- PDF Free Download

Transkript

1

2

3

4

5

6

7 ASİTLİ TOPRAKLARDA YETİŞEBİLEN YENİ BİR ÜZÜMSÜ MEYVE, TURNAYEMİŞİ (Vaccinium macrocarpon Ait.) Doç. Dr. Hüseyin ÇELİK Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, 55134, SAMSUN, Doç. Dr. Ali İslam Ordu Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Ordu. Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÖZGEN Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, 60240, TOKAT ÖZET Turnayemişi, kuvvetli asit ve/veya sulak topraklarda yetişebilen, çok yıllık yüzey örtücü bitki özelliğinde olan, çalımsı ve herdemyeşil bir üzümsü meyvedir. Antioksidan içeriği yüksek koyu kırmızı meyveleri vardır. Tadı vişneyi andırır. Meyveleri yaşlı kollar (stolon) üzerinde oluşan kısa-dik sürgünler üzerinde meydana gelir. Meyve suyu sanayisinde kullanılsa da Amerika ve bazı Avrupa ülkelerinde geleneksel günlerde sos ve marmelat şeklinde tüketilmektedir. Son yıllarda kuru meyve olarak değerlendirilmesi ve meyve suyu sanayisinde kullanılmasından dolayı yetiştiriciliği cazip hale gelmiştir. Fundagiller familyasındaki diğer türler gibi asitli topraklar ile bol yağış alan yerlerde yetişebilmesi nedeniyle orta ve doğu Karadeniz bölgesinde ürün çeşitliliğine katkı sağlayacak bir üzümsü meyvedir. Kuru ve su içinde hasat edilebilmektedir. Maviyemişte olduğu gibi, turnayemişinin de Karadeniz Bölgesinde yayılabilmesi için popülaritesi yüksek çeşitlerle Rize, Trabzon, Ordu ve Giresun da kuru hasat için, Samsun Çarşamba ve Bafra ovalarında ise su içinde hasat edilmek üzere ön denemelere başlanmıştır. ABSTRACT Cranberry is a evergreen perennial woody plant and related with blueberry. It has low-lying vines and grows in acidic bogs that are natural or man made. It has tangy testing red berries rich for antioxidants. Berries born on small upright arise from old vine runners. Cranberries are used mostly in fruit juice industry however fresh cranberry, cranberry sauce, frozen cranberry and cranberry jelly is famous. In last decade, dried cranberry and cranberry juice get most popular and cranberry growing increased. Cranberry is an acid lowing plant like other Vaccinium been in ericaceae family. So, it can be grown in natural acidic soils along with Rize, Trabzon, Ordu and Giresun mountains as dry harvest and in Samsun Çarşamba and Bafra Plains for wet harvest. Due to this reason, the early studies took place in all cities either on dry or wet harvest conditions. GİRİŞ Turnayemişi, keskin tadı olan, yuvarlak, kırmızı renkli bir üzümsü meyve olup maviyemiş (likapa, yaban mersini) gibi fundagiller familyasında yer almaktadır. Bitkisi yüzey örtücü özellik gösteren, yayılıcı kollar (omcalar) oluşturan ve bu kollar üzerinde meyveli kısa dikey sürgünler veren herdemyeşil bir bitkidir. Su içinde büyüyebilir ancak havasız suyu sevmez. Meyveleri kuruda veya su içinde hasat edilebilir. Çürüntü ve su ile dolmuş çukur alanlardaki bataklık bölgeler turnayemişleri için ideal alanları oluştururlar. Barış ve arkadaşlık sembolü olan turnayemişinin yabani formları bataklık veya çamurlaşmış alanlarda, su kenarında veya yayla kesimlerindeki drenajı zayıf olan çayırlık alanlarda bulunabilir. Turnayemişleri kurutulmuş bataklık-çukur alanlarda veya insan eliyle yapılmış kum-torf içeren tavalarda yetiştirilebilir. Alman ve Hollandalı göçmenler Amerika Kıtasına yerleştikten sonra bu meyvenin çiçeklerini turna kuşunun gerdan, baş ve gagasına benzeterek craneberry (crane=turna) adını vermişlerdir (Şekil 1). Zamanla Cranberry olarak kısaltılmıştır (Cary, 1891; Anon., 1997; Roper ve Vorsa, 1997; DeMoranville ve Caruso, 1998; Prouse ve Anderson, 1999; Anon., 2000; Anon., 2007a ve b, Çelik ve Özgen, 2007). İkibinli yıllarda tarafımızdan Türkiye ye getirilen bu üzümsü meyve turnayemişi olarak Türkçeleştirilmiş ve Rize, Trabzon (kuru hasat) ile Samsun ili Çarşamba ve Bafra ovalarındaki asitli topraklarda (sulu hasat) ön çalışmalar başlatılmıştır (Çelik ve Özgen, 2007). Dünya üzerinde Kuzey enlem dereceleri arasındaki asitli ve sulak alanlarda yayılım gösteren turnayemişi Kanada ve Amerika Birleşik Devletlerinde yaygın olarak yetiştirilmektedir lü yıllardan kültüre alınmıştır yılı verilerine göre Dünya turnayemişi üretimi ton olup bunun %82 si Amerika da, %14 ü Kanada da, %2 si Lituanya da üretilirken Belarus, Azerbaycan ve Ukrayna nın üretimdeki payı %1 in altındadır. Turnayemişi ekili alanların toplamı ise ha olup dekara verim 1160 kg

