KÖPRÜLÜ AMCAZÂDE HÜSEYĠN PAġA ( ) Dr. Selim Hilmi ÖZKAN

Transkript

1

2 KÖPRÜLÜ AMCAZÂDE HÜSEYĠN PAġA ( ) Dr. Selim Hilmi ÖZKAN Vezirkopru, 2010

3 II ĠÇĠNDEKĠLER İÇİNDEKİLER... II ÖNSÖZ... VIII KISALTMALAR... X KAYNAKLAR ÜZERİNE... XIV 1. ArĢiv Belgeleri... XIV 1.1. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi... XIV 1.2. Topkapı Sarayı Müzesi ArĢivi... XIX 1.3. Vakıflar Genel Müdürlüğü ArĢivi... XX 2. El Yazmaları ve Kronikler... XX 3. Telif ve Tetkik Eserler... XXI GĠRĠġ XXIII XVII. YÜZYILIN SONLARINDA OSMANLI DEVLETĠ VE KÖPRÜLÜLER... XXIII BĠRĠNCĠ BÖLÜM 37 SADRAZAMLIK DÖNEMĠNE KADAR AMCAZÂDE HÜSEYĠN PAġA I. AMCAZÂDE HÜSEYĠN PAġA NIN HAYATI Doğum Yeri, Ailesi ve Gençliği Tahsil Hayatı Tarihi ġahsiyet Olarak Ortaya ÇıkıĢı II. DEVLET ADAMI VE ĠDARECĠ OLARAK AMCAZÂDE HÜSEYĠN PAġA ġehrizor Valiliği Çardak Muhafızlığı Seddülbahir Muhafızlığı Sadaret Kaymakamlığı... 46

4 III 5. Kaptanı Deryalığı ve Sakız Adası nın Geri Alınması Sakız Muhafızlığı Karaman ve Adana Valiliği Belgrad Muhafızlığı Zenta Bozgunu ve Amcazâde Hüseyin PaĢa ĠKĠNCĠ BÖLÜM 64 AMCAZÂDE HÜSEYĠN PAġA NIN SADRAZAMLIĞI 64 I. HÜSEYĠN PAġA NIN SADRAZAM OLUġU VE SĠYASĠ ÇALIġMALARI Sadrazamlık Makamına Getirilmesi Ġlk Ġcraatları Karlofça BarıĢı Öncesinde Devletin Durumu Ekonomik Durum Askerî ve Sosyal Durum XVII. Yüzyılın Sonlarında ġâirlerin Dili Ġle Osmanlı Toplumu Karlofça BarıĢ GörüĢmelerinin BaĢlaması Hüseyin PaĢa nın AnlaĢma Öncesi Sefere ÇıkıĢı Müzakereler Öncesi Ortaya Çıkan Pürüzler Pürüzlerin AĢılması ve Müzakereler Avusturya İle Yapılan Müzakere Venedik İle Yapılan Müzaker Lehistan İle Yapılan Müzakere Rusya İle Yapılan Müzakere Barış Görüşmelerinde Macarlar Meselesi Karlofça AnlaĢmasının Ġmzalanması Osmanlı Delegasyonunun Edirne ye Dönmesi Sınırların Belirlenmesi ve Tahkimi Macar ve Erdel Mültecilerin Ġskânı Sulhiyyeler de Karlofça BarıĢı ve A. Hüseyin PaĢa Nâbî nin Sulhiyyesi ve Amcazâde Hüseyin Paşa Sabit in Sulhiyyesi ve Amcazâde Hüseyin Paşa

5 5. Karlofça AnlaĢmasının Sonuçları ve Önemi Karlofça GörüĢmelerindeki Türk Diplomasisi II. KARLOFÇA ANLAġMASI SONRASI OSMANLI DIġ POLĠTĠKASI VE AMCAZÂDE HÜSEYĠN PAġA Amcazâde Hüseyin PaĢa ve Osmanlı DıĢ Politikasında DeğiĢmeler Osmanlı Devleti nin Batılı Devletler Ġle ĠliĢkileri Avusturya Ġle ĠliĢkiler Venedik Ġle ĠliĢkiler Lehistan Ġle ĠliĢkiler Rusya Ġle ĠliĢkiler İstanbul Anlaşması ve Rusya nın İstekleri Rusya nın Anlaşma Hükümlerine Aykırı Hareketleri Ġngiltere Ġle ĠliĢkiler Hollanda Ġle ĠliĢkiler Fransa Ġle ĠliĢkiler Osmanlı Devleti nin Müslüman Devletler Ġle ĠliĢkileri Ġran Ġle ĠliĢkiler Kırım Ġle ĠliĢkiler ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AMCAZÂDE HÜSEYĠN PAġA NIN ISLAHAT ÇALIġMALARI I. KARLOFÇA ANLAġMASI SONRASI OSMANLI DEVLETĠ NĠN DURUMU Siyasi Durum Askeri, Ekonomik ve Sosyal Durum II. AMCAZÂDE HÜSEYĠN PAġA NIN ISLAHAT ÇALIġMALARI Islahat Layihaları ve Amcazâde Hüseyin PaĢa Defterdar Mehmet PaĢa nın Islahat Fikirleri ve Amcazâde ye Tesiri XVII. Yüzyılın Sonunda Bir Islahat Lâyihası ve Amcazâde Amcazâde nin Ġdarî ve Siyasî Alanda Islahat ÇalıĢmaları Amcazâde nin Sekbanlarla Mücadelesi IV

6 2.2. Amcazâde nin Anadolu ve Rumeli Eyaletlerindeki ÇalıĢmaları Garp Ocaklarında Durumun Gözden Geçirilmesi Amcazâde nin Basra ve Bağdat Bölgesindeki Duruma Müdahalesi Arab Aşiretlerin İsyanına Müdahalesi Ziyap Irmağı Seferi ve Irmağın Eski Mecrasına Döndürülmesi Amcazâde nin Hicaz ve Hac Yollarına El Atması Surre Meselesini Yeniden Düzenlemesi Amcazâde nin Eflak ve Boğdan a El Atması Karadeniz i Kontrol Altına Almak Ġstemesi Kafkaslar a Müdahale Etmesi Denizlerde Durum ve Korsanlık Hareketlerinin Önüne Geçilmesi Amcazâde nin Askerî Alanda Yaptığı Islahat ÇalıĢmaları Kapı Ocaklarının Islah ÇalıĢmaları Tımarlı Sipahileri ve Dirlikleri Düzene Sokması Donanmayı Islah ÇalıĢmaları İnce Donanma Üzerindeki Çalışmaları Şat Kaptanlığının Kuruluşu ve Önemi Menzil TeĢkilâtını Yeniden Düzene Koyması Derbent Sistemini Gözden Geçirmesi Amcazâde nin Malî Alanda Yaptığı Islahat ÇalıĢmaları Amcazâde nin Malikâne Sistemi ile Ġlgilenmesi Mısır Hazinesi Üzerindeki ÇalıĢmaları Para Ayarını Düzenleme ÇalıĢmaları Ġstanbul daki Fiyat ÇalıĢmaları Sanayi, Ticaret, Ġhracat ve Ġthalatı Düzenleme ÇalıĢmaları Maden Ocakları ile Ġlgilenmesi Anadolu daki AĢiretlerin Ġskân Edilmesi ve Ġskân ÇalıĢmaları SavaĢ Sonrası Ġçe Dönük Göç ve Bunların Ġskânı V

7 VI 6.2. Evlâd-ı Fâtihân ın Durumu Bürokrasi ve TeĢrifat Alanında Yaptığı ÇalıĢmalar Bürokrasi Alanındaki Islahat Resmi Evraka Tarih Atılması Vak anüvislik Makamını Kurması Amcazâde nin Bayram Alayı Merasimini Canlandırmak Ġstemesi III. AMCAZÂDE HÜSEYĠN PAġA NIN ĠSTĠFASI VE ÖLÜMÜ257 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 263 AMCAZÂDE HÜSEYĠN PAġA NIN TARĠHÎ ROLÜ, ġahsġyetġ VE ESERLERĠ 263 I. ġahsġyetġ VE KÜNYESĠ II. SĠYASÎ KĠġĠLĠĞĠ VE TARĠHĠ ROLÜ III. KÜLTÜREL VE BĠLĠMSEL ÇALIġMALARI Hüseyin PaĢa nın Eğitimci Yönü Bid at ve Hurafeler ile Mücadelesi Amcazâde nin Ġlme ve Ġlim Adamına Verdiği Önem Amcazâde nin Bazı Devlet Adamları Ġle ĠliĢkisi ve Onları YetiĢtirmesi Amcazâde ve Râmi Mehmet PaĢa Amcazâde ve Mezomorto Hüseyin PaĢa Amcazâde ve Naîmâ Amcazâde ve Nâbî Amcazâde ve Sabit IV. AMCAZÂDE HÜSEYĠN PAġA NIN MEVLEVĠ TARĠKATINA GĠRĠġĠ ve MEVLEVĠLERLE ĠLĠġKĠSĠ V. AMCAZÂDE NĠN ESERLERĠ VE BAYINDIRLIK HĠZMETLERĠ Amcazâde Hüseyin PaĢa Yalısı Amcazâde Hüseyin PaĢa Külliyesi Amcazâde Hüseyin PaĢa Kütüphanesi Amcazâde Hüseyin PaĢa Medresesi Amcazâde Hüseyin PaĢa Sıbyan Mektebi

