınmış, kontrol boyutu araştırmaya dahil edilmemiştir. 15

16 İşlem Araştırma, anne-babası boşanma sürecinde olan ve anne-babası evli olup boşanma sürecinde olmayan çocuk ve ergenlerin ebeveynlerinden algıladıkları kabul-reddi incelemek amacıyla verilerinin toplanabilmesi amacıyla, yılları arasında İstanbul 1. ve 2. Aile Mahkemelerinde boşanma davaları süren ve velayet konusunda pedagoga sevk edilen 9-17 yaşındaki çocuklar ile İstanbul Beykoz ve Güngören ilçesinde bulunan Milli Eğitim Bakanlığı na bağlı resmi ve özel ilköğretim ve lise okullarında Rehberlik ve Psikolojik Danışman öğretmenleri tarafından eğitim öğretim yılı içinde eğitim gören öğrencilerden anne-babası evli ve aile içinde problem yaşamadıkları tespit edilen öğrencilerden seçkisiz olarak seçilen, yaşları 9-17 arasında değişen çocuklar ile yapılmıştır. Öncelikle Adalet Bakanlığı ndan ve İstanbul Milli Eğitim Müdürlüğü nden gereken izinler alınmıştır. Araştırmanın verileri, Çocuk/Ergen Ebeveyn Kabul-Red/Kontrol Ölçeği ve Kişisel Bilgi Formu kullanılarak toplanmıştır. Uygulama başlamadan önce öğrencilere gerekli bilgilendirme yapılmış ve katılım için onayları alınmıştır. Ölçeklerin uygulaması bireysel olarak yapılmıştır. Veri Analizi Çalışmanın istatistiksel değerlendirilmesinde bağımsız örneklemli t testi ve tek-yönlü varyans analizi (ANOVA) kullanılmıştır. Tek-yönlü varyans analizi sonrası anlamlı farklar bulunduğu durumda, hangi gruplar arasında anlamlı farklılaşma olduğunu bulmak üzere Post- Hoc Scheffe testi (anlamlı farklar testi) kullanılmıştır. Bulgular Anne-Babası Evli ve Boşanma Aşamasında Olan Çocukların, Anne-Babalarından Algıladıkları Kabul-Red Düzeylerinin Farklılaşıp Farklılaşmadığına İlişkin Bulgular 16

17 Bağımsız gruplar t testi kullanılarak yapılan analizlerle, anne-babası evli olan ve boşanma sürecinde olan çocuklar arasında annelerinden ve babalarından algıladıkları kabulred düzeyine dair benzerlik ve farklılıklar incelenmiştir (Tablo 2). Tablo 2: Anne-Babası Evli ve Boşanma Sürecinde Olan Çocukların Anne-Babalarından Algıladıkları Kabul-Red Düzeyi Puanlarının Karşılaştırılmasına İlişkin T-Testi Anne EKRÖ Baba EKRÖ Boyut Anne-Baba n Ort ss İst Değ. p Ort ss İst Değ p Sıcaklık Evli ,90 3,60 t=2,59 0,010* 28,01 5,18 t=6,48 0,000** Boşanmakta ,49 5,46 22,90 7,93 Düşmanlık/ Evli 144 7,74 2,54 t=3,55 0,000** 8,10 3,38 t=5,29 0,000** Saldırganlık Boşanmakta 144 9,09 3,81 10,98 5,58 İhmal ve Evli 144 8,75 2,80 t=2,21 0,028* 9,13 3,49 t=7,12 0,000** Kayıtsızlık Boşanmakta 144 9,57 3,46 13,08 5,67 Ayrışmamış Evli 144 5,06 1,84 t=2,92 0,004* 5,09 2,24 t=5,81 0,000** Red Boşanmakta 144 5,88 2,83 7,34 4,08 Toplam Evli ,44 5,20 t=2,48 0,014* 50,33 5,91 t=4,71 0,000** Puan Boşanmakta ,03 5,63 54,58 9,05 *p<.05, **p<.001 Sonuçlar, çocukların anneleri tarafından kabul-red edildiklerine ilişkin algılama düzeylerinin, anne-babalarının boşanma sürecinde olup olmamasına