8 kadardır. Üretim maliyeti varil başına ( kg) 45$ olup toptan fiyatı 3 $/kg dır. Genelde meyve suyu olmak üzere yıllık turnayemişi tüketimi kişi başına g. arasındadır. Günümüzde turnayemişi elma ve portakal gibi meyve suyu olarak tüketilen temel meyveler kategorisinde ele alınmaktadır (Patent ve Booth, 2000). Son yıllarda Polonya, Avusturya, Almanya, Rusya ve Türkiye de deneme amaçlı olarak yetiştirilmeye başlanmıştır. SAĞLIK AÇISINDAN YARARLARI BİTKİSEL ÖZELLİKLERİ, ÖNEMİ Turnayemişi tatil kültürü ile aile sağlığı ve güzellik için büyük önem taşımaktadır. Genelde (%90-95) diğer meyvelerle karışık veya konsantre olarak meyve suyu sanayisinde kullanılan turnayemişi, sos yapımında, taze meyve olarak (yılbaşı veya şükran günlerinde taze ve donmuş meyve), toz halinde, kurutularak (tatsız ve tatlandırılmış şekilde), dilimlenmiş olarak veya marmelat şeklinde değerlendirilebilmektedir. Kurusu tahıllarla veya kornfleks ile karıştırılarak hatta şeker ile pişirilerek de değerlendirilebilmektedir. Son yıllarda turnayemişi meyve suyu karışımı popüler olmaya başlamıştır. Meyveli keklerde, yağlı çöreklerde, pastalarda ve ekmeklerde de kullanılmaktadır. Elma, ahududu ve üzüm suyu; hububatlı turnayemişi, salata süsü, turnayemişi pastası, salsa, kuru turnayemişi (craisins), tatlı turnayemişi olarak da değerlendirildiği ifade edilmektedir. Turnayemişi şarabı bir diğer değerlendirme şekli olup bir çok insan tarafından tercih edilmektedir. Antosiyanin içeriği oldukça yüksek olan parlak kırmızı meyveleriyle turnayemişi popülaritesini giderek artırmaktadır. Turnayemişi çok yoğun kırmızı renge sahip olduğu için yaş pastaların renklendirilmesinde doğal olarak kullanılan bir ürün haline gelmiştir. Turnayemişi suyundan arta kalan posa da yeniden kullanılabilmektedir. Posadaki çekirdeklerden mum ve yağ ekstrakte edilerek kozmetik sanayisinde ve merhem yapımında kullanılmaktadır. Bu mum ve yağlar yanıklar ile bıçak yaralarının tedavisinde kullanılmaktadır. Ekmek ve kek (mufin) yapımında da değerlendirilebilmektedir. Yirminci yüzyılda turnayemişi popülaritesini dünya çapında hızla artırmaktadır (Cary, 1981; Roper ve Vorsa, 1997; Prouse ve Anderson, 1999; Anon., 2000; DeMoranville