8 VII 2.4. Amcazâde Hüseyin PaĢa Mescidi Amcazâde nin Yaptırdığı ÇeĢme, ġadırvan ve Sebiller Amcazâde nin Bayındırlık Hizmetleri Ġmar ve ĠnĢa Faaliyetleri Yeniçeri Konaklarının Bakımı Kale ve Köprülerin Bakımı Sulama Kanallarının Bakımı Ġskelelerin Bakımı ve Limanların Temizlenmesi Yangınlar ve Alınan Tedbirler V. AMCAZÂDE NĠN MUHALLEFATI SONUÇ BİBLİYOĞRAFYA ARġĠV BELGELERĠ BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi Topkapı Sarayı Müzesi ArĢivi Vakıflar Genel Müdürlüğü ArĢivi II. EL YAZMALARI VE KRONĠKLER III. ARAġTIRMA, ĠNCELEME VE TELĠF ESERLER IV. WEB SĠTELERĠ EKLER: I. BELGELER II. RESĠM, GRAVÜR VE ÇĠZĠMLER III. HARĠTALAR DİZİN

9 VIII ÖNSÖZ Osmanlı Devleti, Dünya tarihinin görmüģ olduğu büyük imparatorlukların sonuncusu, Türklerin kurduğu büyük cihan devletlerinden de birisidir. Tarihte, büyük devletlerin hayatında önemli olan olaylardan birisi de, devletin varlığı ve gücünün siyasî, idarî, malî yapılarının etkinliği ile doğru orantılı olmasıdır. Bir devlet ne kadar sıhhatli, âdil ve güçlü bir idâreye sahip ise o kadar etkili ve uzun ömürlü olmuģtur. Yani bir devletin hayatı, teģkilât ve yasaları ile doğru orantılıdır. Bu cümleden olarak, medeniyetlerin temeli olan ilim ve eğitim, milletlerin tarihi bakımından çok önemlidir. Eğitim bir ulusun kalkınmıģlığının teminatıdır. Nesillerini iyi eğiten milletler dünya siyasetinde söz sahibi olmuģlardır. Nesillerini ihmal eden milletler ise baģkalarının çizgilerinin dıģına çıkamamıģlardır. Bugünkü Avrupa medeniyetinin temelinde eğitim yatmaktadır. Bilgi demek güç demektir, birlik demektir, gelecek demektir. Bilgi ve bilimsel düģüncenin önemi toplumda yaygınlaģtırılmalıdır. Bilgi toplumuna giden yolda bu önemli bir aģamadır. Osmanlı Devleti nin emsâllerine nazaran, uzunca bir hükümranlık devresi geçirmesi, üç kıtaya hâkim olması ve uzun yıllar sorunsuz yaģaması, sağlam temeller üzerine kurup, mükemmellik derecesine ulaģtırdığı müesseseleri ile ilme ve bilgiye verdiği önem sayesinde olmuģtur. Osmanlı Devleti, bu üstünlüğünü mülkiyye, ilmiyye, kalemiyye, seyfiyye adı ile anılan ve önemle üzerinde durduğu müesseseleri ile sağlamıģtır. Türklerin kurmuģ oldukları devletlerin uzun ömürlü olması idarî, siyasî ve iktisadî alanda halkla bütünleģmesinin dil, din, ırk ayrımı yapmaksızın tebasının hepsine hukuki sınırlar içerisinde adalet ile yaklaģmasının neticesidir. Herhalde çeģitli toplumları bir arada yüzyılarca sorunsuz yaģatmasında bunun payı büyüktür. Osmanlı, halkına ve kendisinin dıģındaki toplumlara karģı adaletle yaklaģmıģtır. Batılı nın yaptığına benzer bir istismar anlayıģı Osmanlıda görülmez. Prof. Dr. Halil Ġnalcık, Osmanlı tarihi anlaşılmadan dünya tarihi

10 IX yazılamaz demekle Ģu tezi savunmaktadır: Osmanlı, sadece bir siyasî organizasyonun adı olmanın ötesinde bir kültür, medeniyet ve kimliğin de temsilcisidir. Osmanlı tarihinin araģtırılıp tüm yönleri ile ortaya konması, sadece Türkiye Cumhuriyeti nin ve Türklerin değil, Balkanlar, Kafkaslar, Ortadoğu ve Kuzey Afrika yani üç kıtada kurulan yetmiģten fazla birçok devletin ve milletin siyasî, iktisadî, idarî, sosyal, askerî ve daha birçok alanının aydınlatılmasına ıģık tutacaktır 1. Bu bağlamda, tarihsel ilerlemeyi anlayabilmek için insanlığın ve medeniyetin nereye yöneldiğini ve neler yaptığını bilmek lazımdır. Tarih her zaman farklı olayların ve görüģlerin çarpıģmasına sahne olmaktadır. Önemli toplumsal, askerî ve siyasi kiģiler, hareketlerde kendisini gösteren ve dolayısıyla dünya tarihinin bir parçası olan oluģumları dikkate alıp, bunların ortaya koydukları alternatiflere ve çıkıģlara karģılık bulmaya çalıģmak için uğraģmıģlardır. Bizde Osmanlı Devleti nin kısa bir dönemine damgasını vuran ve devletin gidiģatına farklı bir yöne veren Amcazâde Hüseyin PaĢa yı araģtırarak, bu alanda bir eksikliği doldurmak istedik. Bu çalıģma, Amcazâde Hüseyin Paşa nın Hayatı ve Faaliyetleri ( ) isimli doktora tezinin gözden geçirilmiģ halidir. Bu eseri meydana getirirken beni maddi ve manevi her alanda destekleyen babam Ramazan ÖZKAN a, ismini saymakla bitiremiyeceğim çok değerli hocalarıma ve mesai arkadaģlarıma teģekkür ederim. Ayrıca benim çalıģmalarıma sabırla katkı sağlayan eģimi ve bilgisayarın başına gelerek baba sıra bize geldi hadi kalk diyen çocuklarımı en derin sevgimle anmak isterim. Dr. Selim Hilmi ÖZKAN 1 Bugün, Osmanlı Devletinden kalan coğrafyada 41, hinterlandında 35 devlet, toplamda 76 devlet kurulmuģtur.

11 X KISALTMALAR A. {DVN : BOA, Bâb-ı Asâfî Dîvân-ı Hümâyûn Kalemi Belgeleri A. {DVN. DVE. d : BOA, Bâb-ı Asâfî Dîvân-ı Hümâyûn Düvel-i Ecnebiye Kalemi Defterleri A.{DVNS.MHM.d : Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Mühimme Defterleri A. {DVNS.MHM. ZYL.d : Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Mühimme Zeyli Defterleri A.{DVNS.NHM.d : Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Nâme-i Hümâyûn Defterleri AE : BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi, Ali Emiri Tasnifi a.g.e. : Adı Geçen Eser a.g.m. : Adı Geçen Makale a.g.t. : Adı Geçen Tez A. {MKT : BOA, Bâb-ı Asâfî Sadaret Mektûbî Kalemi A. {MKT.MHM : BOA, Bâb-ı Asâfî Sadaret Mektûbî Mühimme Kalemi A. {RSK : BOA, Bâb-ı Asâfî Ruus Kalemi A. {DVN. ġkt.d : BOA, Bâb-ı Asâfî Dîvân-ı Hümâyûn ġikayet Kalemi Defterleri A. {VKN.d : BOA, Bâb-ı Asâfî Vak anüvislik Kalemi Defterleri Bas. Haz. : Basıma Hazırlayan Bibl. : Bibliyografya Bkz. : Bakınız BOA : BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi

12 XI C. : Cilt C. AS : BOA, Cevdet Askeriye C. BH : BOA, Cevdet, Bahriye C. DH : BOA, Cevdet, Dahiliye C. DRB : BOA, Cevdet, Darphane C. MTZ : BOA, Cevdet, Eyalet-i Mümtezâ C. EV : BOA, Cevdet, Evkaf C. HR : BOA, Cevdet, Hariciye C. ĠKTS : BOA, Cevdet, Ġktisat C. MF : BOA, Cevdet, Maarif C. ML : BOA, Cevdet, Maliye C. NF : BOA, Cevdet, Nafi a C. SM : BOA, Cevdet, Saray C. SH : BOA, Cevdet, Sıhhıye C. TZ : BOA, Cevdet, Tımar C. ZB : BOA, Cevdet, Zabtiye Çev. : Çeviren D.BġM : BOA, Bab-ı Defteri BaĢmuhasebe Kalemi D.BġM.MHF : BOA, Bab-ı Defteri BaĢmuhasebe, Muhallefât Halifesi Kalemi D.BġM.TRE : BOA, Bab-ı Defteri BaĢmuhasebe, Tersâne-i Amire Emini D.EVM : BOA, Bâb-ı Defteri Evâmiri Maliye Kalemi Der. : Derleyen DĠA : Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi D.MKF : BOA, Defteri Mevkufât Kalemi D.MKF.NZE : BOA, Bâb-ı Defteri Mevkufât Kalemi Nüzül Emini DVY : Diyanet Vakfı Yayınları DGBĠT : DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi DTCFD : Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi Ed. : Editör EV.d : BOA, Evkaf Defteri Haz. : Hazırlayan Ġ.A. : Ġslâm Ansiklopedisi ĠE. : BOA, Ġbnülemin Tasnifi