göre anlamlı bir şekilde farklılaştığını ortaya koymuştur (t(286)=2.48, p<.05). Anne-babası evli olan çocukların annelere ait EKRÖ toplam puan ortalaması, anne-babası boşanma sürecinde olan çocuklardan anlamlı şekilde daha düşüktür. Anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların, anneleri tarafından reddedildikleri algısı, anne-babası evli olan çocuklardan daha yüksektir. Araştırmaya katılan çocukların annelerinden algıladıkları kabul veya red alt boyutları tek tek incelendiğinde, anne babası boşanma sürecinde olan çocukların, anne babası evli olan çocuklara kıyasla daha düşük sıcaklık alt boyutu puanlarına (t(286)=2.59, p<.05) sahip olduğu ancak daha yüksek düşmanlık/saldırganlık alt boyutu puanları (t(286)= 3.55, p<.001) ile ihmal ve kayıtsızlık alt boyutu puanlarına (t(286)= 2.21, p<.05) ve ayrışmamış red alt boyutu puanlarına (t(286)= 2.92, p<.05) sahip olduğu bulunmuştur. 17

18 Analizler anne-babası evli ve boşanma sürecinde olan çocukların babalarından algıladıkları kabul-red düzeyine dair benzerlik ve farklılıklar için tekrarlandığında, bağımsız gruplar t testi sonuçları, çocukların babalarından algıladıkları kabul-red düzeyinin de annebabalarının boşanma sürecinde olup olmamasına göre anlamlı bir şekilde farklılaştığını ortaya koymuştur (t(286)= 5.81, p<.001). Anne-babası evli olan çocukların babalara ait EKRÖ toplam puan ortalaması, anne-babası boşanma sürecinde olan çocuklardan anlamlı şekilde daha düşüktür. Anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların babaları tarafından reddedildikleri algısı, anne-babası evli olan çocuklardan daha yüksektir. Araştırmaya katılan çocukların babalarından algıladıkları kabul-red alt boyutları tek tek incelendiğinde, anne babası boşanma sürecinde olan çocukların, anne babası evli olan çocuklara kıyasla daha düşük sıcaklık alt boyutu puanlarına (t(286)=6.48, p<.001) sahip olduğu ancak daha yüksek düşmanlık/saldırganlık (t(286)= 5.29, p<.001) ile ihmal ve kayıtsızlık (t(286)= 7.12, p<.001) ve ayrışmamış red alt boyutu puanlarına (t(286)= 5.81, p<.001) sahip olduğu bulunmuştur. Sonuçlar, anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların, anne babası evli olan çocuklara kıyasla, babalarının kendilerine karşı olumsuz, saldırganlık ve düşmanlık içeren davranışları gösterdiği algısına sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Anne-Babası Evli ve Boşanma Aşamasında Olan Çocukların, Anne-Babalarından Algıladıkları Kabul-Red Düzeylerinin Çocukların Demografik Özelliklerine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığına İlişkin Bulgular Çalışmamızda çocukların demografik özelliklerine göre anne ve babalarından algıladıkları kabul-red düzeyleri de incelenmiştir (Tablo 3). 18