ve ark., 2001; Trehane, 2004; Çelik ve Özgen, 2007). Vitamini içeriği yüksek olan turnayemişi (Çizelge 1) kan şekerini düşürmekte, idrar sistemi enfeksiyonlarında anti bakteriyel etki göstermekte ve ağız-diş sağlığı için kullanılmaktadır (Elaine, 2003; Dawning, 2004). Antioksidan olarak bilinen fenolik maddelerce zengin olan turnayemişi bakterilere karşı vücudu korumaktadır. Bazı kanser türlerine, yaşlanmaya, ağız ve diş hastalıklarına, kalp hastalıkları ve ülsere karşı koyan turnayemişi, tıbbi olarak antibakteriyel ve diüretik olarak değerlendirilebilmektedir. Yatak ıslatmayı ve mesane kasılmasını engelleyen turnayemişi iştah kaybını engellemekte, ishali gidermekte, gut hastalığını engellemekte, böbrek ve pelvik iltihaplarını önlemekte, romatizmaya karşı koymakta, askorbik asit eksikliğini ve ilkbahar yorgunluklarını gidermekte, ağız içi iltihapları iyileştirmekte, mide ve oniki parmak bağırsak ülserlerine karşı koymakta, damar sertliğini engellemekte ve boğaz yanmasını önlemektedir. Çekirdeklerinden elde edilen yağda bol miktarda omega-3 bulunmaktadır. Özellikle beyin hücrelerindeki zararı önleyen turnayemişi beyini sinirsel hasarlara karşı korumakta ve felç riskini azaltmaktadır (Anon., 2002; 2003; 2004; 2005; 2006a ve b; 2007a ve b; Xiao ve Shi, 2003). Şekil 1. Turnayemişi bitkisi, çiçeği ve meyvesi (orijinal, H.Çelik) Turnayemişi Ericaceae yani fundagiller familyasına giren ve üzümsü meyveler grubunda yer alan ılıman iklim meyve türüdür. Vaccinium cinsine giren diğer bir çok tür gibi ph değeri düşük yani asitli topraklarda yetişebilmektedir. Çalımsı formda yayılıcı, kısa sürgünler oluşturan turnayemişi (Vaccinium macrocarpon Ait) uzun yıllar yaşayan, odunsu yapıda, çok yıllık bir bitki olup herdemyeşildir. Bitkisi yavaş büyüme gösterir. Yaprakları oval, küçük ve sürgün üzerinde almaşıklı olarak dizilir. Bitkisi 3-8 cm derine gidebilen yüzlek kök oluşturur. Yirminci yüzyılda selekte edilen 4 turnayemişi çeşidi olan Early Black, Howes, McFarlin ve Searles günümüzde turnayemişi yetiştiriciliğinin temelini oluşturmaktadır. Turnayemişi çeşitleri olgunlaşma zamanlarına göre erkenci Beaver, Early Black,Franklin, Stankavitch ve Wilcox), orta