13 XII ĠE. ADL : BOA, ĠE, Adliye ĠE. AS : BOA, ĠE, Askeriye ĠE. BH : BOA, ĠE, Bahriye ĠE. DH : BOA, ĠE, Dahiliye ĠE. DRB : BOA, ĠE, Darphane ĠE. HR : BOA, ĠE, Hariciye ĠE. HAT : BOA, ĠE, Hatt-ı Hümâyûn ĠE. ML : BOA, ĠE, Maliye ĠE. MDN : BOA, ĠE, Meadin ĠE. MĠT : BOA, ĠE, Muâfiyat ve Ġmtiyâzat ĠE. ġkrt : BOA, ĠE, ġükrü ġikayet ĠE. TCT : BOA, ĠE, Tevcihat ĠE. NF : BOA, ĠE, Umur-ı Nafia ĠE. EV : BOA, ĠE, Evkaf Ġ.K.S.A. : Ġstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi K.K.d : BOA, Kamil Kepeci Defteri Ks. : Kısmı KTBY : Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ktp. : Kütüphane MAD.d : BOA, Maliyeden Müdevver Defterleri Mad. : Madde, maddesi MF : BOA, Müzehhep Fermanlar MEBY : Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları M.S. : Milattan Sonra Nr. : Numara NĢr. : NeĢreden ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi OTAM : Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi AraĢtırma Merkezi Dergisi s. : Sayfa S. : Sayı Sad. : SadeleĢtiren Sulhnâme : Vekāyi -ı Musâleha t.y. : Tarih Yok TODAĠE : Türkiye Orta Doğu Amme Ġdaresi Enstitüsü TOEM : Tarihi Osmani Encümeni Mecmuası

14 XIII Trc. TSMA TTKY TVD TY VGMA vd. vr. Yay. Yay. Yön. Y.EE. : Tercüme : Topkapı Sarayı Müzesi ArĢivi : Türk Tarih Kurumu Yayınları : Tarih Vesikaları Dergisi : Türkçe Yazma : Vakıflar Genel Müdürlüğü ArĢivi : ve devamı : Varak : Yayımlayan / Yayına : Yayın Yönetmeni : BOA, Yıldız Esas Evrakı

15 XIV KAYNAKLAR ÜZERĠNE 1. ArĢiv Belgeleri 1.1. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi AraĢtırmamız sırasında ana kaynaklarımızı arģiv belgeleri oluģturmuģtur. Bunlar arasında en fazla yararlandığımız arģiv, BaĢbakanlık Osmanlı ArĢividir. Bu arģivden yararlandığımız tasnifleri aģağıdaki gibi sıralayabiliriz. Ali Emiri Tasnifi Belgeleri : Ali Emiri Efendi baģkanlığında bir heyet tarafından seneleri arasında gerçekleģtirilen tasnif olmasından dolayı Ali Emiri Tasnifi adı verilen bu tasnifte, Osmanlı Devleti nin kuruluģundan baģlayarak Abdülmecid zamanına kadar gelen belgeler yer almaktadır. Belgeler, padiģahların saltanat sıraları esas alınarak tasnif edilmiģtir. Bu tasnif içerisinde, Amcazâde Hüseyin PaĢa nın sadrazamlık dönemi ile ilgili önemli belgeler bulunmaktadır. Ġbnülemin Tasnifi Belgeleri : Ġbnülemin Mahmud Kemal in baģkanlığında 1921 yılında kurulan tasnif heyeti belgeleri konularına göre tasnif etmiģtir. Bu tasnif 23 ana bölüm halinde oluģturulmuģtur. Tasnifte yer alan ve kendi aralarında kronolojik sıraya konulan belgelerde, Amcazâde nin hayatı ve dönemi ile ilgili önemli belgeler mevcuttur. Cevdet Tasnifi Belgeleri : 1932 ile 1937 yılları arasında Muallim Cevdet baģkanlığındaki tasnif heyeti tarafından oluģturulmuģtur belgeden ve 17 konu baģlığından oluģan bu tasnif, Amcazâde Hüseyin PaĢa dönemi Osmanlı toplumunun sosyo ekonomik ve askerî durumunu yansıtan geniģ belge koleksiyonuna sahiptir. Kamil Kepeci Tasnifi Defterleri : ArĢiv görevlilerinden Kamil Kepeci nin baģkanlığında bir ekip tarafından yapılan Kamil Kepeci Tasnifi, çoğu maliye kalemine ait defterlerden meydana gelir. Ayrıca bu tasnifte Dîvân-ı Hümâyun kalemlerine ve Bab-ı Asâfi ye ait defterler de yer almaktadır. Konumuzun maliye ve ahkâmla ilgili kısmını ilgilendiren birçok alanında bu tasniften istifade ettik.

16 XV ġikayet Defterleri : Osmanlı devlet sistemi, adâlet prensibi üzerine kurulmuģtur. Bu adâlet kavramı, halkın dilek ve Ģikayetlerini gerektiğinde doğrudan doğruya padiģaha ve divana sunabilmesi, onun emri ile isteklerinin yerine getirilmesi ve haksızlıkların giderilmesi ilkesine dayanıyordu. Bu temel anlayıģ, Osmanlı idâresinde birtakım teģekküllere vücut vermiģtir ki, Divân-ı Hümâyûn ġikayet Kalemi bu teģekküllerin en baģta gelenidir. Konu olarak bu defterler; idarî ve askerî yetkililerle ilgili Ģikayetler, eģkiyanın soygunları, mahkeme kararlarına itiraz, borçlarla ilgili Ģikayetler, köylünün toprak anlaģmazlıkları, tımarlı sipahinin vergiyi toplayamama Ģikayetleri, esnaf Ģikayetleri vb. gibi mevzuları havîdir. Bu defterlerinde tamamı taranarak, Amcazâde Hüseyin PaĢa dönemi ile ilgili gerekli belgeler toplanmıģtır. Düvel-i Ecnebiye Defterleri : Divân-ı Hümâyûn a bağlı kalemlerden biri olan Âmedî Kalemi, her çeģit anlaģma ve ahidnâme metinlerini, görüģme mazbatalarını, protokolleri, yabancı elçilere, konsoloslara ve tüccarlara ait yazıları tanzim ederdi. Bu kalemde tutulan defterlerden bir kısmına Ecnebî (Düvel-i Ecnebiye) Defterleri adı verilmiģtir. Diğer devletlerle ilgili ahidnâmelerin yanı sıra ahkâm, niģan, konsolosluk beratlarına dair kayıtlar bu defterlerde tutulmuģtur. Yabancı devletlere ait gemilerin Osmanlı limanlarından yararlanmaları için gerekli izinlerin verilmesi ve bu izinlerin düzenli olarak takibi ve yabancı devletler ile ilgili muhtelif konulardaki bilgiler de bu kalemde bulunmaktadır. Bu defterlerde, yukarıda bahsedilen konuların yanı sıra menzil ve yol hükümleri, tüccar beratları, bazı nizamnâmelerin kayıtları da yer almaktadır. Bu defterler de tamamen tarafımızdan taranarak önemli ölçüde istifade edilmiģtir. Sadaret Mektubî Kalemi Defterleri : Bu kalemde tutulan defterlere, sadrazamın çeģitli yerlere gönderdiği tahrirler, asker toplanması ve buna benzer önemli meselelerle ilgili emirler, buyrultular ve risâleler kaydedilirdi. Kalemin baģında Mektubî Efendi adı verilen sadrazam mektupçusu bulunurdu. Mektubî Kalemi Defterleri değiģik kataloglardaki baģlıklarına göre sıralanmıģtır.

17 XVI Sadaret Kethüdâlığı Kalemi Defterleri : Sadaret kethüdâsı, sadrazamların birinci derecede yardımcısı olan memurlar hakkında kullanılan bir tabirdir. Bu defterlerden kısmi olarak istifade edilmiģtir. Mühimme Defterleri : Divân-ı Hümâyûn toplantılarında müzâkere edilen dahilî ve haricî meselelere ait siyasî, askerî, içtimaî ve iktisadî önemli kararların kaydedildiği bu defterlere "Mühimme Defterleri" adı verilmiģtir. Osmanlı ArĢivi nde tarihleri arasında tutulmuģ 266 adet mühimme defteri mevcuttur. Mühimme defterlerindeki kayıtlar, mahalline (muhatap makama) gönderilen berat ve fermanların suretleri hüviyetindedir. Sadrazamın baģkanlığında; kubbe vezîrleri, Anadolu ve Rumeli kazaskerleri ile defterdar ve niģancının katıldığı divân toplantılarında alınan kararlar, padiģah tasdikinden geçtikten sonra kronolojik sıra içinde defterlere kaydedilmiģtir. Yukarıdaki sayılan maddeler konumuz açısından önemlidir. ĠncelemiĢ olduğumuz Sadrazam Amcazâde Hüseyin PaĢa ve dönemi ile ilgili 17 mühimme defteri taranmıģtır. Bu kayıtlardan dönemimizle alakalı çok az bir kısmı Ahmet Refik tarafından yayınlanmıģtır 2. KarĢılaĢtırmalı olarak her iki kısımdan da yararlanılmıģtır. Vak anüvislik Kalemi Belgeleri ve Defterleri (A.VKN.) : Vak anüvis, Osmanlı merkez teģkilâtında vazifeli devlet tarihçisine verilen unvandır. Vak anüvislik müessesesi XVIII. asrın baģlarında çalıģma konumuz olan Amcazâde Hüseyin PaĢa tarafından kurulmuģtur. Ġlk Vak anüvis Halepli Mustafa Naîmâ Efendi'dir. Vak anüvislerin önemli bir kısmı, olayları sadece görünen Ģekliyle vererek tayinleri, resmî değiģiklikleri, merasimleri vermekle yetinmiģlerdir. Hal böyle olunca kendilerine resmî belgeleri tam olarak kullanma imkânı verilmediğinden ve devlet adamlarının kendilerini önemsemediklerinden yakınmıģlardır. 980 numaralı "Bâb-ı Âsafî Defter Kataloğu"nda genel 1 3 özel numaralarda 2 Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asırda İstanbul Hayatı , Devlet Matbaası, Ġstanbul, 1930; A. Refik, Osmanlı Devrinde Türkiye Madenleri , Enderun Kitabevi, Ġstanbul, 1989; A. Refik, Anadolu da Türk Aşiretleri, Enderun Kitabevi, Ġstanbul, 1989.

18 XVII A.VKN koduyla kayıtlı tarihleri arasındaki kayıtları ihtiva eden birkaç sayfa veya formadan meydana gelen 3 adet defter parçası bulunmaktadır. Bunlardan Zenta faciasını anlatan parça dönemimiz için önemli bir belgedir. Bu belgedeki bilgiler dönemin kronikleri ile karģılaģtırmalı olarak incelenmiģtir. BaĢmuhasebe Kalemi ve Bağlı Birimlerine Ait Belgeler (D.BġM) : Maliye Nezareti nin kuruluģuna (1838) kadar, Osmanlı Devleti nin malî iģlerinin yürütüldüğü Bâb-ı Defterî teģkilâtı içerisinde en önemli bölümlerinden birisini teģkil eden BaĢmuhasebe Kalemi, devletin bütün gelir ve gider kayıtlarını tutmaktaydı. Görevleri açısından bugünkü SayıĢtay a benzemektedir. Bir gelir kalemi olan BaĢmuhasebe, gelir ve giderleri yani malî hesapları kontrol etmekle görevli kalemlerin bir araya getirilip bir âmire bağlanması ile kurulmuģ olup, bütçelerde yer alan maliye kalemlerinin de yöneticisi durumundadır. Bu özelliği ile BaĢmuhasebe, Osmanlı maliyesinin en önemli ve en büyük kalemidir. Bu fonun tarihleri arasında 7530 dosya içinde gömleği mevcuttur. Bu belgelerin dönemimize ait olanları tarafımızdan taranmıģ ve yararlandıklarımız bibliyoğrafyada gösterilmiģtir. Evâmir-i Maliye Kalemi Belgeleri (D.EVM) : XVIII. yüzyılda kurulmuģ olup, maliyeye ait her türlü hükümlerin ve mukâtaa beratlarının, çeģitli maliye kalemlerinden gelen tezkirelere dayanılarak yazıldığı yerdir. Ayrıca diyanet memurlarının, vakıfları idare edenlerin ve vakıflardan para alanların beratları burada yazılırdı. Bu fonun tarihleri arasındaki kayıtları ihtiva eden dosya içinde gömleği mevcut olup, Amcazâde Hüseyin PaĢa dönemini içeren belgeleri incelenmiģtir. Maliyeden Müdevver Defterleri (MAD) : Bu defter tasnifi küsur defterden oluģmaktadır. Mali konuları ilgilendiren belgelerin yanı sıra arazi, tahrir, saray, mevacip, iskân, gibi defterleri de içermektedir. Amcazâde Hüseyin PaĢa dönemi ile ilgili birçok alanda bu defterlerden istifade edilmiģtir.

19 XVIII Yıldız Esas Evrakı : Bu kalemde ise Amcazâde Hüseyin PaĢa nın vakfiyelerini ilgilendiren bazı belgeler mevcuttur. Name-i Hümâyûn Defterleri : PadiĢahlar tarafından Ġslâm ve Hıristiyan hükümdarlar ile Osmanlı Devleti ne tâbi imtiyazlı olan Mekke ġerîfine, Kırım Hânına, Erdel Kralına, Eflak ve Boğdan Voyvodalarına, Gürcü ve Dağıstan Hânlarına gönderilen mektuplara Nâme-i Hümayûn ismi verilmiģtir. Bunların bir sûreti ile gelen cevaplar Nâme Defterleri adlı defterlere kaydolunurdu ve divân sicillerinden sayılırdı. Ayrıca, padiģahlar tarafından önemli devlet iģlerine dair bilhassa yeniçeri mevâcibi, sadrazama hitâben yazılan bazı hatt-ı hümayûnlar ile muâhedenâme, tasdiknâme, temessük gibi belgelerin de suretleri bu defterlere kaydolunmuģlardır. Nâme-i Hümayûnlar haricinde Nemçe, Venedik, Fransa vesair yerlerden gelen mektupların tercümeleri de söz konusu defterde bulunmaktadır. Nâme-i Hümayûn defterlerinin bazılarının tamamı, Osmanlı Devleti nin diğer devletlerle yapmıģ olduğu anlaģmaları ihtiva etmektedir. Mesela 989 numaralı Divân-ı Hümâyûn defterleri katalogunda kayıtlı tarihleri arasındaki kayıtları ihtiva eden 18 adet Nâme-i Hümayûn defteri mevcuttur. Dönemimiz ile ilgili bir çok alanda da bu defterlerden yararlandık. Divân (Beylikçi) Kalemi Defterleri : Tanzimat devrine gelinceye kadar Divân-ı Hümâyûn da, ordu divânlarında, padiģah, sadrazam, serdâr-ı ekrem, kaymakam veya defterdar baģkanlığında toplanan divânlarda alınan kararlar, Divân-ı Hümâyûn ve Bâb-ı Defterîye bağlı kalemlerde tutulan defterlere kaydedilerek yürürlüğe konulmuģtur. Bu kalem; Divân da müzakere olunan evrakı gereken yere gönderir, divân sicillerini tutardı. Aynı zamanda ferman ve beratlar da bu kalemde yazılırdı. Gerek yabancı devletlere, gerekse azınlıklara ait meselelerin ahdî ve hukukî cepheleri de bu kalemde incelenir ve her türlü anlaģmalar, kanun, nizamnâme ve talimatnâmeler burada saklanırdı. Bunun için muktezâ kayıtları, yani divândan çıkacak bir kararın devlet kanunlarına ve anlaģmalara göre nasıl olması gerektiğini belirten kayıtlar da burada tutulurdu. Bâb-ı Âsafî

20 XIX defterleri kataloğunda olan bu belgeler tarafımızdan tamamen taranmıģtır. Divân-ı Hümâyûn ve Bâb-ı Âsafî Belgeleri : Osmanlı merkez teģkilâtının 1839 tarihinden önceki evrakından Divân-ı Hümâyûn ve daha sonra Bâb-ı Âsafî kalemlerine ait evrak, dosya usulü tasnife tâbi tutularak araģtırma hizmetlerine sunulmuģtur. Bunlarında dönemimizle alakalı olan kısmı taranmıģtır. Divân (Beylikçi) Kalemi Belgeleri : Divân kalemi olarak ayrılan belgeler genel olarak; zahire rüsûmunun toplanması, mülk davası, alacak tahsili, vergi toplanması, tımar tevcihi, eģya ve zahire nakli, halkın çeģitli konulardaki arzları, vezîr, beylerbeyi, vali, kadı, mutasarrıf vesaireye yazılan hükümler ve emirler, taģrada bulunan vezîr, beylerbeyi, vali ve diğer görevliler tarafından divâna gönderilen çeģitli konuları içeren mektuplardır. Mevkufât Kalemi ve Bağlı Birimlerine Ait Defterler (D.MKF) : Doğrudan defterdarlığa bağlı olan bu kalemin bir adı da "Rüsûm Kalemi" idi. BaĢlıca görevleri, örfî vergilerle avârız ve bedel-i nüzül vergilerine bakmak, bir gider için tahsis edilip harcanmadan kalan parayı hazîneye geçirmek, menzil kayıtlarını tutmak ve masraflarını karģılamak, harp zamanı vilayetlerin gönderdiği askerlere verilen tahsisat ve iâģe masraflarını temin etmekti. Bunlardan baģka ordunun ot, saman ve yem ihtiyacını temin ile sefere katılan paģalarla sivil memurlara ödenecek paraları sağlamak da bu kalemin vazifelerindendi. Bu dönemle ilgili belgeler de tarafımızdan tamamen taranmıģ ve birçok belge elde edilmiģtir Topkapı Sarayı Müzesi ArĢivi Topkapı Sarayı ArĢivi ndeki belgeler indeks usulüne göre tasnif edilmiģtir. Burada konumuz ile fazla belge bulunmamakla beraber, mümkün olduğunca istifade edilmeye çalıģılmıģtır. 3 BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivinde bulunan tarihi belgeler hakkında daha geniģ bilgi için bakınız. Heyet, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Ġstanbul, 2000.

21 XX 1.3. Vakıflar Genel Müdürlüğü ArĢivi Vakıflar Genel Müdürlüğünde kayıtlı bulunan Amcazâde Hüseyin PaĢa nın Ġstanbul ve Edirne de bulunan vakıfları ile ilgili kayıtların bulunduğu Amcazâde Hüseyin PaĢa Vakfiyesi de tarafımızdan incelenmiģtir. Bu vakfiyelerde Hüseyin PaĢa nın vakıfları ve vakıfları ile bağlantılı olan kısımlar incelenerek metin içerisinde gösterilmiģtir. 2. El Yazmaları ve Kronikler Yazma eserler, incelediğimiz dönem için arģiv belgelerinden sonra ikinci derecede öneme sahiptir. Yazma eserler arģiv belgelerindeki bilgileri desteklemesi ve bu eseri yazanların zaman zaman arģiv belgelerini kullanmaları bakımından önemlidir. Kütüphanelerde Amcazâde Hüseyin PaĢa nın hayatı ve sadrazamlık dönemini içine alan birçok yazma eser bulunmaktadır. Bunlar metin içerisinde ve bibliyografya kısmında verilmiģtir. Bu eserlerden bir kısmı Osmanlıca, bir kısmı da günümüz Türkçe sine çevrilerek basılmıģtır. Bu yazmaların bazıları ise lisans, yüksek lisans ve doktora tezi olarak çalıģılmıģtır. Burada çok önemli olanlarını kısa Ģekilde tanıtmaya çalıģacağız. Topkapı Sarayı Müzesi Revan Kısmı Nr de ve Millet Kütüphanesi, ReĢit Efendi Kısmı 685 te kayıtlı olan Vekāyi -ı Musâleha Karlofça AnlaĢmasına imza koyan Rami Mehmet PaĢa tarafından kaleme alınması bakımından son derece önemli bir kaynaktır. UĢĢâkîzâde es-seyyid Ġbrâhîm Hasîb Efendi tarafından kaleme alınan, Uşşâkîzâde Târihi, Hüseyin PaĢa dönemi için önemli bilgileri içermektedir. Bu eser RaĢit Gündoğdu tarafından hazırlanmıģtır. Fazıl Ahmed PaĢa döneminde Behçetü l Seyyid Ġbrahim Efendi tarafından hazırlanan, Silsiletü l-âsafiyy fi Devleti lhakaniyeti l-osmanniyye, Köprülüler devrinden bahseder. Amcazâde Hüseyin PaĢa ya da yer verilen eserde önemli bilgiler vardır. Eser Köprülü Ktp., 9435 II. K. 212 de kayıtlıdır. Devlet-i Aliye TeĢrifatçıbaĢısı olan ve Viyana Seferine katılan Ahmet Ağa tarafından kaleme alınan, Viyana Kuşatması Günlüğü, Milliyet Yayınları arasında sadeleģtirilerek günümüz Türkçe sine kazandırılmıģtır.

22 XXI Anonim, Tarih-i Sefer-i Basra ve İcmâl-i Sefer-i Nehr-i Ziyâb, ise Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Kısmı, nr. 2062/3 ve 2062/4 de kayıtlıdır. Eser, Bağdat bölgesindeki eģkiyalık hareketlerinden ve bu bölgedeki yapılan çalıģmalardan bahseder. Fırat nehrinin yatağının eski yerine taģınması için yapılan çalıģmaları bahsetmesi konumuz açısından önemlidir. Berlin Kütüphanesi, nr. 216 da kayıtlı bulunan Anonim, Osmanlı Tarihi ( / ), Abdülkadir Özcan tarafından yayına hazırlanmıģtır. Amcazâde Hüseyin PaĢa dönemi açısından önemli bilgileri ihtiva etmektedir. Yine Abdülkadir Özcan tarafından günümüz harflerine çevrilen Defterdar Sarı Mehmet PaĢa nın, Zübde-i Vekayiât isimli eserinde dönemimiz için son derece önemli bilgiler vardır. Hasan Ağa-zâde Hacı Abdullah tarafından kaleme alınan, Vecihi Tarihi (Tarihçe-i Sultan Mustafa-II) nin (Süleymaniye Ktb., Hamidiye Ks. Nr. 917/2) ikinci kısmı Sultan II. Mustafa ya ait tarihçedir. Ġbrahim Sırrı Efendi nin, Târih-i Sultan Mustafa-i Sâni, isimli eseri (Süleymaniye Kütüphanesi, ReĢid Ef., Ks., nr., 992/II) ile Ġsâ-zâde Efendi nin, İsâ-zâde Târihi, (Ünv. Ktb. Ġbnülemin Kitapları, nr. 3014) Hüseyin PaĢa ve döneminden bahseder. Bu eser Ziya Yılmazer tarafından 1969 tarihinde yayımlanmıģtır. Mustafa Nâimâ Efendi tarafından kaleme alınan, Ravzat al-hüseyin fi- Hulasa Ahbar Al-hafikayn (Nâimâ Tarihi), Hüseyin PaĢa dan ve onun eserlerinden bahsetmektedir. Nâimâ nın Hüseyin PaĢa tarafından ilk vak anüvis olarak atanması, verdiği bilgilerin önemini artırmaktadır. Fakat Nâimâ nın Hüseyin PaĢa hakkında vermiģ olduğu bilgilerin titizlikle değerlendirilmesi gerekmektedir. Yine, RâĢid Mehmet Efendi nin, Tarihi Râşid isimli eserinde, (C. II, Ġstanbul, 1282.) dönemimiz ile alakalı birçok bilgi vardır. Aynı Ģekilde Silahdar Fındıklı Mehmet Ağa tarafından hazırlanan Silahdar Tarihi (C. II, Orhaniye Matbaası, Ġstanbul, 1928) ve Nusretname (C. I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ġstanbul, 1962) bu dönem için önemli bilgileri içermektedir. ġefik Efendi tarafından hazırlanan Şefiknâme de de, Edirne olayı hakkında değerli bilgiler yer almaktadır. 3. Telif ve Tetkik Eserler Amcazâde Hüseyin PaĢa hakkında bu güne kadar ansiklopedik bilgilerin dıģından herhangi bir müstakil çalıģma yapılmamıģtır.

23 XXII Hüseyin PaĢa nın sadrazamlık dönemini içerisine alan XVII. yüzyılın sonları ve XVIII. yüzyılın baģları ile ilgili birçok araģtırma ve makale mevcuttur. Bilhassa Karlofça AnlaĢmasından dolayı dönemin siyasî ve diplomasi kısmını ilgilendiren olaylarla ilgili bir çok çalıģma yapılmıģtır. Osmanlı Devleti nin idarî, iktisadî, malî, askerî ve siyasî durumları hakkında yazılmıģ olan bu eser ve makaleler, incelememizde birçok konunun izahını kolaylaģtırmıģtır. Bunlardan yararlandıklarımız, dipnotlar ve bibliyografyada ayrıntılı olarak verilmiģtir.

24 XXIII GĠRĠġ XVII. YÜZYILIN SONLARINDA OSMANLI DEVLETĠ VE KÖPRÜLÜLER IV. Murat ın 1640 yılında ölmesi üzerine Osmanlı Devleti için yeni bir sıkıntılı dönem baģladı. IV. Murat ın yerine tahta geçen kardeģi Sultan Ġbrahim döneminde devletin yükü biraz daha ağırlaģtı. Sultan Ġbrahim 1648 yılında katledilerek yerine çocuk yaģtaki IV. Mehmet Osmanlı tahtına çıkarıldı. Bu dönemde harem ağaları, saray kadınları ve yeniçeriler devlet iģlerine istedikleri gibi müdahale etmeye baģladı. Devletin eski gücü ve takip etmiģ olduğu siyaset kaybolmuģ, sadrazam üzerine sadrazam değiģmekteydi. Durum böyle olunca da devlet her geçen gün biraz daha zayıflamaktaydı. Bu kötü gidiģat Hatice Tarhan Sultan ın 15 Eylül 1656 yılında Köprülü Mehmed PaĢa yı 4 sadrazamlık makamına getirmesine kadar devam etti. Bu tarihe kadar sadrazamlık makamına gelen sadrazamların hepsi kendinden beklenenleri yerine getiremedikleri gibi devleti biraz daha uçuruma doğru sürüklediler. Köprülü Mehmet PaĢa 78 yaģında bu makama gelmesine rağmen belli bir döneme ismini verdiği gibi kendi sülalesinden gelenler 25 yıllık iktidarda kalarak Köprülüler devri olarak bilinen döneme damgasını vurdular 5. Bu dönemde devlet yönetiminde etkili olan Valide Hatice Tarhan Sultan, Köprülü Mehmet PaĢa ya Mühr-i Hümâyûn u teslim etmek istediği zaman o hemen kabul etmedi. Bir takım Ģartlar ileri 4 Köprülü Mehmet PaĢa, Arnavutluk tan göç ederek Samsun un Köprü (Vezirköprü) kasabasına yerleģmiģ bir ailenin çocuğu idi veya 1578 de doğmuģ, iyi bir tahsil almadığı için devlet görevinde hızla yükselememiģtir de 56 yaģında iken sancak beyi olmuģ, 1644 da beylerbeyi, 1652 de de vezîr olmuģtur. Bu dönem zarfında sürekli olarak ikinci planda kalmıģ, hatta kubbe vezîri olduğu dönemde toplantılarda çok az konuģarak dikkat çekmemiģtir. Fakat tüm bunlara rağmen, bu dönem zarfında, kendini yetiģtirmeyi ihmal etmemiģtir. 5 Daniel Goffman Köprülüler için, XVII. yüzyılın ikinci yarısında ve XVIII. yüzyılın baģlarında, Osmanlı ailelerinin en varlıklısı ve güçlüsü durumuna geldi demektedir. (Bkz; Daniel Goffman, Osmanlı Dünyası ve Avrupa , (Çev. Ülkün Tansel), Kitap Yayınevi, Ġstanbul, 2004, s. 263).

25 XXIV sürdü. Bu durum bugüne kadar Osmanlı tarihinde ilkti. Köprülü Mehmet PaĢa nın ileri sürdüğü Ģartlar Ģunlardır Huzûr-ı hümâyûna yazılacak herhangi bir telhisin mutlaka yerine getirilip aksine emir verilmemesi. 2. En büyükten en küçüğe kadar bütün rütbe, tayin ve aziller hususunda katiyen hiçbir taraftan, bu kullarına ısrar buyurulmaya ki iģe kâbiliyetli adam kullanıla. 3. Vezîrler veya diğer devlet erkânı arasından herhangi birinin fikir ve reyinin makbul tutularak kendi istiklâline halel verilmemesi. 4. Bu kulları hakkında garez sahipleri olan münafıkların sözlerine itimat olunmaya ve söz söyletilmeye, zira herkes devlete ortak olmak ister, herkesi hakkına razı etmek ve ikna eylemek mümkün değildir. Bu yüzden vezîr-i a zama düģman olanlar ve hased edenler çoktur. Valide Sultan, Köprülü Mehmet PaĢa nın bu isteklerini kabul ederek, Mühr-i Hümâyûnu Boynueğri Mehmet PaĢa dan alıp ona teslim etti. Köprülü Mehmet PaĢa nın sadrazamlığa getirilmesi herkesi ĢaĢırtmıĢtı. Hatta rivayetlere göre bazıları vay, vay! Köprülü gibi adamda mı sadarete geçermiş? Gör ne zamana yetiştik diye ĢaĢkınlıklarını dile getirmiģlerdi 7. O, bu söz sahiplerine göre, ilmi olmayan ve iyi eğitim almamıģ bir kimseydi. Bu özelliklere sahip bir kimsenin ise bu makama gelmesi kabul edilir gibi değildi. Hele devletin böyle sıkıntılı bir döneminde, daha güçlü ve dirayetli bir kimseye ihtiyacı vardı. Lakin Köprülü bu makama gelinceye kadar dirayetini gösterememiģ 8 belki de fırsat bulamamıģtı. Köprülü 78 6 Mustafa Nuri PaĢa, Netayicü l-vukuât, Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, C. I-II, (Sad. NeĢet Çağatay), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1987, s Mehmet Halife, Tarih-i Gılmani, (Sad. Kamil Su), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ġstanbul, 1976, s Köprülü Mehmet PaĢa saraya aģcı yamağı olarak girmiģ daha sonra aģçıbaģılık makamına kadar yükselmiģtir. Bu makamdan mîr-âhûrluğa terfi etmiģ ve daha sonra da sancaklarda görev yapmıģtır.

26 XXV yaģında devletin baģına geçmiģ olmasına rağmen kısa zamanda kendinden beklenenin çok ötesinde bir gayret göstererek devleti toparlamasını bildi 9. Köprülü Mehmet PaĢa ve onun ailesinden gelen diğer sadrazamlar, XVIII. yüzyıl baģlarına kadar Osmanlı Devleti nin idaresinde belirleyici bir rol oynadılar. Köprülüler Devri olarak bilinen bu dönemde geçici de olsa bir istikrar sağlandı. XVII. yüzyıl içerisindeki geliģmelere baktığımız zaman devletin en olumlu dönemi, Köprülülerin sadaret makamında oldukları dönemlerdir. Köprülü Mehmet PaĢa, sadrazamlığı döneminde içeride sükûneti sağladı. Venediklilerin eline geçmiģ olan Bozcaada ve Limni'yi geri aldı. Çanakkale Boğazı nı ablukadan kurtardı 10. Köprülü Mehmet PaĢa nın vefatından sonra yerine oğlu Köprülü Fazıl Ahmet PaĢa 1661 de sadarete geçti. IV. Mehmet, Fazıl Ahmet PaĢa yı babasının yerine sadarete getirirken sadece iç huzur ve güvenliği sağlamayı amaçlamamıģ, aynı zamanda Osmanlı Devleti nin fetih ve geniģleme sürecinin tekrar hız kazanmasını istemiģtir 11. Fazıl Ahmet PaĢa, sadrazam olduktan sonra iç düzeni sağladığı gibi Avrupa da Osmanlı nın hâlâ ciddi bir güç olduğunu gösteren giriģimlerde bulundu. Mesela, Erdel iģlerine karıģan Avusturya ya karģı baģlatılan savaģta Uyvar ı fethetti 12. Avusturya, yapılan anlaģmayla, Erdel, Uyvar ve Neograt kalelerinin Osmanlı hâkimiyetinde olduğunu kabul etti. Yıllardır kuģatılıp alınamayan Venedik in elindeki Girit, Kandiye kalesinin düģmesiyle 1669 da Osmanlı hâkimiyetine girdi. Lehistan a yapılan sefer sonucunda da 9 Osmanzâde Ahmet Taib Efendi, Hadîkatü l-vüzerâ, Ġstanbul, 1271, s. 105; Ahmet Refik, Köprülüler, Matba-i Hayriye, Ġstanbul, 1331, s Mehmet Halife, a.g.e., s ; Ekmeleddin Ġhsanoğlu, Osmanlı Devleti Tarihi, C. 1, Ġstanbul, 1999, s Erzurumlu Osman Dede, Tarih-i Fazıl Ahmet Paşa, Süleymaniye Ktb. Hamidiye Ks. Nr. 909, s. 3a; Defterdar Sarı Mehmet PaĢa, Zübde-i Vekayiât, (Haz. Abdülkadir Özcan), TTKY, Ankara, 1995, s. 4-5; Osmanzâde Ahmet Taib Efendi, a.g.e., s. 106; Netayicü l-vukuât, s. 269; 12 Rhoads Murphey, Ottoman Warfare, , UK, 1999, s. 69.

27 XXVI 1676 da Podolya Osmanlı topraklarına katıldı 13. Büyük baģarılara imza atan Fazıl Ahmet PaĢa nın genç yaģta vefatı üzerine IV. Mehmet, Köprülünün damadı Merzifonlu Kara Mustafa PaĢa yı 1676 da sadrazamlığa getirdi. Merzifonlu, Fazıl Ahmed PaĢa nın aksine hırslı ve gururlu bir kiģi idi. Ġmparatorluğu eski gücüne kavuģturmak istiyordu 14. Bu amaçla, 1678 de Çehrin i ele geçirdi. Bu zaferden sonra Ruslar, Dinyeper Nehri nin sağında kalan toprakları Osmanlılara bırakmak zorunda kaldılar. Zaferlerin devamını getirerek Osmanlı yı yeniden Avrupa daki en geniģ sınırlara ulaģtırmak isteyen Merzifonlu, Orta Macaristan da, Katolik Avusturya ya karģı isyan eden Protestan Macarları himayesine aldı. Tökeli Ġmre, Osmanlılar tarafından Orta Macaristan Kralı olarak tanındı. Bu durum, Avusturya nın tepkisine neden oldu. Durum bu halde iken, Avusturya ile Osmanlı arasındaki sınır anlaģmazlığı 15 sorunlarını Merzifonlu Kara Mustafa PaĢa, padiģaha maksatlı olarak bildirmedi. Bundan baģka, Tökeli Ġmre nin elçisini padiģaha takdim ile himaye altına aldırdı ve kendisine askerî yardımda bulundu. Orta Macarlara ait birçok kale, palanga ve Orta Macarların merkezi olan KaĢka 1682 yılında alınıp Tökeli ye verildi 16. Avusturya Ġmparatoru nun elçisi Kont Alber Dö Kaprara, 1682 senesinde Merzifonlu Kara Mustafa PaĢa ya gelerek, bitmesine iki sene kalmıģ Vasvar AnlaĢması nın yirmi sene uzatılmasını istedi 17. Fakat Merzifonlu Kara Mustafa PaĢa, elçiden Raab (Yanıkkale) ın iadesini, hazırladığı sefer için tazminat verilmesini ve Macarların mezhep hürriyetini istedi. Merzifonlu Kara Mustafa PaĢa nın bu istekleri karģısında, Avusturya elçisi Kont Albert de Kaprara, Yanıkkale için kale kılıç ile alınır, yoksa buradaki söz ile kale verilmez 18 sözleri Merzifonluyu kızdırdı. Merzifonlu bu söz karģısında elçinin isteğini 13 Erzurumlu Osman Dede, a.g.e., 66a, 69b; Osmanzâde Ahmet Taib Efendi, a.g.e., s Zübde-i Vekayiât, s. 7-70; Netayicü l-vukuât, s, 277; Abdülkadir Özcan, Köprülüzâde Fazıl Ahmet PaĢa, DİA, C. XVI, DVY, Ankara, 2002, s Uyvar önündeki köylerin hangi tarafa ait olduğu meselesi. 16 Ahmet Refik, Felaket Seneleri, Ġstanbul, 1332, s. 11; UzunçarĢılı, a.g.e., s. 201, Avusturya, Vasvar AntlaĢmasının uzatılmasını Batıda Fransa ile savaģtığından istemiģtir. 18 Silahdar Fındıklı Mehmet Ağa, Silahdar Tarihi, C. II, Orhaniye Matbaası, Ġstanbul, 1928, s. 1, Mücteba Ġlgürel, IV. Mehmet, DGBİT, C. XI, Çağ Yayınları, Ġstanbul, 1993, s. 71.

28 XXVII geri çevirdi. Böylece Osmanlı Devleti için, yeni bir seferin nedenleri ortaya çıkmıģ oldu 19. Bu geliģmelerin ardından ordu sefer için hazır hale getirildi. Seferin hedefi Yanıkkale ve Komaran idi. Budin Beylerbeyi Ġbrahim PaĢa, PeĢte önlerinde topladığı kuvvet ile önce Onod Kalesi ni sonra Kalka Kalesi ni fethetti. Kalka Kalesi nin Tökeli Ġmre ye tesliminden sonra Filek Kalesi de alınarak burada bulunan Türk esirleri kurtarıldı. Bu akınlar olurken ordu sefere hazır olduğu için padiģah saraydan Davut PaĢa karargâhına, oradan da kendi maiyetiyle ava çıktı. Edirne den hareket eden ordu, 3 Mayıs 1683 te Belgrad ın karģısında Zemun önlerine geldi ve 24 Mayıs ta buradan hareket etti. 27 Haziranda Ġstolni-Belgrad da 20 bir harp meclisi toplanarak bu mevsimde Yanıkkale ile Komaran Kalesinin fethi ve Avusturya ya akınlar yapılması fikri mecliste görüģüldü. Fakat Kara Mustafa PaĢa mecliste çeģitli fikirler ortaya atarak, doğru Viyana üzerine gidilmesini savundu ve bu fikrini de kabul ettirdi. Bütün bu hazırlıklar yapılırken Avusturya Kralı Leopold, Avrupa dan yardım talebinde bulundu. Bu talep üzerine Lehistan, Bavyera ve Papalık Avusturya ya destek sağladı. Hatta bu ittifaka Avusturya nın ezeli düģmanı Fransa da 21 dolaylı destek verdi 22. Merzifonlu Kara Mustafa PaĢa, Viyana ya doğru ilerlerken padiģahı durumdan haberdar etti. Bu emri vaki karģısında padiģah: Kasdımız Yanıkkale ve Komaran kaleleri idi; Beç (Viyana) kalesi dilde yoktu; Paşa ne acip saygısızlık edip bu sevdaya düşmüş. Hoş imdi Hak Teâlâ âsan getüre; lâkin mukaddem bildireydi rıza vermezdim Dimitri Kantemir, Osmanlı İmparatorluğu nun Yükseliş ve Çöküş Tarihi, C. III, (Çev. Özdemir Çobanoğlu), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1980, s ; Rifa at Ali Abou- El-Haj, The Reîsülküttâb And Ottoman Diplomacy At Karlowitz, Ġstanbul 1963, s. VI. 20 Stuhlweisenburg, Budin vilayetinde bir sancağın adı. 21 Fransa, Osmanlı Devleti yle Avusturya savaģırken Avusturya ya savaģ açmayacağını bildirerek Hıristiyan ittifakını desteklemiģtir 22 Kemal Çiçek, II. Viyana KuĢatması ve Avrupa dan DönüĢ, Türkler-Osmanlı, C. IX, Ġstanbul, 2001, s. 746; ftnref23. EriĢim: Silahdar Fındıklı Mehmet Ağa, Silahdar Tarihi, C.II, s. 39.

29 XXVIII ġeklinde itirazlarını dile getirmiģtir te kuģatma baģladığında, Avusturya imparatoru çoktan Ģehri terk ederek, Viyana nın kuzeyinde daha güvenli hissettiği Lintz Ģehrine çekildi. Ġmparator un Ģehri terk etmesine rağmen daha önceden kurulan haçlı ittifakı Avusturya ya yardımını gönderdi 24. Merzifonlu Kara Mustafa PaĢa bu muhasara sırasında arkadan gelecek tehlikeye karģı Kırım Hanı na, Viyana dan altı saat uzaklıkta bulunan Tuna üzerindeki TaĢ köprüden Leh ordusunun geçiģini engelleme görevini verdi. Fakat Kırım Hanı Lehistan kuvvetlerinin geçiģine göz yumdu. Leh kuvvetleri Alman kuvvetleri ile birleģerek muhasara ile uğraģan Osmanlı ordusunun arkasına geldi. Sağ koldaki Ġbrahim PaĢa yı geri çekilmeye zorlayarak sadrazamın otağına kadar ilerlediler. Osmanlı ordusunda bulunan Hıristiyan süvariler de düģman saflarına geçti. Bu arada Osmanlı ordusunda bir panik baģladı ve ordu Budin e doğru geri çekildi 25. Merzifonlu Kara Mustafa PaĢa hiç ummadığı bu hezimeti aldıktan sonra Budin e çekildi. Burada hatasını telafi etmek ve dağılan orduyu tekrar bir düzene koymaya çalıģtı. Bu sırada IV. Mehmet ise savaģın sonucunu öğrenmek için Belgrad a gelmiģti. Ordunun bu yenilgisini duyar duymaz Edirne ye geri döndü. Bu yenilgiden dolayı Merzifonlu Kara Mustafa PaĢa yı ilk baģlarda suçlamadı. Hatta çeģitli hediyeler göndererek iltifatta bulundu 26. Çünkü devrin en iyi devlet adamlarından birisi Merzifonlu Kara Mustafa PaĢa olduğu gibi devleti ve orduyu yeniden toplayabilecek kabiliyette idi. Fakat padiģahın bu iltifatı karģısında Kara Mustafa PaĢa nın ikbalini istemeyen ağalar derhal harekete geçerek, padiģahı kıģkırttılar. Bu kıģkırtmalar 24 Ahmet Ağa, Viyana Kuşatması Günlüğü, (Çev. Richard F. Kreutel, Türkçesi, Esat Nermi), Milliyet Yayınları, Ġstanbul, 1970, s. 50; D. Kantemir, a.g.e., s. 40, 50; Ahmet Refik, a.g.e., s ; M. Cavid Baysun, Mehmet IV, İ.A., C. VII, MEBY, Ġstanbul, 1993, s Ġsmail Hami DaniĢmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Türkiye Yayınevi, C. III, Ġstanbul, 1950, s. 454; Georg Schreiber, Edirne den Viyana Kapılarına Kadar Türklerden Kalan, Milliyet Yayınları, Ġstanbul, 1982, s. 230vd; M. Cavid Baysun, Budin, İ.A., C. II, s. 753; blacklu.8m.com/bkarlofca.htm#_ftnref23 26 Silahdar Fındıklı Mehmet Ağa, Silahdar Tarihi, C. II, s, 90.

30 XXIX karģısında fazla dayanamayan padiģah paģayı idam ettirdi 27. Osmanlı böylece önemli bir devlet adamı ve komutanını da kaybetmiģ oldu 28. Viyana yenilgisi Avrupa da büyük bir sevinç yarattı. Papalığın giriģimi ile Osmanlı ya karģı güç birliği içerisine giren, Avusturya, Lehistan, Rusya ve Venedik, 1684 yıllında Kutsal İttifak ı oluģturarak Osmanlı Devleti ne karģı saldırmaya baģladılar 29. Alman ve Leh kuvvetleri Viyana da kazandıkları savaģtan sonra, Estergon Kalesi üzerine yürüyerek kaleyi zapt ettiler. Avusturya PeĢte yi alıp Budin i muhasara etti. Venedik ise Dalmaçya, Mora, Bosna ve Arnavutluk ta dört cephe birden açtı. Venedik in açtığı bu cephelere, Papalık, Ġspanya, Cenova, Floransa ve Malta denizden destek verdi 30. Osmanlı açısından ise bu hezimetler olurken, içte Viyana seferi hazineyi tükettiğinden maliye bozulmuģtu. Kapıkulu ocaklarının maaģı verilmediğinden bir yıllık ulufeleri birikmiģti de İmdâd-ı Seferiyye adı altında Ģehir ve kasabalardaki zengin ve tüccarlardan para tedarikine baģlandı 31. Bu çerçevede padiģah, bir hatt-ı hümâyûnla Ģeyhülislâmdan müderrislere kadar ulema sınıfından da imdâdiyye adıyla yardım talebinde bulundu. Devlet parasızlığa çare bulmak amacı ile bakır para darp etti. Malî sorunların yanında iç isyanlar da ülkedeki asayiģi bozmuģ durumdaydı 32. Netice olarak II. Viyana 27 Zübde-i Vekayiât, s. 168; Silahdar Tarihi, s. 118, 119; Netayicü l-vukuât, s, 284; Ahmet Ağa, a.g.e., s. 136; Mehmet Arif, Ġkinci Viyana Seferi Hakkında, TOEM, S. 16, 17, Ġstanbul, 1331, s. 995; M. Münir Aktepe, Mustafa PaĢa (Merzifonlu), İ.A., C. VIII, MEBY, Ġstanbul, 1993, s. 736vd; Alan Palmer, Osmanlı İmparatorluğu Son Üç Yüz Yıl Bir Çöküşün Yeni Tarihi, (Çev. B. Çorakçı DiĢbudak), Sabah Kitapları, Ġstanbul, 1992, s. 9vd. 28 Barbara Jelavich, History of The Balkans, Cambridge University Press, New York, 1983, s Baron Joseph Von Hammer Purgstall, Büyük Osmanlı Tarihi, C, VI, Sabah Yayınları, Ġstanbul, 2000, s. 412; Ahmet Refik, a.g.e., s. 50; Donald Quataert, Ottoman History Writing and Changing Attitudes Towards the Notion of Decline, content& tid = EriĢim: Ahmet Refik, a.g.e., s. 51vd. 31 Robert Mantran, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. I, (Çev. Server Tanilli), Cem Yayınevi, Ġstanbul, 1995, s BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi (BOA), MAD.d, 9865; Silahdar Tarihi, s. 228, 243; Mücteba Ġlgürel, Mehmet IV, DGBİT, C. XI, Ġstanbul, 1993, s. 77; Yücel Özkaya, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1985, s. 242.

31 XXX kuģatması, Osmanlı Devleti nde XVI. yüzyıl sonlarında baģlayan çözülmenin su yüzüne çıktığı bir olay olarak kendini burada gösterdi 33. II. Viyana kuģatması sonrası geliģen askeri olaylar sonrası Osmanlı ordusunun Mohaç ovasında büyük bir bozguna daha uğraması üzerine, asker arasındaki huzursuzluk iyice arttı. Asker, ayaklanarak Köprülü nün damadı Koca SiyavuĢ PaĢa yı sadarete getirdiğini ilân etti. Daha da ileri giderek IV. Mehmet i tahttan indirmeye karar verdi. Bu geliģmeler üzerine, IV. Mehmet yeni sadrazamı tanımak zorunda kaldı. Avcılığı bıraktığını ve devlet iģleri ile uğraģacağını bildidi. Fakat IV. Mehmet 1687 senesi Kasımında tahtan indirilerek yerine II. Süleyman tahta çıkarıldı. Bütün bunlar olurken düģman fırsattan yararlanarak Belgrad yakınlarına kadar geldi 34. II. Süleyman ın tahta çıkmasından kısa bir süre sonra Avusturyalılar Belgrad ı iģgal ettiler. Venedikliler Eğriboz adasını muhasara etmelerine rağmen bir baģarı sağlayamadan geri döndüler 35. Macaristan dan sonra Belgrad ın da elden çıkması padiģahı çok üzdü. II. Süleyman bu üzüntü ile askere moral vermek için Edirne den Sofya ya geldi. Fakat bu sırada Avusturya, NiĢ i ele geçirdi. Bu olumsuz geliģme ile birlikte Sofya nın da düģman eline geçmesi söz konusu olduğu için ve padiģahın sağlık durumunun el vermemesi üzerine padiģah, devlet adamlarının tavsiyesi ile Edirne ye döndü 36. Osmanlı Devleti, almıģ olduğu bu yenilgiler üzerine barıģı düģünmeye baģladı. Osmanlı Devleti daha önce barıģ için, Kara Ġbrahim PaĢa 37 ve Sarı Süleyman PaĢa 38 zamanlarında Avusturyalıları yoklamıģlardı. Fakat Avusturyalıların almıģ oldukları üst üste 33 Mustafa Turan, II. Viyana Muhâsarası, Osmanlı Devleti nde Siyasî, Ġdarî ve Askerî Çözülme, Osmanlı Tarihi Araştırma Merkezi Dergisi, Ankara, 1998, S. 9, s RâĢid Mehmet Efendi, Tarihi Râşid, C. II, Ġstanbul, 1282(1865), s RâĢid, C. II, s. 50; Barbara Jelavich, History of The Balkans, Cambridge University Press, New York, 1983, s RâĢid, C. II, s Sadareti, (15 Aralık Aralık 1685). 38 Sadareti, (18 Aralık Aralık 1687).

32 XXXI galibiyetler Ġmparatoru ĢımartmıĢtı. Bundan dolayı ağır tekliflerde bulunmuģtur. II. Süleyman ın hükümdar olması üzerine barıģ taraftarı olan Bekri Mustafa PaĢa 39, saltanat değiģikliği bahanesi ile tekrar barıģ giriģiminde bulundu. Bekri Mustafa PaĢa, Ġngiltere ve Hollanda nın Galata da bulunan elçi tercümanlarının, Avusturya ve müttefikleri barıģa meyillidir sözleri üzerine, NiĢancı Zülfikâr Efendi ve Dîvân-ı Hümâyun baģ tercümanı Ġskerletzâde Aleksandr ı hem saltanat değiģikliğini bildirmek ve hem de bu sebep ile mümkün olursa barıģ yapmak için Viyana ya 15 ġubat 1688 tarihinde elçi olarak gönderdi 40. Bu heyetin, Viyana ya gidiģi sonrası Belgrad ın düģmesi üzerine barıģ ümitleri kırıldı. Bu geliģmeler üzerine, Ġmparator I. Leopold müttefikleriyle birlikte daha ağır Ģartlar öne sürdü 41. Uzun görüģmelerden sonra bu ağır talepler karģısında bir anlaģmaya varılamayarak bu teģebbüs de sonuçsuz kaldı 42. Viyana da 1691 Haziran ayına kadar yaklaģık dört sene kalan Zülfikâr Efendi yazmıģ olduğu eserinde, Avusturya nın Fransa ile uğraģmasından da savaģa baģlamıģlardır- dolayı ordusu büyük bir bitkinlik içinde harp etmektedir. Osmanlı Devleti ise karģısındaki düģmanın kuvvetini bilmeden periģan bir Ģekilde kaçmaktadır. Avusturya elçileri sürekli olarak Anadolu da yer yer çıkan isyanları ortaya sürerek Osmanlı tarafını taviz verdirmek için uğraģmıģtır. Zülfikar PaĢa, Avusturya nın Fransa karģısında yenilgisinin Anadolu daki bir iki Ģaki ile karıģtırılmayacak kadar ağır olduğunu söyler. Ayrıca, Fransa nın Avusturya ile savaģta olduğu için, bir barıģ 39 Sadareti, (30 Mayıs Kasım 1689). 40 Zülfikar PaĢa, Sefaretnâme, s. 15, (Wolfgang Jopst Der Gesandtschaftsbericht des Zü l- Figar Efendi über die fridensverhandlungen in Wien 1689, Doktora Tezi, Üniversität Wien, Wien, 1980). 41 Rami Mehmet PaĢa, Vekāyi -i Musâleha, Millet Kütüphanesi, ReĢit Efendi Kısmı, Nr. 685, s. 3a; C. J. Heywood, Yılları Arasında Ġngiliz-Türk Diplomatik ĠliĢkileri Türk- İngiliz İlişkileri , BaĢbakanlık Yayınları, Ankara, 1985, s Silahdar Tarihi, s. 366; RâĢid, C. II, s , 60, 193; Faik ReĢit Unat, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnâmeleri, TTKY, Ankara, 1992, s ; Ahmet Refik Altınay, Âlimler ve San atkârlar, (Bas. Haz. Vahit Çabuk), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1980, s. 189, 200; Rifa at Ali Abou-El-Haj, The Reisülküttab And Ottoman Diplomacy At Karlowitz, Ġstanbul, 1963, s. VI, 3-7.