19 Tablo 3: Anne-Babası Evli ve Boşanma Sürecinde Olan Çocukların Annelerinden ve Babalarından Algıladıkları Kabul-Red Düzeyi Puanlarının Cinsiyete Göre Karşılaştırılmasına İlişkin T-Testi Boyut Sıcaklık Saldırganlık/ Düşmanlık İhmal ve Kayıtsızlık Ayrışmamış Red Anne-Baba EKRÖ *p<.05, **p<.001 Değişken Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Grup (Cinsiyet) n Ort ss ANNE İst Değ. p Ort ss BABA İst Değ. Kız 72 29,68 3,15 2,64 0,009* 28,46 4,87 1,03 0,305 Erkek 72 28,13 3,88 27,57 5,47 Kız 72 27,42 5,62 0,17 0,867 22,67 8,08 0,36 0,722 Erkek 72 27,57 5,34 23,14 7,83 Kız 72 7,06 1,64 3,32 0,001* 7,49 2,83 2,22 0,028* Erkek 72 8,42 3,06 8,72 3,78 Kız 72 9,03 3,96 0,20 0,845 10,90 5,62 0,16 0,870 Erkek 72 9,15 3,68 11,06 5,58 Kız 72 8,26 2,33 2,11 0,037* 8,82 3,20 1,05 0,294 Erkek 72 9,24 3,15 9,43 3,75 Kız 72 9,18 3,47 1,35 0,178 13,00 5,88 0,16 0,872 Erkek 72 9,96 3,43 13,15 5,49 Kız 72 4,65 1,22 2,69 0,008* 4,69 1,34 2,15 0,033* Erkek 72 5,46 2,23 5,49 2,82 Kız 72 6,07 2,96 0,83 0,411 7,25 4,11 0,27 0,791 Erkek 72 5,68 2,69 7,43 4,07 Kız 72 49,65 3,88 2,04 0,047* 49,46 4,82 2,29 0,025* Erkek 72 51,24 6,18 51,21 6,75 Kız 72 51,69 6,18 0,71 0,479 54,82 8,41 1,00 0,317 Erkek 72 52,36 5,04 54,33 9,64 p Tablo 3 te görüldüğü gibi anne-babası evli olan çocukların annelerinden algıladıkları kabul-red düzeyi puanlarının cinsiyete göre anlamlı bir şekilde farklılaştığı (t(142)= 2.04, p<.05) ve bu farkın kızların lehine olduğu ancak anne babası boşanmakta olan grupta cinsiyete göre anlamlı bir farklılık görülmediği bulunmuştur. Anne-babası evli olan kız ile erkek çocuklar, annelerinden algıladıkları kabul-red alt boyutları açısından karşılaştırıldığında, anne babası evli kız çocukların, anne babası evli erkek çocuklara kıyasla daha yüksek sıcaklık boyutu puanlarına sahip oldukları (t(142)=2.64, p<.05), ancak daha düşük saldırganlık/düşmanlık (t(142)= 3.32, p<.05), ihmal ve kayıtsızlık (t(142)= 2.11, 19

20 p<.05) ve ayrışmamış red boyutu puanlarına (t(142)= 2.69, p<.05) sahip oldukları bulunmuştur. Sonuçlar, anne-babası evli olan kız çocuklarının annelerine ilişkin kabul edilme algılarının, erkeklerden daha olumlu olduğunu ve anne-babası evli olan erkek çocukların, kız çocuklarına kıyasla, anneleri tarafından red edildikleri algısına daha fazla sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların annelerinden algıladıkları kabul-red düzeyi ve alt test puanları incelendiğinde ise cinsiyete göre anlamlı bir şekilde farklılaşma olmadığı görülmüştür Anne babası evli olan kız ve erkek çocukların, babalarından algıladıkları kabul-red düzeylerine dair benzerlik ve farklılıklar da incelenmiştir. Tablo 3 te de belirtildiği gibi sonuçlar, bu iki grup arasında babalarından algıladıkları kabul-red düzeyinde genel olarak anlamlı bir fark olduğunu göstermiştir (t(142)=2.29, p<.05). Babalardan algılanan kabul veya red düzeylerinin alt boyutları tek tek ele alındığında, anne-babası evli olan çocukların, babalarından algıladıkları kabul-red düzeyinin saldırganlık/düşmanlık boyutu puanları (t(142)=2.22, p<.05) ile