9 mevsim (Searles, McFarlin, Stevens ve Bergman) ve geççi (Beckwith, Pilgrim ve Howes) olarak sınıflandırılmaktadır (Caruso, 1998; Caruso ve Beaton, 1998). Ticari turnayemişi bahçesi için öncelikle asidik topraklar (ph= ; ortalama ph= ) ve bol miktarda temiz su gerekmektedir (Hanson, 1999). Türkiye de Doğu Karadeniz (Rize, Trabzon, Ordu, Giresun) Bölgesindeki asitli topraklarda kuru hasat edilmek üzere ve Orta-Batı Karadeniz Bölgesinde sınırlandırılan çeltik alanlarının bir kısmında (Salıpazarı, Çarşamba-Asarcık, Bafra-Fener) sulu hasat edilmek üzere yetiştiriciliği yapılabilir. Bunun için yılların arasında Türkiye ye getirilen turnayemişi çeşitleri ile belirtilen bölgelerde denemeler başlatılmıştır. Turnayemişi yetiştiriciliğinde önemli olan beş kriter şu şekilde sıralanabilir; ph değeri arasında olan asidik toprak (ph= 6.0 a kadar yetişebilir), kaplama (kumlama) amacıyla kireç içermeyen kum, kuru veya sulu sistemde yetiştirilmesi için iyi ve temiz su, yöresel iklim şartlarının bilinmesi, özellikle de düşük sıcaklıkların olduğu yerlerde iklim verilerinin alınması ve yabancı otlarla hastalık ve zararlılar kontrol altına alınmalıdır (Sandler, 1998a). Turnayemişi yetişen alanlardaki toprağın organik madde içeriği en az %3.5 olmalı, mil-kil %3 iken geri kalan kısım kumdan ibarettir. Ticari turnayemişi yetiştirilmekte olan sulu (bataklık) alanlar, etrafı yüksek setlerle (tümsek) çevrelenmiş, dikdörtgen şeklinde, içinde iş makineleri ile iş yapılabilecek büyüklükte ve düşük kodlu tavalardan oluşmaktadır (Anon., 1998; Sandler, 1998b). Çizelge 1. Turnayemişi meyvesinin içeriği (100 g. meyve) Su (%) 88 A vitamini 40 IU Kalori (kcal) 46 B1, Thiamin 2.1 Protein (g.) 0.4 B2, Riboflavin 1.2 Yağ (g.) 0.7 Niasin 0.6 Karbonhidrat (g.) 11 C vitamini (mg) 11.0 Ham lif (g) 1.4 Kalsiyum (mg) 7.0 Sodyum (mg) 2.0 Fosfor (mg) 6.0 Potasyum (mg) 67.0 Demir (mg) 0.2 Magnezyum (mg) 4.5 Turnayemişleri kuru ve sulu olarak hasat edilmektedir (Şekil 2 ve 3). Geniş alanlarda kuru hasat yapan makineler de geliştirilmiştir. Tavalarda yetişen turnayemişlerinin yaklaşık olarak %75 i kuru ve makine ile hasat edilerek konserve yapımında kullanılmaktadır. Turnayemişi meyvelerinin içinde doğal olarak hava ile dolu kısımların olması onların su yüzeyinde yüzmesini sağladığı için su içinde de hasatları yapılabilmektedir. Günümüzde üretilen turnayemişlerinin %85 i su içinde hasat edilmektedir (DeMoranville, 1998c). Şekil 2. Turnayemişlerinin kuru olarak hasasında kullanılan dişli kepçe ve makine Şekil 3. Turnayemişinin su içinde hasat edilmesi meyvelerin su yüzeyinde toplanması ve vakum sistemi ile kamyonlara aktarılması.