ayrışmamış red boyutu puanlarının (t(142)=2.15, p<.05) cinsiyete göre anlamlı bir şekilde farklılaştığı; ancak sıcaklık boyutu ile ihmal ve kayıtsızlık boyutu puanlarının cinsiyete göre anlamlı bir şekilde farklılaşmadığı bulunmuştur. Sonuçlara göre, anne-babası evli olan erkek çocukların, anne babası evli olan kız çocuklara kıyasla, babalarından daha yüksek düzeyde saldırganlık/düşmanlık ile ayrışmamış red algıladıkları bulunmuştur. Anne babası boşanma sürecinde olan kız ve erkeklerin, babalarından algıladıkları kabul-red düzeylerine dair benzerlik ve farklılıklar incelendiğinde ise, anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların babalarından algıladıkları kabul-red düzeyi puanlarının ve alt test puanlarının cinsiyete göre anlamlı bir şekilde farklılaşmadığı bulunmuştur. 20

21 Tablo 4: Anne-Babası Evli ve Boşanma Sürecinde Olan Çocukların Annelerinden ve Babalarından Algıladıkları Kabul-Red Düzeyi Puanlarının Yaşa Göre Karşılaştırılmasına İlişkin ANOVA Testi *p<.05 Çalışmamızda anne-babası evli olan ve boşanma sürecinde olan çocukların annebabalarından algıladıkları kabul-red düzeyinin, çocuğun yaşına göre durumuna göre farklılaşıp farklılaşmadığı incelenmiştir. Boyut Sıcaklık Düşmanlı k /Saldırga nlık İhmal ve Kayıtsızlı k Ayrışma mış Red Anne- Baba EKRÖ Değişken Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Grup İst n Ort ss (Yaş) değ. p Ort ss İst değ. p 9-11 yaş 48 30,04 2,75 6,36 0,002* 29,69 3,57 6,43 0,002* yaş 48 29,13 3,68 28,29 4, yaş 48 27,54 3,89 26,06 6, yaş 48 27,96 5,27 0,28 0,756 23,56 8,39 0,69 0, yaş 48 27,38 5,20 23,33 7, yaş 48 27,15 5,96 21,81 7, yaş 48 7,52 2,43 0,39 0,677 7,90 3,20 0,14 0, yaş 48 7,98 2,71 8,23 3, yaş 48 7,71 2,51 8,19 3, yaş 48 9,69 4,58 0,95 0,388 11,56 6,26 0,49 0, yaş 48 8,65 3,49 10,44 5, yaş 48 8,94 3,24 10,94 5, yaş 48 8,31 2,49 1,71 0,185 8,31 2,98 3,36 0,038* yaş 48 8,60 2,71 8,96 3, yaş 48 9,33 3,12 10,10 3, yaş 48 9,96 3,63 0,54 0,586 12,25 5,15 1,33 0, yaş 48 9,52 3,50 12,88 5, yaş 48 9,23 3,27 14,10 5, yaş 48 5,04 1,73 0,15 0,857 4,85 1,46 0,44 0, yaş 48 5,17 2,01 5,15 2, yaş 48 4,96 1,80 5,27 2, yaş 48 6,27 3,38 1,12 0,330 7,75 4,39 1,06 0, yaş 48 5,42 2,48 6,65 3, yaş 48 5,94 2,52 7,63 4, yaş 48 50,92 4,47 1,09 0,340 50,75 4,77 0,52 0, yaş 48 50,88 5,45 50,63 6, yaş 48 49,54 5,60 49,63 6, yaş 48 53,88 6,30 4,08 0,019* 56,13 9,06 4,15 0,011* yaş 48 50,96 5,53 53,63 9, yaş 48 51,25 4,56 53,98 8,70 21

22 Anne-babası evli olan çocukların annelerinden algıladıkları kabul-red ile EKRÖ nün alt test puanlarının yaşa göre anlamlı bir şekilde farklılaşmadığı bulunmuştur. Anne-babası evli olan çocukların annelerinden algıladıkları sıcaklık boyutuna ilişkin kabul-red düzeyi puanlarının ise yaşa göre anlamlı bir şekilde farklılaştığı bulunmuştur (F(2)= 6.36, p<.05). ANOVA testi sonrası yapılan Post-Hoc Scheffe testi sonucuna göre; anne-babası evli olan 9-11 yaş grubundaki çocukların sıcaklık boyutu puanları, yaş grubundaki çocuklardan daha yüksektir. Sonuçlar, anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların annelerinden algıladıkları kabul-red düzeyi puanlarının yaşa göre anlamlı bir şekilde farklılaştığını göstermektedir (F(2)= 4.08, p<.05). Post-Hoc Scheffe testi sonucuna göre; anne-babası boşanma sürecinde olan 9-11 yaş grubundaki çocukların annelere ait EKRÖ toplam puan ortalaması, ve yaş grubunda bulunan çocukların ortalama puanlarından anlamlı bir şekilde daha yüksektir. Anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların, anne EKRÖ alt test puanlarının yaşa göre anlamlı bir şekilde farklılaşmadığı bulunmuştur. Anne-babası evli olan ve boşanma sürecinde olan çocukların babalarından algıladıkları kabul-red düzeyinin, çocuğun yaşına göre durumuna göre farklılaşıp farklılaşmadığı da çalışmada incelenen bir başka değişkendir (Tablo 4). Anne-babası evli olan çocukların babalarından algıladıkları kabul-red düzeyi puanları ile saldırganlık/düşmanlık ve ayrışmamış red alt boyut puanlarının yaşa göre anlamlı bir şekilde farklılaşmadığı bulunmuştur. Anne-babası evli olan çocukların babalarından algıladıkları sıcaklık boyutuna ilişkin kabul-red düzeyi puanlarının ise yaşa göre anlamlı bir şekilde farklılaştığı bulunmuştur (F(2)= 6.43, p<.05). ANOVA testi sonrası yapılan Post-Hoc Scheffe testi sonucuna göre; anne-babası evli olan 9-11 yaş grubundaki çocukların babalarından algıladıkları sıcaklık boyutu puanları, yaş grubundaki çocuklardan anlamlı bir şekilde daha yüksektir. Anne-babası evli olan çocukların babalarından algıladıkları ihmal ve kayıtsızlık boyutu puanlarının da yaşa göre anlamlı bir şekilde farklılaştığı bulunmuştur (F(2)= 3.36, p<.05). Post-Hoc Scheffe testi sonucuna göre; 22

23 anne-babası evli olan 9-11 yaş grubundaki çocukların babalarından algıladıkları ihmal ve kayıtsızlık boyutu puanları, yaş grubundaki çocuklardan anlamlı bir şekilde daha düşüktür. Anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların, babalarından algıladıkları kabulred düzeyi puanlarının yaşa göre anlamlı bir şekilde farklılaştığı bulunmuştur (F(2)= 4.15, p<.05). Post-Hoc Scheffe testi sonucuna göre, anne-babası boşanma aşamasında olan 9-11 yaş grubundaki çocukların, babalarına ilişkin kabul edilme algıları daha büyük yaştaki çocuklara göre daha olumsuzdur. Alt boyutlar incelendiğindeyse, anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların, babalarından algıladıkları kabul-reddin alt boyut puanlarının yaşa göre farklılaşmadığı görülmüştür. Araştırmada ekonomik gelirin anne-babası evli ve boşanma aşamasında olan çocukların algıladıkları kabul-red düzeyleri de incelenmiştir (Tablo 5). Tablo 5: Anne-Babası Evli ve Boşanma Sürecinde Olan Çocukların Annelerinden ve Babalarından Algıladıkları Kabul-Red Düzeyi Puanlarının Ailenin Ekonomik Durumuna Göre Karşılaştırılmasına İlişkin ANOVA Testi ANNE BABA Boyut Değişken Ekonomik Durum n Ort ss İst Değ p Ort ss İst Değ p Sıcaklık Saldırganlık/ Düşmanlık Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Çok iyi 28 29,54 3,29 3,16 0,043* 29,04 4,05 2,33 0,101 İyi 69 29,35 3,23 28,46 5,03 Orta 44 27,82 4,20 26,66 5,93 Çok iyi 17 28,24 4,92 1,17 0,327 25,41 7,41 4,35 0,002* İyi 40 28,13 4,84 25,38 7,03 Orta 58 26,47 6,45 22,62 8,09 Ortanın Altı 11 26,82 5,71 21,00 5,83 Kötü 18 29,11 2,70 17,11 8,12 Çok iyi 28 7,71 2,31 1,77 0,175 7,68 2,21 0,91 0,404 İyi 69 7,36 2,28 7,86 3,45 Orta 44 8,27 2,94 8,59 3,49 Çok iyi 17 10,18 5,46 0,65 0,627 9,06 4,13 4,43 0,002* İyi 40 9,25 3,85 10,30 4,91 Orta 58 8,81 3,68 10,47 5,49 Ortanın Altı 11 9,55 3,11 11,36 5,95 Kötü 18 8,33 2,59 15,72 6,22 23

24 İhmal ve Kayıtsızlık Ayrışmamış Red Anne/Baba EKRÖ *p<.05 Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Anne-Baba Evli Anne-Baba Boşanmakta Çok iyi 28 8,50 2,55 3,43 0,035* 8,25 2,91 1,49 0,229 İyi 69 8,29 2,28 9,17 3,43 Orta 44 9,66 3,51 9,70 3,88 Çok iyi 17 8,94 3,25 0,35 0,844 11,53 5,78 3,40 0,011* İyi 40 9,28 2,94 12,08 4,75 Orta 58 9,88 3,91 12,59 5,63 Ortanın Altı 11 9,91 2,95 15,82 5,60 Kötü 18 9,61 3,66 16,67 6,23 Çok iyi 28 5,54 2,13 2,13 0,122 5,04 1,95 0,04 0,965 İyi 69 4,75 1,67 5,06 2,50 Orta 44 5,25 1,89 5,16 2,03 Çok iyi 17 6,65 3,82 1,39 0,242 6,00 2,78 4,47 0,002* İyi 40 5,48 2,39 6,68 3,93 Orta 58 6,14 2,98 7,12 3,88 Ortanın Altı 11 6,45 3,17 7,27 3,98 Kötü 18 4,83 1,43 10,83 4,62 Çok iyi 28 51,29 6,29 1,24 0,292 50,00 5,26 0,12 0,886 İyi 69 49,75 4,36 50,55 5,71 Orta 44 51,00 5,55 50,11 6,50 Çok iyi 17 54,00 6,78 3,28 0,039* 52,00 5,84 3,00 0,021* İyi 40 52,13 5,64 52,79 9,81 Orta 58 51,29 5,80 55,43 8,08 Ortanın Altı 11 52,73 4,36 55,45 8,77 Kötü 18 51,89 4,48 60,33 10,81 Anne-babası evli olan çocukların annelerinden algıladıkları sıcaklık (F(2)= 3.16, p<.05) ve ihmal ve kayıtsızlık (F(2)= 3.43, p<.05) boyutuna ilişkin kabul-red düzeyi puanlarının, ailenin ekonomik durumuna göre anlamlı bir şekilde farklılaştığı bulunmuştur. ANOVA testi sonrası yapılan Post-Hoc Scheffe testi sonuçlarına göre; anne-babası evli ve ekonomik durumu Çok iyi ve İyi olan çocuklar ekonomik durumu Orta olan çocuklara kıyasla annelerinden anlamlı bir şekilde daha yüksek sıcaklık ve daha düşük ihmal ve kayıtsızlık alt boyut ortalama puanlarına sahiptir. Anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların ise annelerinden algıladıkları kabul-red düzeyinin sıcaklık ve ihmal ve kayıtsızlık alt boyut puanlarının ailenin ekonomik durumuna göre anlamlı bir şekilde farklılaşmadığı bulunmuştur. Anne-babası evli olan çocukların annelerinden algıladıkları kabul-red düzeyi puanları ve EKRÖ nün alt boyutları olan saldırganlık/düşmanlık ve ayrışmamış red 24

25 puanlarının ailenin ekonomik durumuna göre anlamlı bir şekilde farklılaşmadığı bulunmuştur. Aynı şekilde anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların EKRÖ nün alt boyutları olan saldırganlık/düşmanlık ve ayrışmamış red alt boyut puanlarının da ailenin ekonomik durumuna göre anlamlı bir şekilde farklılaşmadığı bulunmuştur. Anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların annelerinden algıladıkları kabul-red düzeyi puanlarının ise ailenin ekonomik durumuna göre anlamlı bir şekilde farklılaştığı bulunmuştur (F(4)= 3.28, p<.05). Post-Hoc Scheffe testi sonucuna göre; anne-babası boşanma sürecinde ve ailesinin ekonomik durumu Çok iyi olan çocukların annelere ait EKRÖ toplam puan ortalaması, İyi, Orta, Ortanın altı ve Kötü ekonomik durum gruplarında yer alan çocukların ortalama puanlarından anlamlı bir şekilde daha yüksektir. Babadan algılanan kabul reddin, ailenin ekonomik durumuna göre farklılaşıp farklılaşmadığına bakıldığında ise, anne-babası evli olan çocukların babalarından algıladıkları kabul-red ve alt boyutlarında, ailenin ekonomik durumuna göre anlamlı bir farklılaşma gözlenmemiştir. Anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların babalarından algıladıkları kabul-red düzeyinin, ailenin ekonomik durumuna göre anlamlı bir şekilde farklılaşıp farklılaşmadığı incelendiğinde, farklılaştığı bulunmuştur (F(4)= 3.00, p<.05). Post-Hoc Scheffe testi sonucuna göre; anne-babası boşanma sürecinde ve ailesinin ekonomik durumu Kötü olan çocukların, babalara ait EKRÖ toplam puan ortalaması, ailesinin ekonomik durumu Çok iyi ve İyi olan çocukların ortalama puanlarından anlamlı bir şekilde daha yüksektir. Buna göre, anne-babası boşanma sürecinde ve ailesinin ekonomik durumu Kötü olan çocukların babalarına ilişkin kabul edilme algıları, ailesinin ekonomik durumu Çok iyi ve İyi olan diğer iki gruptaki çocuklara göre daha olumsuzdur. Anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların babalarından algıladıkları sıcaklık boyutuna ilişkin kabul-red düzeyi puanlarının da ailenin ekonomik durumuna göre anlamlı bir şekilde farklılaştığı bulunmuştur (F(4)= 4.35, p<.05). ANOVA testi sonrası yapılan Post-Hoc Scheffe testi 25

26 sonucuna göre; anne-babası boşanma sürecinde ve ekonomik durumu Çok iyi ve İyi olan çocukların babalarından algıladıkları sıcaklık boyutu ortalama puanları, ekonomik durumu Ortanın altı ve Kötü olan çocuklardan anlamlı bir şekilde daha yüksektir. Buna göre, anne-babası boşanma sürecinde ve ekonomik durumu Çok iyi ve İyi olan çocukların babalarının kendilerine karşı sevgi ve sıcaklık içeren davranışlar sergilediği algısı, daha yüksektir/olumludur. Anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların babalarından algıladıkları saldırganlık/düşmanlık boyutuna (F4)= 4.43, p<.05) ve algıladıkları ayrışmamış red boyutuna (F(4)= 4.47, p<.05) ilişkin kabul-red düzeyi puanlarının da ailenin ekonomik durumuna göre anlamlı bir şekilde farklılaştığı bulunmuştur. Post-Hoc Scheffe testi sonuçlarına göre; anne-babası boşanma sürecinde ve ekonomik durumu Kötü olan çocukların babalarından algıladıkları saldırganlık/düşmanlık boyutu ortalama puanları ve ayrışmamış red boyutu puan ortalamaları, diğer çocuklardan anlamlı bir şekilde daha yüksektir. Buna göre, anne-babası boşanma sürecinde ve ekonomik durumu Kötü olan çocukların babalarının, kendilerine karşı saldırganlık/düşmanlık içeren davranışlar sergilediği algısı ve kendilerine karşı red edici davranışlar gösterdiği algısı daha yüksektir/olumsuzdur. Anne-babası boşanma sürecinde olan çocukların babalarından algıladıkları ihmal ve kayıtsızlık boyutuna ilişkin kabul-red düzeyi puanlarının da ailenin ekonomik durumuna göre anlamlı bir şekilde farklılaştığı bulunmuştur (F(2)= 3.40, p<.05). Post-Hoc Scheffe testi sonucuna göre; anne-babası boşanma sürecinde ve ekonomik durumu Ortanın altı ve Kötü olan çocukların babalarından algıladıkları ihmal ve kayıtsızlık boyutu ortalama puanları, ekonomik durumu Çok iyi, İyi ve Orta düzeyde olan çocuklardan anlamlı bir şekilde daha yüksektir. Buna göre, anne-babası boşanma sürecinde ve aile ekonomik durumu Ortanın altı ve Kötü olan çocuklar, babaları tarafından diğer çocuklara göre daha çok ihmal edildikleri ve ihtiyaçlarına karşı kayıtsız kalındığını düşünmektedirler. 26

27 Anne-babası boşanma sürecinde olanların annelerinden algıladıkları kabul-reddin psikolojik destek alıp almamaya göre farklılaşmadığı bulunmuştur. Anne-babası boşanma sürecinde olan ve psikolojik destek alanların babalarından algıladıkları kabul-red düzeyleri ise destek almayanlara kıyasla daha yüksektir (t(142)=2.42, p<.05) (Tablo 6). Çalışmamızda ayrıca anne babası boşanma sürecinde olan çocuk ve ergenlerin anne-babalarından algıladıkları kabul-reddin ebeveynlerinin bir arada yaşayıp yaşamamalarına bağlı olarak farklılaşmadığı saptanmıştır. Tablo 6: Anne-Babası Boşanma Sürecinde Çocukların Babalarından Algıladıkları Kabul-Red Düzeyi Puanlarının Psikolojik Destek Almalarına Göre Karşılaştırılmasına İlişkin T-Testi Boyut Değişken Grup n Ort ss İst Değ. p Sıcaklık Psikolojik Evet 43 24,53 7,97 1,62 0,107 destek alma Hayır ,21 7,85 Düşmanlık Psikolojik Evet 43 10,00 4,85 1,38 0,170 destek alma Hayır ,40 5,84 İhmal Psikolojik Evet 43 11,72 5,40 1,89 0,061 destek alma Hayır ,65 5,71 Ayrışmamış Psikolojik Evet 43 6,37 3,23 1,88 0,063 Red destek alma Hayır 101 7,75 4,34 Baba EKRÖ Psikolojik Evet 43 52,63 6,77 2,42 0,012* destek alma Hayır ,41 9,77 *p<.05 Tartışma Bu çalışmanın temel amacı, anne babası evli ve boşanma sürecinde olan çocuk ve ergenlerin ebeveynlerinden algıladıkları kabul-red algıları arasındaki benzerlik ve farklılıklar hakkında bilgi edinilmesidir. Araştırmanın sonucunda, çocuk ve ergenlerin anne ve babalarından algıladığı kabul-red düzeylerinin, ebeveynlerin boşanma sürecinde olup olmamasına göre farklılaştığı ve beklentimizle uyumlu olarak, anne-babası boşanma 27