10 Sonuç olarak, organik maddece zengin, asitli ve su altında kalan topraklarda veya su altında kalmayan ancak ph oranı düşük ve organik maddesi yüksek olan Karadeniz Bölgesi topraklarında turnayemişi yetiştiriciliği ürün çeşitliliğine katkı sağlayabilir. Bunun için 2004 yılında başlatılan ilk denemeler özellikle kuru şartlarda sonuçlarını vermeye başlamıştır. Ayrıca, yeni çeşitler getirilerek Samsun Çarşamba ve Bafra Ovalarında ve sulu şartlarda yetiştirilme imkanlarının ortaya konulması için de araştırmalar başlatılmıştır. Orta Karadeniz Bölgesindeki sulak alanlarda ürün çeşitliliği bakımından önemli olabilecek turnayemişi tarımı geliştirilebilirse meyve suyu sanayisinde kullanılacaktır. Ayrıca, Türkiye de kurutulmuş turnayemişleri yaban mersini olarak yüksek fiyatla satılmaktadır. Aynı teknoloji Türkiye de de uygulanırsa turnayemişi üretecek olan çiftçilerimiz için ciddi gelir kaynağı olacaktır. Nitekim 30,00 YTL/kg dan alıcı bulan ve kesilerek parçalara ayrılmış, yağlı ve kırmızı görüntüsü ile ağızda ekşimsi bir tad bırakan turnayemişi, mide ülserine karşı da ciddi yararlar sağlamaktadır. Karadeniz Bölgesinde asitli toprakların yer aldığı alanlardaki çay ve fındık tarımının azaltılması, azaltılan çeltik ekim alanlarının uygun olanlarında sulu hasat yapılacak şekilde turnayemişi yetiştirilmesi amaçlanmaktadır. Bu açıdan, Rize, Trabzon, Ordu ve Giresun illerinde özellikle düz veya hafif meyilli alanlarda kuru hasat yapılacak şekilde, Samsun Bafra ve Çarşamba ilçelerinde ise uygun tava sistemleri kurularak sulu hasat yapılacak şekilde turnayemişi yetiştiriciliğine kısa sürede geçmek gerekmektedir. Bu açıdan yeni çeşitlerin bölgemize kazandırılması, kuru ve sulu ortamlarda hasat yapılacak şekilde geniş alanlarda deneme çalışmalarına başlamak üzere ülkesel proje yapılacaktır. Çünkü birkaç çeşit üzerine yapılmakta olan ön denemeler çok iyi sonuçlar vermiştir. KAYNAKLAR Anonymous, Cranberry Vaccinium macrocarpon. Anonymous, Bog Construction and Renovation Manual. Univ. Of Massachusetts Cranberry Experiment Station, Extension Publication, Anonymous, Commercial Cranberry Production in Maine: An Introduction. Washington State Univ. Coop. Ext. Serv. Bulletin: 2247, 12p. Anonymous, Cranberry Health News. Anonymous, Cranberry Health News. Anonymous, Cranberry Health News. Anonymous, Cranberry Health News. Anonymous, 2006a. Cranberry Health News. Anonymous, 2006b. Cranberry, The Color of Health. Cranberry Instute, brochure. Anonymous, 2007a. Cranberry Products. Anonymous, 2007b. Cranberry Media Bureau. Caruso, F.L., Cranberry Cultivars. In: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts. (Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of Massachusetts Ext., 40-50p. Caruso, F.L., Beaton M.W., Cranberry Vine Selection And Planting. Univ. Of Massachusetts, Cranberry Experiment Station, 6p. Cary, A.G., Cranberry Culture on A Western Plan With Valuable Items and Recipes From Growers and Members of The Wisconsin Cranberry Association. 63p. Çelik, H., Özgen, M., Karadeniz Bölgesindeki asitli ve sulak alanlar için yeni bir meyve türü, turnayemişi. HASAD, Aylık Tarım Dergisi, Bitkisel Üretim (Basımda). Dawning, J., Working for everyone s benefit. The Cranberry Connection, 2(3): 3-4. DeMoranville, C.J., Caruso, F.L., Influence of Weather on Cranberry Crop Production and Quality. In: In: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts. (Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of Massachusetts Ext., 14-22p.. DeMoranville, C.J., Sandler, H.A., Caruso, F.L., Planting New Cranberry Beds: Recommendations and management. Univ. Of Massachusetts Cranberry Exp. Station, 6p., Evans, E., Spivak, M., Cranberry Pollination. The Cranberry Connection., 3(2) :1-2 Elaine, M.D., Using and Preserving Cranberries. National Center for Home Food Preservation. 4p. Hanson, E., Chemical Characteristics of Cranberry Water Sources. Michigan State Univ. 5p. Patent, K.D., Booth, S., Crop Profile for Cranberries in Washington. Washington State Univ. Coop. Ext. Serv., 12p. Prouse, C., Anderson, S., Basic Cranberries. Agriculture and Forestry: 233/20 Roper, R.T., Vorsa, N., Cranberry: Botany and Horticulture. Horticultural Reviews, 21: Sandler, H.A., 1998a. Weed Conrtol and Bog Renovation, Weed Management in New Plantings. Univ. Of Massachusetts, Cranberry Experiment Station, 4p. Sandler, H.A., 1998b. Botanical and Bog Descriptions. In: Cranberry Production. A Guide For Massachusetts. (Edited by : Sandler, H.A.) Cranberry Exp. Station. Univ. Of Massachusetts Ext., 2-3p. Trehane, J., Blueberries, Cranberries and Other Vaccinums.Timber Pres, Portland, Cambridge, 256p. Xiao, S.D., Shi, T., Is cranberry juice effective in the treatment and prevention of Heliobacter pylori infection of mice. Chines J. of Digestive Diseases, 4: