TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TR 2 BATI MARMARA BÖLGESI TARIM MASTER PLANI

Transkript

1 TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TR 2 BATI MARMARA BÖLGESI TARIM MASTER PLANI 2007

2 T.C. Tarı m ve Köyiş leri Bakanlı ğ ı Strateji Geliş tirme Baş kanlı ğ ı Vahdettin ÖZKAN Başkan Enver AKSOY Proje Yönetimi ve Mali Kontrol Daire Başkanı Koordinatörler Bilal ZEYTİN, Ertan ÜŞÜMÜŞ, Seher MUĞLA, Kadriye USLU, İhsan BİLİCİ Proje Yönetimi ve Mali Kontrol Daire Başkanlığı TR2 Batı Marmara Bölgesi Tarı m Master Planı Hazı rlama Ekibi Ahmet ÇANKAYA, Tuncay ACET Bölge Koordinatörleri (TR221 Balıkesir) Nihal KUMBAR, Cem CAN (TR211 Tekirdağ) Tuncay SARI, Nuriye DEZCAN (TR212 Edirne) Sabri EROL, Önem ÇAKIR (TR213 Kırklareli) İdris USLU, Özlem HAKYEMEZ (TR222 Çanakkale) I

3 SUNUŞ Ülkemizde tarım sektörü, insanların beslenmesi, istihdamı, ekonomiye katkısı ve ihracat potansiyeli bakımından büyük önem taşımaktadır. Özellikle Avrupa Birliği ne uyum sürecinde, kırsal alandaki sorunların tespiti ve bu sorunlara kalıcı çözümler bulunması öncelikli bir konudur. Çiftçilerimizin; iç ve dış pazarlar için üretim yapar hale gelmeleri, daha iyi gelir düzeyine kavuşabilmeleri için üretim kaynaklarını daha etkin kullanmaları gerekmektedir. Ülkemiz için; sahip olduğu tarımsal kaynakların tespiti, geliştirilmesi, amacına uygun kullanılması ve bu çalışmaların, kaynakları kullananlarla beraber planlanması önem arz eden bir husustur. Dolayısıyla, il ve bölge Tarım Master Planlarının hazırlanması; tarımsal kaynakların ve problemlerin belirlenmesi, kaynak ve potansiyelin değerlendirilerek verimliliğin ve çiftçi gelirlerinin artırılması, tarımın çevre, sanayi, turizm gibi diğer sektörlerle ilişkilerinin değerlendirilmesi, doğal kaynakların ve çevrenin korunması açısından önem taşımaktadır. Tarım Master Planlarının hazırlanmasının amacı; sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için, bölgenin mevcut kaynaklarının, fırsatlarının ve kısıtlarının analiz edilmesi suretiyle ihtiyaçlarının belirlenmesi ve potansiyelin verimli bir şekilde kullanılmasına yönelik stratejiler geliştirerek, bölgeye uygun tarımsal program ve proje alanlarının belirlenmesidir. Bu bağlamda, Master Planlar; yerel kurum ve kuruluşlar ile üniversite, sivil toplum örgütleri ve özel sektör temsilcilerinin katılımları sağlanarak, tarımın kısa, orta ve uzun vadeli kalkınma faaliyetlerinin planlanmasına, problemlerin çözüm yollarının yerinden ve doğru bir şekilde ortaya konulmasına ve uygulanmasına rehberlik etmektedir. Tarım sektörünün temsilcileri olarak görevimiz; sektörün yapısal sorunlarını çözecek politikaları belirlemek ve bunları en kısa sürede hep birlikte uygulamaya koymaktır. Bu çerçevede, yöre halkının yaşam standardını yükseltmeye yönelik ihtiyaçların tespit edilmesi, bunların en kısa yoldan çözüme kavuşturulması için gerekli çalışmaların yapılmasına ışık tutması amacıyla hazırlanan ve tarımsal planlamanın yerelleşmesi anlamına gelen Bölge Tarım Master Planlarının, kamu ve özel sektör girişimcilerine yol gösterici ve faydalı olmasını temenni ederim. Mehmet Mehdi EKER Bakan II

4 İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 GİRİŞ Proje Gelişimi Amaç Planlama Yöntemi Planlama Yaklaşımı Plan İçeriği (Kapsam)... 2 BÖLÜM 2 BÖLGE TARIMINI ETKİLEYEN POLİTİKALAR Ulusal Politikalar Türkiye Tarım Politikalarında Değişim Süreci Tarım ve Destekleme Politikalarında Yeni Arayışlara Yol Açan Başlıca Nedenler Gelişim Süreçlerine Göre İzlenen Tarım Politikaları ve Stratejiler Uluslararası Politikalar DTÖ Kararlarının Türkiye Açısından Değerlendirilmesi Temmuz 2004 Tarihli DTÖ Genel Konsey Taslak Kararı ve Tarım Türkiye Tarımı Açısından Çerçeve Metnin Değerlendirilmesi AB Tam Üyelik Sürecinde OTP na Uyumun Türkiye Tarımına Etkileri Tarım Alanında Türkiye ve AB İlişkileri Ortak Tarım Politikasında Reform Süreci ve Günümüzdeki Durum.. 15 BÖLÜM 3 - BÖLGENİN TEMEL ÖZELLİKLERİ VE MEVCUT DURUMU Bölgenin Ana Özellikleri Biyofiziksel Özellikler Bölgenin Genel Tanımı Alt Bölgeler Topografya Bitki Örtüsü İklim Sosyo-Ekonomik Yapı Nüfus Yapısı Sağlık Eğitim Ulaşım- Haberleşme Ana Ekonomik Sektörler ve Faaliyetler Tarım Gelişmişlik ve Büyüme İhracat-İthalat Kişi Başına Gelir Sosyal Göstergeler Doğal ve Tarımsal Kaynaklar Doğal Enerji Kaynakları Madenler Su Kaynakları Çayır ve Mera Alanları Ormanlık, Fundalık Flora, Fauna ve Yöreye Özgü Tarımsal Çeşitler İnsan Kaynakları Fiziki Sermaye Kaynakları Finans Kaynakları.. 68 BÖLÜM 4 - BÖLGENİN MEVCUT TARIMSAL DURUMU Arazi Dağılımı Arazinin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı Toprak Yapısı ve Arazinin Kullanım Kabiliyetlerine Göre Dağılımı Sulama Potansiyeli ( Tarım Arazilerinin Sulanabilirlik Durumu ) Tarımsal Yapı ve Üretim Sistemi Örtü Altı (Sera) Alanları 74 III

5 4.4. Tarımsal Üretim Bitkisel Üretim Tarla Bitkileri Üretimi Sebze Üretimi Meyve Üretimi Yem Bitkileri Hayvansal Üretim Su Ürünleri Diğer Uygulamalar Organik Tarım Uygulamaları İyi Tarım Uygulamaları (GAP) Endemik Türler Üretim Trendleri Tarla Bitkileri Üretim Trendleri Sebze Üretim Trendi Meyve Üretim Trendleri Yem Bitkileri Üretim Trendleri Hayvansal Üretim Trendleri Tarımsal Verimlilik Bitkisel Üretimde Verimlilik Hayvansal Üretimde Verimlilik Pazarlama Sistemi Pazar ve Pazarlama Kanalları Ayçiçeği Zeytin-Zeytinyağı Üretim-Tüketim Analizi ve Pazarlaması Üretim ve Üretim Trendi Zeytinyağı İşleme Sanayi Zeytinyağı Dışsatımı ( İhracat ) Zeytinyağı Pazarlanması ve Fiyat Oluşumu Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin Talebi Çeltik Üretimi ve Pazarlanması Çeltik Üretimi Türkiye Pirinç İhracat ve İthalatı Türkiye de Çeltik ve Pirinçle İlgili Yasal Zorunluluklar Çeltik Fiyatı Çeltik Pazarlaması Süt ve Süt Ürünleri Pazarlaması TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması Kırmızı Et İthalatı ve İhracatı Üretim Değerleri Bitkisel Üretim Değerleri Tarla Bitkileri Üretim Değerleri Sebze Üretim Değerleri Meyve Üretim Değerleri Hayvansal Üretim Değerleri Tarımsal Sanayi Türkiye de Tarım ve Gıda Sanayi Tarımsal Sanayi İşletmelerinin Ülkemizde ve TR2 Batı Marmara Bölgesindeki Genel Durumu Tarımsal Örgütlenme Tarımda Kamusal Örgütlenme Tarımda Ekonomik ve Sosyal Amaçlı Örgütlenme Tarımda Ekonomik Örgütlenme Tarımsal Amaçlı Kooperatifler Birlikler Tarımda Sosyal Amaçlı Örgütlenme Vakıflar Mahalli İdare Birlikleri Diğer Tarımsal Amaçlı Organizasyonlar Üniversiteler IV

6 Meslek Yüksek Okulları Araştırma Enstitüleri Sanayi ve Ticaret Alanında Tarımla İlgili Örgütlenme Diğer Sektörlerle Etkileşim Tarım ve Çevre Tarım ve Sanayi Tarım ve Ulaşım Tarım ve Sağlık Tarım ve Eğitim Tarım ve Teknoloji Tarımın Bölge Ekonomisine Katkısı Bölgenin Ülke Tarımındaki Yeri ve Diğer Bölgelerle Kıyaslama 160 BÖLÜM 5. BÖLGE PROBLEMLERİNİN VE POTANSİYELLERİNİN ANALİZİ Problemlerin ve Kısıtların Tespiti Sosyo Ekonomik Problemler Çevre ve Doğal Kaynak Problemleri Tarımda Sektörel Problemler Bitkisel Üretim Problemleri Hayvansal Üretim Problemleri Pazarlama Problemleri Potansiyellerin ve Fırsatların Tespiti 164 BÖLÜM 6. AMAÇLAR VE STRATEJİLER Amaçlar Stratejiler Verimlilik ve Kalitenin Artırılması Tarımsal Gelirin Artırılması Sürdürülebilir Tarım Gıda Güvenliğinin Sağlanması Tarımsal Örgütlenme Sorunlarının Giderilmesi, Tarımsal Örgütlenmenin İyileştirilmesi BÖLÜM 7. PROGRAMLARIN VE PROJELERİNİN BELİRLENMESİ TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Uygulanan Projeler TR 2 de Uygulanan T.K.B. Kaynaklı Ülkesel Projeler Çayır Mera Yem Bitkileri ve Hayvancılığı Geliştirme Projesi Hayvancılığın Desteklenmesi ile ilgili Bakanlar Kurulu Kararı Gereğince Uygulanan Projeler Mera Islahı ve Amenajman Projeleri Ön Soy Kütüğü Projesi Doğrudan Gelir Desteği Projesi ( ÇKS) Yerel İdareler Tarafından Uygulanan Projeler İl Özel İdare Müdürlüğü Kaynaklı Projeler S.Y.D.V Kaynaklı Projeler K.H.G.B Kaynaklı Projeler TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Uygulanabilecek Projeler 169 Kaynaklar V

7 TABLOLAR Tablo 1. TR2 Batı Marmara Bölgesi Alt Bölgeleri 17 Tablo 2. TR 2 Batı Marmara Bölgesindeki Akarsular.. 19 Tablo 3. TR2 Batı Marmara Bölgesi Uzun Yıllar İklim Verileri ( ) 22 Tablo 4. TR2 Batı Marmara Bölgesi Nüfus Verileri (2000).. 24 Tablo 5. TR2 Batı Marmara Bölgesinin Şehir ve Köy Nüfusu ile Yıllık Nüfus Artış Hızı.. 24 Tablo 6. Bölgede Yılı Nüfusuna Göre Bazı Nüfus Projeksiyonları 25 Tablo 7. TR2 Batı Marmara Bölgesi Bazı Sağlık Verileri. 25 Tablo 8. TR2 Batı Marmara Bölgesi Sağlık Kuruluşlarında Çalışan Personel Verileri 26 Tablo 9. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Öğrenim İstatistikleri 27 Tablo 10. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Eğitim Verileri 27 Tablo 11. TR2 Batı Marmara Bölgesi Yol Durumu.. 29 Tablo 12. TR2 Batı Marmara Bölgesi İllerinin GSYİH daki Sektör Dağılımları 29 Tablo 13. Batı Marmara Bölgesi İşlenen Arazi Varlığı Tablosu Tablo 14. TR 2 Batı Marmara Bölgesindeki da Arazi Varlığı Olan İşletmeler Tablo 15. TR2 Batı Marmara Bölgesi İlleri Belediye İşletme Belgeli Tesislerde Konaklayan Turist Sayıları ve Tesislerin Doluluk Oranları 31 Tablo 16. TR2 Batı Marmara Bölgesi İllerine ait Bazı Sanayi Göstergeleri. 32 Tablo 17. TR2 Batı Marmara Bölgesi Bazı Tarımsal Göstergeler (2000). 33 Tablo 18. Tarımsal Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları. 34 Tablo 19. TR2 Batı Marmara Bölgesi İllerinin GSYİH Katkısı Bakımından Türkiye Sıralamasındaki Yerleri (2000). 34 Tablo 20. TR2 Batı Marmara Bölgesi Bazı Hizmetler Gelişmişlik Sıralaması. 35 Tablo yılı İthalat ve İhracat Miktarları Tablosu. 35 Tablo 22. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Kişi Başına Gelir (GSYİH). 36 Tablo 23. TR2 Batı Marmara Bölgesi Bazı Mali Göstergeler Tablo 24. TR2 Batı Marmara Bölgesi Sosyal Göstergeler Türkiye Karşılaştırması. 37 Tablo 25. TR2 Batı Marmara Bölgesi Su Kaynakları Potansiyeli. 39 Tablo 26. TR2 Batı Marmara Alt Bölgesi Yerüstü Suyu Potansiyeli 40 Tablo 27. TR2 Batı Marmara Alt Bölgesi Yeraltı Suyu Potansiyeli. 41 Tablo 28. TR2 Bölgesi Köy İçme Suları Tablo 29. TR2 Bölgesinde Çayır Mer a Alanları.. 41 Tablo 30. TR2 Alt Bölgesinde İllerin Çayır Mera Alanlarının Arazi Kullanma Şekillerine Göre Dağılımı. 42 Tablo 31. TR 2 Batı Marmara Bölgesi Orman Varlığı.. 43 Tablo 32. TR2 Alt bölgesinde İnsan Kaynakları Tablo 33. İşgücünün İktisadi Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı Tablo 34. TR2 Ekonomik Faaliyete Göre İstihdam Edilen Nüfus (2000). 49 Tablo 35. TR2 İktisadi Faaliyet Kollarına Göre İstihdam Edilen Nüfus (2000) Tablo 36. TR2 Bölgesi İşgücü Durumu (2000) 50 Tablo 37. TR61 Alt Bölgesinde Bulunan Fiziki Sermaye Kaynakları.. 51 Tablo 38. TR2- İllere Göre Traktör ve Biçerdöver Sayısı, Tablo 39. TR2 Bölgesi Tarımsal Sanayi Tesisleri (2005). 55 Tablo 40. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde DSİ Sulamaları Tablo 41. TR2 Bölgesi Taşkın Koruma ve Islah Tesisleri (2005). 62 Tablo 42. Bölgemizdeki İşletme Halindeki Baraj Bilgileri Tablo 43. Bölgemizdeki İnşa Halindeki Baraj Bilgileri 64 Tablo 44. TR21 Alt Bölgesi Gölet ve Sulamaları. 65 Tablo 45. TR22 Alt Bölgesi Gölet ve Sulamaları. 67 Tablo 46. TR2 Batı Marmara Bölgesi Toprak ve Su Kaynakları (2005).. 68 Tablo 47. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Arazinin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı Tablo 48. TR2 de Arazi Kullanım Kabiliyet Sınıfına Göre Toprak Dağılımı Tablo 49. TR 2 Tarım Arazilerinin Sulanabilirlik Durumu Tablo 50. TR21 Alt Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu 71 Tablo 51. TR22 Alt Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu 72 Tablo 52. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu. 72 Tablo 53. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Tarımsal Üretim-Arazi Durumu. 73 Tablo 54. TR2 Batı Marmara Bölgesinde İşletme Sayıları ve Büyüklüklerinin Oransal Mukayesesi 73 Tablo 55. TR2 Batı Marmara Bölgesi Sera Alanları Dağılımı (2003).. 74 Tablo 56. TR2 Batı Marmara Bölgesi Tarım Arazilerinin Dağılımı (2003). 74 VI

8 Tablo 57. Türkiye de, AB ülkelerinde ve Dünyada Tarla Bitkileri Ekilişi (2002) 75 Tablo 58. Türkiye, AB ve Dünya Tarla Bitkileri Üretim Miktarları (2002). 75 Tablo 59. TR2 ve Türkiye Tarla Bitkileri Ekiliş Alanları (2003). 76 Tablo 60. TR2 ve Türkiye Tarla Bitkileri Üretim Miktarları (2003). 76 Tablo 61. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Öncelikli Tarla Ürünleri Ekiliş Alanları Tablo 62. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Öncelikli Tarla Ürünleri Üretim Miktarları Tablo 63. Dünya Sebze Üretimi Sıralamasında Ülkeler ve Payları (2002).. 79 Tablo 64. Türkiye, AB ve Dünya Sebze Üretim Miktarları (2003).. 79 Tablo 65. Sebze Gruplarına Göre Türkiye, AB ve Dünya Üretim Miktarları (2002) Tablo 66. TR2 ve Türkiye Sebze Ekiliş Alanları (ha) ve Üretim Miktarları (2003). 80 Tablo 67. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Sebzeler Üretim Miktarları (2003). 82 Tablo 68. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Sebzelerin Ekiliş Alanları (2003) Tablo 69. Türkiye de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Meyve Üretimi Bilgileri (2002).. 83 Tablo 70. TR2 ve Türkiye Meyve Üretim Miktarları (2003) 84 Tablo 71. TR2 ve Türkiye Seçilmiş Meyveler Üretim Miktarları (2003). 84 Tablo 72. TR2 ve Türkiye Yem Bitkileri Ekiliş Alanları (2003).. 85 Tablo 73. TR2 Batı Marmara Bölgesi Yem Bitkileri Üretimi (2003) Tablo 74. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Yem Bitkileri Üretiminin Türkiye ile Mukayesesi (2003). 86 Tablo 75. Türkiye de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Hayvan Sayıları Bilgileri (2002). 87 Tablo 76. Türkiye de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Hayvansal Ürünler Üretim Bilgileri (2002) 87 Tablo 77. Türkiye de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Ortalama Hayvansal Üretim Bilgileri (2002). 88 Tablo 78. TR2 ve Türkiye Hayvan Sayıları (2003) Tablo 79. TR2 ve Türkiye Hayvansal Ürünler Üretim Miktarları Mukayesesi (2003). 91 Tablo 80. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Su Ürünleri Avcılık İstihsali (2003) 92 Tablo 81. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Su Ürünleri Kültür Üretimi (2003). 92 Tablo 82. AB ve Türkiye Organik Ürün Üretim Alanı ve İşletme Sayısı (2000). 93 Tablo 83. TR2 Batı Marmara Bölgesi Organik Tarım Üretimi (2004). 96 Tablo 84. TR 2 de Endemik Bitki ve Tür Sayıları 99 Tablo 85. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünleri Üretim Miktarları. 99 Tablo 86. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünleri Üretim Miktarları. 99 Tablo 87. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim Miktarları Tablo 88. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim Miktarları Tablo 89. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Meyvelerin Üretim Miktarları. 100 Tablo 90. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Meyvelerin Üretim Miktarları. 100 Tablo 91. Yıllar İtibariyle TR21 Bölgesi Yem Bitkileri Üretim Miktarları ( ) 101 Tablo 92. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi Yem Bitkileri Ekim Alanları ( ). 101 Tablo 93. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi Hayvan Sayıları ( ). 101 Tablo 94. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi Hayvan Sayıları ( ). 102 Tablo 95. Yıllar İtibariyle TR21 Alt Bölgesi Hayvansal Ürün Üretim Miktarları ( ) Tablo 96. Yıllar İtibariyle TR22 Alt Bölgesi Hayvansal Ürün Üretim Miktarları ( ) Tablo 97. İllere Göre Gübre Kullanımı (2003). 103 Tablo 98. Bazı Ürünlerde Türkiye, AB ve Dünya da Verim Değerleri (2000). 104 Tablo 99. TR2 Bölgesinde Bulunan İllerde Tarla Ürünleri Verimleri (2003) Tablo 100. TR2 Bölgesinde Bulunan İllerde Yem Bitkileri Verimleri (2003) Tablo 101. TR2 bölgesinde bulunan illerde ağaç başına meyve verimleri (2003) 105 Tablo 102. Sağılan Hayvan Başına Süt Üretimi ve Kesilen Hayvan Başına Ortalama Karkas Ağırlığı 105 Tablo 103. TR2 Batı Marmara Bölgesi Ayçiçeği Arz Projeksiyonu. 109 Tablo 104. Ülkeler İtibariyle Ayçiçek Yağı Üretimi. 110 Tablo 105. Türkiye Ayçiçeği Ekim Alanı, Üretim ve Verim Durumu Tablo 106. Dünya Ayçiçeği Tohumu ve Yağı İthalat ve İhracatı Tablo 107. Türkiye Ayçiçek Tohumu İthalat ve İhracatı (Toh. Olmayan) 112 Tablo 108. Türkiye Ayçiçek Yağı İthalat ve İhracatı 112 Tablo 109. Dünya Ayçiçeği Tohumu Fiyatları. 112 Tablo 110. Dünya Ayçiçeği Tohumu Fiyatları. 113 Tablo 111. Yıllar İtibariyle Ayçiçeği ve Buğday Ortalama Alım Fiyatları ve Pariteler 113 Tablo 112. Cari ve Reel Bazda Ayçiçeği Üretiminde Kullanılan Motorin, Gübre ( ) ve Tohumluk Fiyatlarında Meydana Gelen Değişiklikler ( ) Tablo 113. Ayçiçeği Pazarlaması (SWOT Analizi) Tablo 114. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Zeytin Üretimi Tablo 115. Yıllar İtibariyle Türkiye nin Zeytinyağı Üretimi ve İhracatı VII

9 Tablo 116. Türkiye de Zeytinyağı Talep Projeksiyonu Tablo 117. Türkiye de Zeytin Talep Projeksiyonu 121 Tablo 118. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Zeytin ve Zeytinyağı Pazarlaması (SWOT Analizi) 122 Tablo 119. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi İlleri Çeltik Ekim, Verim, Üretim Değerleri Tablo 120. Çeltik Ekilişinin İllere Göre Dağılımı (2005) Tablo 121. Yıllar İtibariyle Türkiye nin Pirinç İthalatı. 128 Tablo 122. Yıllar İtibariyle Türkiye'nin Pirinç İhracatı. 128 Tablo 123. İthal Pirince Uygulanan Gümrük Vergileri Oranları ( Dönemi) Tablo 124. Türkiye de Yıllara Göre Çeltik Destekleme Fiyatlarının Enflasyon ve ABD $ ı İle Karşılaştırılması Tablo 125. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Çeltik Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) Tablo 126. Bölge Süt Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) Tablo 127. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi İlleri Büyükbaş, Küçükbaş Hayvan Sayıları İle Kırmızı Et Üretim Miktarları (2004) Tablo 128. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) Tablo 129. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Bitkisel Üretim Değerleri Türkiye Mukayesesi (2003) 144 Tablo 130. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Tarla Ürünleri Üretim Değerleri Türkiye Mukayesesi. 145 Tablo 131. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Tarla Ürünleri Üretim Değerleri Türkiye Katkıları (2003) 145 Tablo 132. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Sebze Üretim Değerleri Türkiye Mukayesesi (2003) Tablo 133. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Sebzelerin Üretim Değerleri Türkiye Katkıları 146 Tablo 134. Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Meyve Üretim Değerleri (2003) Tablo 135. TR2 Batı Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Meyvelerin Üretim Değerleri Türkiye Katkıları (2003) 147 Tablo 136. TR-2 ve Türkiye Hayvansal Ürünler Üretim Değerleri Mukayesesi (2003) Tablo 137. Türkiye de Tarım Nüfusunun Gelişim Seyri Tablo 138. Türkiye de İstihdamın Sektörel Dağılımı (1.000 Kişi ve 12 Yaş Üstü). 148 Tablo 139. GSMH Içerisinde Sektörlerin Aldığı Paylar (%). 149 Tablo 140. Gıda İşletmelerinin TR6 Akdeniz Bölgesinde ve Türkiye Genelinde İllere ve Sektörlere Göre Dağılımı (2005) Tablo 141. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Bulunan Sosyal Amaçlı Tarımsal Örgütler Tablo 142. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Bulunan Tarımla İlgili Fakülteler Tablo 143. TR3 Ege Bölgesinde Bulunan Tarımla İlgili Meslek Yüksek Okulları Tablo 144. Tarım Sektörünün Bölgesel Gayri Safi Hasıla İçindeki Payı Tablo 145. Tarımda Çalışan Başına Yaratılan Katma Değer 159 Tablo 146. Bölgelerin Ülke Tarım Sektörüne Katkı Sıralamaları. 159 Tablo 147. Tarımsal Üretim Değerleri (2000) Tablo 148. Alt Bölgeler Bazında Tarımsal Üretim Değerleri 160 Tablo 149. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Potansiyeller ve Fırsatlar Tablo 150. TR 2 de Uygulanabilecek Projeler GRAFİKLER Grafik 1. TR21 Alt Bölgesinde Ayçiçeği Üretimindeki Gelişme Eğilimi 108 Grafik 2. TR21 Alt Bölgesinin Türkiye Ayçiçeği Üretimindeki Payı Grafik 3. Türkiye'de zeytin ağacı sayısındaki gelişme eğilimi. 117 Grafik 4. Türkiye'de zeytin üretimindeki gelişme eğilimi. 118 Grafik 5. TR 2 Batı Marmara'nın Türkiye zeytin üretimindeki payı. 118 Grafik 6. TR2 Batı Marmara Bölgesinde Yıllara Göre Çeltik Ekiliş ve Üretimindeki Değişim Oranları Grafik Yılları Arası Türkiye Çeltik Üretimi 127 Grafik 8. Türkiye Pirinç İhracat ve İthalat Miktarları 128 Grafik 9. Türkiyede Yılları Arası Reel Çeltik Fiyatları Grafik 10. Türkiyede ABD $'ına Göre Çeltik Fiyatları. 131 Grafik 11. Büyükbaş ve Küçükbaş Süt Fiyatlarındaki Reel Değişim 135 Grafik 12. Süt Ürünlerinin Yıllara Göre Reel Fiyat Değişimi Grafik 13. Yıllar İtibariyle Türkiye ve TR2 Batı Marmara Bölgesi Kırmızı Et Üretimi Grafik 14. TR 2 Batı Marmara Bölgesinde Tarımsal Sanayi İşletmelerinin Dağılımı. 151 VIII

10 BÖLÜM 1 GİRİŞ 1.1. Proje Gelişimi Türkiye de tarımsal planlama Ulusal Beş Yıllık Kalkınma Planları (BYKP) kapsamında yapılmaktadır ve bu çerçevede günümüze kadar yapılan tarımsal planlamalar merkezi planlama şeklinde olmuştur. Ancak, 7. Beş Yıllık Kalkınma Planında ( ), bir strateji değişikliğine gidilerek yerinden planlama yaklaşımının ve yerel kurumlar ile il idarelerinin güçlendirilmesinin önemi vurgulanmıştır. 8. Beş Yıllık Kalkınma Planında ( ) ise bölgesel kalkınma girişimlerine verilen önem daha da artmış, bunun yanı sıra kırsal kalkınma proje alanlarının yerel gruplar tarafından belirlenmesinin gerekliliği belirtilmiştir. Bu kapsamda, Bakanlığımız ve FAO işbirliğiyle 1999 yılında TCP/TUR/8924 İl Tarım ve Kırsal Kalkınma Master Planlarının Hazırlanmasına Destek Projesi" çalışmalarına başlanmış ve 81 ilin İl Tarım Master Planları 2003 yılı içerisinde tamamlanmıştır. Bu planlar, hizmetleriyle tarım sektörünü dolaylı veya doğrudan etkileyen yerel kurumların ve ayrıca yöre halkının kendi sorunlarını tanımlamaları, bu sorunlara karşılık çözüm önerilerini belirlemeleri ve dolayısıyla bölgesel kalkınmalarına yönelik vizyonlarını planlama sürecine yansıtmaları için bir fırsat sağlamıştır. Ön Ulusal Kalkınma Planında, Türkiye nin orta vadeli stratejileri ve amaçları arasında bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltılması, kırsal kalkınmanın sağlanması, fakirlik ve gelir eşitsizliği nedeniyle ortaya çıkan sosyal dengesizliklerin azaltılması amaçlanmış olup, 4. gelişme ekseni olan bölgelerin ekonomik gücünün artırılması, bölgeler arasındaki gelişmişlik farklarının azaltılması ve kırsal kalkınmanın hızlandırılması kapsamındaki faaliyetlere önem verilmiştir. Hazırlanan Bölgesel Tarım Master Planlarından yararlanılarak geliştirilmesi hedeflenen Ulusal Tarım Master Planı ile Türkiye'nin genel olarak tarımsal potansiyelinin, kısıtlarının, fırsatlarının ve diğer ülkelere göre tarımsal üretimdeki karşılaştırmalı üstünlüklerinin belirlenmesi ve bunlara dayanılarak geleceğe yönelik tarımsal stratejilerin ve planların oluşturulması amaçlanmaktadır ve bu amaçlar, Ön Ulusal Kalkınma Planı ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı hedefleri ile örtüşmektedir Amaç Batı Marmara Bölge Tarım Master Planının amacı, sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için bölgenin mevcut kaynaklarının (doğal, fiziki sermaye, işgücü ve finans kaynakları), fırsatlarının ve kısıtlarının analiz edilmesi suretiyle kalkınma ihtiyaçlarının belirlenmesi ve bölge potansiyelinin optimal düzeyde kullanılmasına yönelik amaç ve stratejiler geliştirerek, bölgeye uygun tarımsal program ve proje alanlarının ortaya konmasıdır Planlama Yöntemi Batı Marmara Bölge Tarım Master Planı; Tarım ve Köyişleri Bakanlığımız Strateji Geliştirime Başkanlığı, Proje Yönetimi ve Mali Kontrol Daire Başkanlığı organizasyonuyla, Balıkesir ili koordinatörlüğünde, Tekirdağ,Edirne, Kırklareli ve Çanakkale Tarım İl Müdürlüklerinden, tercihen daha önce İl Tarım Master Planlarının hazırlanması çalışmalarında eğitim ve görev almış, ayrıca Bölgesel Tarım Master Plan hazırlama konusunda bilgilendirme çalışmalarına katılmış olan personel tarafından hazırlanmıştır. Bölge Tarım Master Planları için, 22 Eylül 2002 tarihli Resmi Gazete de yayımlanarak kabul edilen ve iller arasındaki fonksiyonel ilişkileri, coğrafi koşulları, istatistik toplama ve 1

11 plan yapma amacına uygunluğu da dikkate alınarak hazırlanan İstatistiki Bölge Birimi Sınıflandırmasına (İBBS) göre belirlenen 12 bölge (Düzey 1) esas alınmıştır. Planın hazırlanmasında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı koordinasyonunda özellikle tarımsal üretim, pazarlama, eğitim-yayım, çevre ve doğal kaynakları koruma ile yatırımlar üzerinde doğrudan veya dolaylı etkisi bulunan kamu kurum/kuruluşları, üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ve diğer kuruluşlarla yakın işbirliği ve bilgi alışverişi yapılmıştır Planlama Yaklaşımı Türkiye nin tüm bölgeleri için hazırlanacak olan bölge tarım master planlarına örnek teşkil edecek olan bu çalışmada pilot bölge seçilen TR2 Batı Marmara Bölgesi içerisinde kalan her ilin Tarım İl Müdürleri, Proje İstatistik Şube Müdürleri ve il tarım master planlarının hazırlanmasında görev almış Teknik Personele yönelik başlangıç olarak bir bilgilendirme ve iş programı belirleme toplantısı yapılmıştır. Bölge illeri arasındaki koordinasyonun ve çalışmaların kolaylaştırılması amacıyla TR2 Batı Marmara Bölgesi kendi içerisinde IBBS Düzey 2 ye göre iki alt bölgeye ayrılmış ve bölge master planı hazırlama çalışmasının yürütülmesi amacıyla koordinatör ilde ve diğer illerde de görevli ekipler oluşturulmuştur. Gerek bölgede tarımın mevcut durumunun ve gerekse bölgenin tarımsal kalkınmasına yönelik potansiyellerinin, stratejilerin ve önceliklerinin belirlenmesi amacıyla, koordinatör ilde ve diğer illerde üç veya beş gün süreli grup çalışmaları düzenlenmiş; bölgenin problemlerinin, potansiyellerinin, fırsatlarının ve kısıtlarının değerlendirilmesinde SWOT, Düşünce Fırtınası ve Eşlenik Sıralaması gibi analiz yöntemlerinden faydalanılmıştır. Ayrıca, çalışmanın yürütülmesi sırasında bilgi akışı ve haberleşmenin etkin olarak temini için, mail ve web sayfası yoluyla Internet iletişim imkânlarından azami düzeyde yararlanılmıştır Plan İçeriği (Kapsam) Bölgesel Master Planın hazırlanmasında rasyonel bir süreç takip edilmiştir ve bu planın hazırlanmasında uygulanan yöntem aşağıda açıklanmıştır. 2. bölümde, halen yürürlükte olan ulusal ve uluslararası politikalar ile bunların bölgedeki tarımsal faaliyetler üzerindeki etkileri geniş biçimde irdelenmiştir ve bu etkiler, planlama çalışmasının her aşamasında gözetilmiştir. Bu bölüm içerisinde, Bölge tarımını direkt etkileyen Türkiye tarım politikaları konusu, yaşanan değişim sürecinin nedenleri yanısıra izlenen tarım politikaları ve stratejiler, Dünya Ticaret Örgütü kararlarının Türkiye açısından değerlendirilmesi ve Ortak Tarım Politikası na uyum sorunu ile bunun Türkiye tarımına olası etkileri başlıkları konuları önemli bilgilere kısa ve öz şekilde yer verilmiştir. 3. bölümde biyofiziksel ve sosyo-ekonomik yapısı itibariyle bölgenin özellikleri ortaya konmuş; ardından bölgenin doğal ve tarımsal kaynakları, insan kaynakları, fiziki sermaye kaynakları ve finans kaynakları itibariyle mevcut durumu irdelenmiştir. Bu bölümde ayrıca bölgedeki sektörel faaliyetler ile bölgenin ekonomik - sosyal kalkınma göstergelerine de yer verilmiştir. Dolayısıyla, 3. bölümde bölgenin temel özellikleri ve mevcut durumu itibariyle kaynakları ortaya konmuştur. 4. Bölümde ise, bu kaynakların bölgede tarımsal açıdan kullanım durumu (toprak yapısı, arazi kullanımı ile arazilerin sulanma durumu) incelenmiş, daha sonra bölgenin tarımsal üretim sistemi belirli alt başlıklar halinde ortaya konmuştur. 4. bölümün önemli kısmını oluşturan tarımsal üretim sistemi içerisinde, bölgedeki bitkisel, hayvansal ve su ürünleri üretiminin yanısıra iyi tarım ve organik tarım gibi yeni uygulamalara ve ardından tarımsal pazarlama sistemlerine yer verilmiştir. Tarımsal pazarlama sistemi irdelenirken gerek görülen ve bölgede önem arz eden ürünler ile ürün grupları bazında şemalar kullanılmıştır. 2

12 Bölgede tarımın ve tarımsal faaliyetlerin performansının irdelendiği 4. bölümde, bölgenin tarımsal üretim ve pazarlama sistemi sonrasında, bölgede tarımsal sanayi ve tarımsal örgütlenme faaliyetlerine yer verilmiş ve dört gruptaki bu bilgilerin tamamı (tarımsal üretim, pazarlama, sanayi ve örgütlenme) daha sonra alt sektörler bazında SWOT tablolarında analiz edilmiştir. Buraya kadar bölgenin kaynakları, bu kaynakların kullanım durumu ve yapılan tarımsal faaliyetler irdelenmiş olduğundan, 5. bölümde, bu bilgiler ışığında bölgenin tarımsal problemleri ile problemleri doğuran nedenler - kısıtlar ortaya konmuş ve ardından, planlama sürecinin önemli bir ayağı olan problemler ve kısıtlara karşılık çözüm önerileri bir matriste analiz edilmiştir. 5. bölümde ayrıca bölge için potansiyellerin analizi ve kullanma stratejileri incelenmiştir. Bölgenin potansiyelini belirlerken, daha kapsamlı ve etkin kullanılabilme olanağına sahip ancak optimal biçimde kullanılmayan mevcut kaynaklar esas alınmıştır. Bu kısımda, ürünler bazında mevcut potansiyellerin doğru tespitine ve bu potansiyellere işlerlik kazandıracak doğru tercih ve stratejilerin belirlenmesine önem verilmiştir. 5. bölümdeki sorun ve çözüm önerileri ile potansiyellerin analizi çok önemli bilgileri içermekle birlikte, planlama süreci gereği bunlar henüz tespit düzeyinde olup, bu tespitler ışığında öngörülen proje fikirleri ise, daha spesifik açıklamalarla 7. bölümde ortaya konmuştur. Bununla birlikte, çözüm önerileri ve potansiyellerin kullanılma stratejileri analizleriyle ortaya konan bu tespitler, 7. bölümde şekillenen proje alanlarının neler olması gerektiği konusunda belirleyici olmuşlardır. Takibeden 6. bölümde ise, buraya kadar tespit edilen durum ışığında ortaya çıkan ihtiyaçlara göre master plan amaçları ve stratejileri geliştirilmiştir. Bu amaç ve stratejilerin SWOT analizine de aynı bölümde yer verilmiştir. Planlama çalışmamızın son bölümünü teşkil eden 7. bölümde, önceki bölümlerde yeralan tespitler ve analizler doğrultusunda oluşan proje alanlarına (fikirlerine) yer verilmiştir. Bölgenin tarımsal kalkınması için gerekliliği ortaya çıkan ve planlamanın hitap ettiği zamana kadar gerçekleştirilmesi öngörülen bu proje konuları sistematik şekilde sıralanmıştır. Ayrıca, bu projelerden halen yürütülmekte olanlar ayıklanarak bölümün öncesine, geliştirilmesine gerek duyulan proje fikirleri ise bölümün nihayetine konmuştur. Master Planın formatı gereği 7. bölümde yer verilen projeksiyonlar, proje alanlarını gösterir fikir düzeyinde önerilerdir. Ancak, bu proje fikirleri sadece isim olarak değil, geliştirilecek proje çalışmalarına ışık tutacak açıklamalar ile birlikte yer almaktadırlar. Bölgenin kaynakları, bu kaynakların tarımda kullanım durumu, sorunları, kısıtları ve kullanılmaya elverişli potansiyelleri dikkate alınarak hazırlanan ve stratejik bir çalışma olan bu plan, yerel ve ulusal kaynakları harekete geçirebilecek gerçekçi proje fikirleri içermektedir. Hazırlanan bu bölgesel plan ile; bölgenin tarım alanındaki gerçek ihtiyaçları ve bunların çözüm yolları ortaya konmuş ve sınırlı kaynakların etkin ve verimli kullanılabileceği alanlar belirlenmiştir. Sadece bölgesel değil, ulusal refah açısından da önemli olan bu proje fikirlerinin, yapılacak yatırımların ve görülecek hizmetlerin planlanması aşamasında dikkate alınması büyük önem taşımaktadır. Bölgenin farklılıklarına göre ihtiyaç duyduğu öncelikli proje ve faaliyet alanlarına ışık tutan bu çalışma, kaynakların daha etkin ve verimli kullanılmasına ve gerek bölgesel, gerekse ülkesel değişimin istenilen yönde gelişmesine katkı sağlayacaktır. Ayrıca, katılımcılık ve yerellik ilkesi dikkate alınarak hazırlanan Bölge Tarım Master Planları, Ülkesel Tarım Master Planın hazırlanmasında önemli bir kaynak teşkil edecektir. 3

13 BÖLÜM 2 - BÖLGE TARIMINI ETKİLEYEN POLİTİKALAR 2.1. Ulusal Politikalar Türkiye Tarım Politikalarında Değişim Süreci Diğer sektörlerde olduğu gibi tarım sektöründe de dünyadaki pek çok ülkede, çeşitli iç kaynaklı nedenler yanında, küreselleşme akımının da etkisiyle bir değişim süreci yaşanmaktadır. Bu süreç, Türkiye de de, yenilenme, yeni arayışlara yönelme ve gelişmeyi yakalama şeklinde kendisini göstermektedir. Tarım sektöründeki değişimin merkezini tarım politikaları oluşturmaktadır. Ancak tarım politikaları kavramı; tarımsal üretim politikaları, iç ve dış pazarlama politikaları, bölgesel politikalar, sosyal politikalar ve tarımsal gelir politikaları gibi son derece geniş bir yelpazeyi kapsamasına karşın, Ülkemizdeki bu değişim sürecinde, büyük çoğunlukla destekleme politikaları konusunun daha fazla kamuoyu gündeminde yer aldığı görülmektedir. Bunda, Türkiye kırsalında yaşayan nüfusun toplam ülke nüfusunun yaklaşık üçte birini oluşturması ve bunun da önemli bir bölümünün geçimini tarımsal faaliyetle sağlamasının önemli etkisi olduğu gözlenmektedir. Ülke genelinde sürdürülmüş olan eski uygulamalara alternatif olabilecek çok kapsamlı yeni arayışlar ve özellikle son yıllarda destekleme politikaları konusunda yapılan değişikliklerin boyutu nedeniyle, bu değişim süreci reform olarak da nitelendirilmektedir Tarım ve Destekleme Politikalarında Yeni Arayışlara Yol Açan Başlıca Nedenler Türkiye de tarım politikaları ve bu kapsamda destekleme politikalarında yeni arayışlara yol açan sürecin başlaması; ülke içi koşullara bağlı içsel nedenler yanında çeşitli dışsal nedenlere de dayanmaktadır. Bunlardan içsel nedenlerin başında, tarımdaki yapısal sorunlar gelmektedir. Bunlar, mevcut destekleme sisteminin sağlıklı yürütülmesi ve yönlendirilmesini engellemekte veya bunlara olumsuz etki yapmaktadır. Yapısal sorunların başında; parçalı ve küçük tarım işletmesi varlığı, yetersiz üretici örgütlenmesi, tarım nüfusunun fazlalığı, çiftçi kayıt sisteminin yetersizliği, ürün piyasaları altyapısının zayıflığı, tarım hizmetlerinin çok çeşitli kurum ve kuruluş tarafından yürütülmesi, tapu ve kadastro işlemlerinin henüz ülke genelinde tamamlanamamış olması ve üretici eğitim düzeyinin düşüklüğü gibi konular gelmektedir. Bunların bir kısmının çözümünde önemli mesafeler alınmış olunmasına karşın halen büyük bir bölümüne ilişkin çözüm arayışları devam etmektedir. Bir diğer iç kaynaklı neden, yapısal sorunların çözümsüzlüğü ile ortaya çıkmış olan desteklemelerin devlete olan mali yükü arttırdığı ve bunun da büyük çoğunlukla destekleme alımlarıyla oluştuğudur. Tarımsal desteklemelerin mali yük olması yanısıra enflasyonist etkiye sahip olduğu ve tarıma aktarılan kaynakların bütçe açıklarına yol açtığı yönünde görüşler de bulunmaktadır. Sözkonusu yapısal sorunlar, destekleme uygulamalarının amaçlanan ve önceden belirlenmiş hedeflere ulaşmasını engellemektedir. Örneğin, küçük işletmelerin toplam içerisinde sayısı daha fazla olmasına karşın uygulanan desteklemelerin büyük çoğunluğu, tarım alanı bakımından payı daha fazla olan büyük üreticilere ödenmektedir. Böylece, devlet desteğine daha çok ihtiyacı olan küçük işletmeler mevcut uygulamalardan daha az yararlanmaktadır. Bu da gelir ve mülkiyet dağılımındaki dengesizliği daha da artırmaktadır. İçsel nedenler yanında, çeşitli uluslararası yükümlülükler ve dünya tarım ürünleri piyasalarındaki rekabete hazırlanma düşüncesi dışsal nedenler olarak değişim sürecinde 4

14 önemli bir etkiye sahiptir. DTÖ nün belirlemiş olduğu uluslararası ticaret kuralları ve bu kapsamda Gümrük Tarifeleri Ticaret Genel Anlaşması (GATT) kapsamındaki Tarım Anlaşması na uyum, AB Ortak Tarım Politikası (OTP) na uyum çalışmaları ve Uluslararası Para Fonu (IMF) anlaşmalı ekonomik istikrar programına uyum Türkiye nin başlıca uluslararası sorumluluklarındandır Gelişim Süreçlerine Göre İzlenen Tarım Politikaları ve Stratejiler Türkiye de tarım politikalarının işleyişi; çeşitli tarım politikası karar ve yönlendirme kurumları, ürün piyasa düzenlemeleri, ürün pazarlamasında kurumsal yapılanma, tarımsal finans kaynakları ile fiyat ve destekleme uygulamaları kapsamında bir bütünlük halinde yürütülmektedir. Karar organları arasında, Bakanlar Kurulu, Tarımda Yeniden Yapılanma ve Destekleme Kurulu, Para Kredi Kurulu, Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), Tütün Kurulu ve Şeker Kurulu yer almaktadır. Ürün piyasa düzenlemeleri çoğunlukla; hububat, şeker pancarı, tütün, meyve-sebze, canlı hayvan ile et ve süt ürünleri üzerinde yoğunlaşmaktadır. Pazarlamada kurumsal yapılanma büyük oranda; TMO, şeker fabrikaları, TEKEL, haller, ürün borsaları ve kooperatiflerden oluşmaktadır. Tarımsal finans kaynakları kapsamında, belirgin olarak; Ziraat Bankası ve Tarım Kredi Kooperatifleri (TKK) öne çıkmaktadır. Fiyat ve destekleme uygulamaları ise son yıllarda yok denecek kadar az olmakla birlikte ürün ve girdi fiyatı destekleri, çeşitli yardımlar, ihracat iadeleri ve gelir desteğinden oluşmaktadır. Bunlardan piyasa düzenlemeleri, politika işleyişi kapsamında yer alan diğer yapılanmaların tamamından doğrudan etkilenmektedir. Ülkede tarım politikalarının sağlıklı oluşturulması ve yürütülmesi için, belirtilen yapılanmanın her birinin iyi organize edilmesi ve aralarındaki koordinasyonun çok iyi oluşturulması gerekmektedir. Nitekim özellikle piyasa düzenlemeleri ile fiyat ve destekleme uygulamaları konusunda ülkemizde de sıkça yeni düzenlemeler ve yeni arayışlar söz konusu olmaktadır. Ancak bu arayışların büyük çoğunluğu, genellikle ekonomik istikrar önlemleri gündeme geldiği dönemde daha da belirginleşmektedir. Üstelik ekonomik istikrar paketi kapsamında tarımsal destekleme politikaları ile ilgili konulara doğrudan yer verilmektedir. Örneğin 24 Ocak 1980 Ekonomik İstikrar Önlemleri kapsamında; Tarımsal Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT) nin özelleştirilmesi, tarımda serbest piyasaya uygulamalarına geçiş, devlet adına destekleme alımı yapılan ürün sayısını sınırlama ve tarımsal dış ticaretin daha da serbestleştirilmesi gibi konular üzerinde önemle durulmuştur. Ancak bunlardan özellikle tarımsal KİT lerin özelleştirilmesi konusu ile serbest piyasaya geçiş konularında kamuoyunda önemli tartışmalar yaşanmıştır. Benzer şekilde, yine 5 Nisan 1994 tarihli Ekonomik İstikrar Önlemleri ile de aynı konular gündeme taşınmış ve devlet adına destekleme alımı yapılan ürün sayısının azaltılması ve özelleştirme konularında yoğun tartışmalar yaşanmıştır. Sonuçta, IMF kaynaklı sürdürülmüş olan istikrar önlemleri ile hububat, şeker pancarı ve tütünden oluşan 3 ürün dışında devlet adına destekleme alımı yapılmasına son verilmiştir. Hububat alımından TMO, pancar alımından Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (TŞFAŞ) ve tütün alımından ise TEKEL sorumlu tutulmuştur. Öte yandan, Tarım Satış Kooperatifleri (TSK) ürünleri olan fındık, ayçiçeği ve pamuk da hazine garantili alım kapsamından çıkarılmıştır. Ancak, önceden hazine garantili ve Ziraat Bankası kaynaklı cari faizli (sübvansiyonsuz) kredilerle TSK desteklenmekteyken, 1994 önlemleri ile Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu (DFİF) ndan düşük faizli (sübvansiyonlu) kredilerle TSK nin desteklenmesi uygulamasına geçilmiştir. Bunun yanında, destekleme alımı yapılan ürün sayısının sınırlandırılması politikasının devamı olarak kapsam dışına alınan ürünlerin alımında görev alan KİT lerin özelleştirilmesi uygulamasına geçilmiştir. Bunlardan Et ve Balık Kurumu (EBK), Türkiye Süt Endüstrisi 5

15 Kurumu (TSEK) ve ÇAYKUR yanında ayrıca kimyasal gübre desteğinde görev alan TÜGSAŞ ve İGSAŞ gibi KİT lerin özelleştirilmesi çalışmaları hızlandırılmıştır. Diğer yandan TŞFAŞ, TEKEL, TSK Fabrikaları ve TEKEL in de daha sonraki dönemde özelleştirilmesi planlanmıştır. Böylece tarım ürünleri destekleme alım modelinde yeni arayışlara gidilerek yeni düzenlemeler getirilmiştir. Son olarak, günümüzde de uygulamaları devam eden, Aralık 1999 ve Şubat 2001 Ekonomik İstikrar Önlemleri kapsamında tarım ve destekleme politikaları konulu pek çok yeni düzenleme gerçekleştirilmiştir. Ancak bunların 1980 ve 1994 önlemlerine göre tarım sektörü üzerindeki etkisi ve kapsamı çok daha farklı olmuştur. Üstelik iç kaynaklı bazı yeni düzenlemelerin de özellikle bu dönemde gerçekleştirilmesi nedeniyle, ülke genelinde tarımsal destekleme politikalarında yeniden yapılanma arayış ve reform görünümü ortaya çıkmıştır. Nitekim uygulamaların kapsamına bakıldığında, böyle bir bakış açısının aslında çok da yanlış olmadığı söylenebilir. Aralık 1999 ve Şubat 2001 önlemleri kapsamında tarımsal destekleme politikaları ile ilgili olarak; serbest piyasa ekonomisine geçiş, rekabet gücü yüksek ürünlerin desteklenmesi ve desteklemelerin hazineye yük getirmemesi amaçlanmıştır. Bunları gerçekleştirebilmek için de; destekleme alımları ile ortaya çıkan görev zararlarının ortadan kaldırılması (bunun için de destekleme alımlarına son verilmesi ve alım yapan KİT lerin özelleştirilmesi) ve tarımsal girdi sübvansiyonlarına son verilmesi hedeflenmiştir. Son verilen uygulamaların yerine ise alternatif olarak Doğrudan Gelir Desteği (DGD) uygulamasına geçiş öngörülmüştür. Böylece vazgeçilen destekleme ödemeleri ile ortaya çıkan üretici gelir kaybının DGD ile telafi edilmesi amaçlanmıştır. Bütün bu yeni önlemlerin uygulanması sonucunda; tarımsal desteklemelerden kaynaklanan mali yükün hafifletilmesi ve sadece gerçek üreticiye tarımsal desteğin verilmesi beklentisine girilmiştir. Aslında Türkiye tarım politikalarındaki yeniden yapılanma arayışlarının temeli Yapısal Değişim Projesi adı altında 7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planları (BYKP) na dayanmaktadır. Günümüzde gerçekleştirilmiş olan pek çok yasal düzenlemenin çok önceden planlanmış ancak hayata geçirilememiş olduğu anlaşılmaktadır. Örneğin 2001 yılından itibaren Dünya Bankası nın mali desteği ile uygulanmaya başlanan Tarım Reformu Uygulama Projesi kapsamında günümüzde başlıca olarak; DGD, Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS) Projesi ve Alternatif Ürün Projesi yürütülmektedir. Yaklaşık aynı dönemde uygulamaya giren IMF istikrar önlemleri kapsamında da özellikle DGD ve ÇKS önemle vurgulanmaktadır. Çünkü son verilen bütün destekleme uygulamaları için DGD en önemli alternatif olarak öne çıkarılmaktadır. Nitekim IMF önlemleri ile 2001 yılından itibaren; kredi, gübre, tohum ve ilacı kapsayan girdi destekleri ile şeker pancarı ve tütünü kapsayan devlet garantili destekleme alımlarına son verilmiştir. Ayrıca destekleme alımlarında görev alan kuruluşlardan TŞFAŞ, TEKEL ve TSK nin alım ve işleme tesisleri özelleştirme kapsamına alınmıştır. Halen bu yöndeki çalışmalar devam etmektedir. Belirtilen kurumlara ait tesislerin özelleştirilmesinden sonra ortaya çıkacak boşluğun doldurulması ve mevcut ürün piyasalarının serbest rekabet koşullarında çalışmasını sağlamak amacıyla Şeker Yasası (4634), Tütün Yasası (4733), TSK (4572) Yasası ve TMO nin ürün alımlarına ilişkin yeniden yapılanmasını öngören yasal düzenlemelere gidilmiştir. Böylece tarımsal destekleme sisteminde köklü değişikliklere gidilmiş ve devlet adına ürün destekleme alımından tamamen vazgeçilmiştir. Ancak IMF kaynaklı istikrar önlemlerinin acil eylem programı kapsamında Tütün, Şeker ve TSK Yasası nın çıkarılması önerisine yer verilmiş olması uzun süre kamuoyu gündeminde yer almıştır döneminde izlenen IMF kaynaklı politikalar ile devlet destekleme alımından vazgeçme, ilgili KİT leri özelleştirme ve yeni yasalarla piyasa düzenleme kurulları oluşturarak tarım ürünleri piyasasını serbest rekabet ortamına dönüştürme amacı büyük 6

16 oranda gerçekleştirilmiştir. Ancak mevcut düzenlemelere ilave olarak, üretim fazlalığı olduğu düşünülen bazı tarım ürünlerinin üretimi yönlendirilerek piyasa talebi kadar ürün arzının gerçekleştirilmesi politikası izlenmeye başlanmıştır. ARIP kapsamında yer alan ve Alternatif Ürün Projesi olarak da adlandırılan bu çalışmaya göre, ilk aşamada fındık, tütün ve şeker pancarı üretimindeki fazlalığın giderilmesi amaçlanmıştır. Bunun için de üretici belgesi, alan ve ürün alım miktarlarının sınırlandırılması gibi çeşitli kısıtlayıcı tedbirlere başvurulmuştur. Son olarak patates de bu ürünlere dahil edilmiştir. Sınırlanan alanlar için ise; genelde ülkede üretim açığı yaşanan ürünlere yönelim teşvik edilmiştir. Bu amaçla bölge yapısına uygun olmak koşuluyla, yem bitkileri ve yağlı tohumlar gibi bazı ürünlerin üretimine yönelme başlıca seçenek olarak ileri sürülmüştür. Günümüzde de bu yöndeki politikalar sürdürülmektedir. Destekleme alımı, girdi destekleri, özelleştirme, DGD, ÇKS ve Alternatif Ürün Projesi şeklinde hem IMF hem de ARIP kapsamlı yürütülen politikaların dışında, içsel gerekçelerle sürdürülen çeşitli destekleme politikası düzenlemeleri de bulunmaktadır. Bunların başında; hayvancılık destekleme politikaları ile özellikle üretim açığı, dışa bağımlılık, üretimi yok olma noktasına gelme, üreticiye gelir desteği sağlama gibi nedenlerle genelde yağlık ayçiçeği, soya fasulyesi, kanola, zeytin, pamuk, tiftik, koza ve 2005 yılında buğday ürünlerine değişken miktarlarda verilen prim ve yardım destekleri gelmektedir. Hayvancılık ve prim destekleri uygulaması, içsel nedenlerle Türkiye de uzun zamandır sürdürülmektedir Uluslararası Politikalar Dünya Ticaret Örgütü Kararlarının Türkiye Açısından Değerlendirilmesi İlk olarak 1995 yılında yürürlüğe giren DTÖ Tarım Anlaşması, tarım ürünleri ticareti ve ticareti etkileyen destekleme tedbirleri için yeni kuralları yürürlüğe koymuştur. Bağlayıcı nitelikteki bu kurallar yıllarını kapsamaktadır. DTÖ Tarım Anlaşması nın 20. maddesi bu sürenin bitiminden sonra ek kuralların yürürlüğe konulmasını ve bu amaçla döneminde yeni bir müzakere döneminin başlatılmasını öngörmüştür. Bu öngörü ışığında 2001 yılında Doha da düzenlenen DTÖ Bakanlar Toplantısında bu müzakerelerin başlatılması karara bağlanmıştır. Tarım Antlaşması nın 20. maddesine göre, 2002 yılı başlarından itibaren sürdürülen müzakerelerde, tarımda modalite oluşturulması için 31 Mart 2003 tarihi belirlenmiştir. Ancak bu beklenti Eylül 2003 de Cancun da gerçekleştirilmiş olan 5. Bakanlar Konferansı ile de sonuçlandırılamamıştır. Doha Kalkınma Raundu önündeki engelleri kaldırmak amacıyla müzakerelere ivme kazandırmak üzere yürütülen toplantı sonucunda, 31 Temmuz 2004 tarihinde DTÖ bir çerçeve metin üzerinde uzlaşma sağlayabilmiştir. Karar Metni beklendiği üzere; tarım, pamuk, sanayi ürünlerinde pazara giriş ve ticaretin kolaylaştırılması konularını içermiştir. Gelişmekte olan ve en az gelişmiş ülkelere sağlanacak özel ve lehte muamele hükümleri, DTÖ anlaşmalarının uygulanmasından kaynaklanan sorunları içeren "uygulama" konuları karar kapsamında yer almış, teknik yardım ve kalkınma ile bağlantılı diğer konular ise kalkınma boyutu bağlamında karar metninin tamamlayıcı unsurlarını oluşturmuştur. DOHA Ticaret Müzakereleri adıyla tanımlanan bu müzakereler; öncelikle müzakerelere zemin teşkil edecek ve genel tavizleri içerecek bir çerçeve nin kabul edilmesi ve daha sonra ayrıntılı müzakerelerin bu metindeki esaslara dayalı olarak yürütülmesi planlanmıştır. Bu aşamadan sonra, ayrıntılı nihai metnin (anlaşma) hazırlanması ve 2005 yılında Hong Kong da düzenlenecek DTÖ Bakanlar Toplantısında kabul edildikten sonra yürürlüğe konulması öngörülmektedir. Gelinen noktada, Hong Kong da yapılacak Bakanlar Toplantısından önce, belirlenen genel prensipler doğrultusunda kararların şekillenmesinde Türkiye nin pozisyonunun 7

17 belirlenmesi çalışmaları devam etmektedir. Nitekim çalışmanın bu bölümünde de, Türkiye nin pozisyonunun ne olması gerektiği konusu, Türkiye nin DTÖ daimi temsilciliği, Dış Ticaret Müsteşarlığı ve Tarım Bakanlığı nın açıklama ve görüşleri doğrultusunda tartışılması amaçlanmıştır. Dünya Ticaret Örgütü nün Kuruluşu ve Misyonu Gündeme geldiği 1950 li yıllarda Uluslararası Ticaret Örgütü (ITO) nün, güçlü bir ticaret organizasyonu olarak kurulması gerçekleştirilememiştir. Fakat yaklaşık yarım asır sonra yapılan Uruguay Turu nda DTÖ nün kurulması ve GATT Antlaşması nın fonksiyonlarını devralması kararlaştırılmıştır Uruguay Turu görüşmelerinde oluşturulan ve 1 Ocak 1995 yılında kurulan DTÖ nün merkezi İsviçre nin Cenevre şehrindedir. Yaklaşık 150 üyesi 120 milyon ABD Doları bütçesi ve 550 çalışanı olan DTÖ, genel sekreterlik şeklinde yönetilmektedir (WTO, 2005). DTÖ nün fonksiyonları; DTÖ antlaşmalarını yönetmek, ticaret pazarlıkları için forum oluşturmak, ticaret anlaşmazlıklarını çözüme kavuşturmak, ulusal ticaret politikalarını gözetlemek, gelişmekte olan ülkelere teknik yardım ve eğitim vermek ve uluslararası organizasyonlarla işbirliği yapmak şeklinde sıralanabilir. DTÖ, GATT ın kararlarını kolaylaştırdığı gibi Uruguay Nihai Anlaşması ve GATT prensiplerine yaptırım gücü de sağlamıştır. Genel Kurul, Bakanlar Konferansı, çeşitli Konseyler ve Sekreterlik gibi birimleri bulunan DTÖ, tüzel kişiliğe sahiptir. Türkiye nin de üyesi olduğu bu kurumun faaliyetlerini izlemek ve sağlayacağı imkanlardan yararlanmak hem Türkiye hem de ihracatçılar için önem arz etmektedir. DTÖ, ülkeler arasında yapılan ticaret kurallarıyla uğraşan uluslararası bir örgüttür. Bu örgütün temelinde, uluslararası piyasada ticaret yapan çok sayıda ülke tarafından tartışılan ve imzalanan antlaşmalar vardır. Bu dökümanlar, uluslararası ticaret için meşru olan temel kuralları belirlemektedir. Bu kurallar esas olarak, hükümetlerin kabul edilen sınırlar içinde ticaret politikalarını yürütmelerini temin eden antlaşmalardır. Hükümetler tarafından görüşülmüş ve imzalanmış olmasına karşın bu antlaşmaların asıl amacı, mal ve hizmet üretenlerin, ihracatçıların ve ithalatçıların işlerine yardımcı olmaktır. Sistemin temel ve uygulamadaki amacı, arzu edilmeyen yan etkileri olmadığı müddetçe, mümkün olduğu ölçüde ticaretin serbest yapılmasına yardımcı olmaktır. Bu da kısmi olarak engellerin ortadan kaldırılması anlamına gelir. Bunun diğer bir anlamı, dünyanın her yerinde ticaret kurallarının ne olduğu hakkında fertlerin, şirketlerin ve hükümetlerin emin olmalarını sağlamak ve ani politika değişmelerinin olmayacağı konusunda güvence vermektir. Antlaşmalar, önemli uyuşmazlık ve tartışmalardan hemen sonra ticaret yapan ülkeler topluluğu tarafından hazırlanıp imzalandığından DTÖ, ticaret pazarlıkları için bir forum olarak hizmet etme görevini üstlenmektedir. DTÖ nün bir diğer çalışma alanı ise anlaşmazlıkların sona erdirilmesidir. Ticaret ilişkileri çoğu zaman çakışan menfaatleri içinde bulundurur. Bu farklılıkları gidermenin en uygun yolu, kabul edilen meşru bir kurum temeline dayanan nötr bir süreçtir. Dünya Ticaret Örgütü nün Çalışma Prensipleri DTÖ antlaşmaları çok uzun ve karmaşıktır. Çünkü bu antlaşmalar; tarım, tekstil ve giyim, bankacılık, haberleşme, hükümet alımları, endüstriyel standartlar, gıda sağlığı yönetmenlikleri, akli mülkler ve daha bir çok konuyu içeren hukuki metinlerdir. Fakat birkaç temel kural tüm bu faaliyetler için geçerli olmaktadır. Bu prensipler, çoklu ticaret sisteminin temelini oluşturmaktadır. 8

18 Ticaret sistemi ayrımcı olmamalıdır. Bir ülke, ticaret yaptığı ülkeler arasında ayrım yapmamalıdır. Yani ticaret yapılan tüm ülkeler, aynı eşitlikte tercih edilen ülkeler olmalıdır. Ayrıca ülke içinde üretilen ürünler ile dışardan ithal edilen yabancı ürünler arasında ayrım yapılmamalıdır. Ticaret sistemi, pazarlıklar yoluyla engeller azaltılarak daha serbest hale getirilmelidir. Ticaret sistemi kestirilebilir olmalıdır. Yani yabancı firmalar, yatırımcılar ve hükümetler, ticaret engellerinin keyfi olarak artırılmayacağı konusunda güven içinde olmalıdırlar. Bu keyfi artışlar DTÖ tarafından sınırlandırılır. Ticaret sistemi daha rekabetçi olmalıdır. İhracat destekleri ve piyasa payını artırmak için maliyetin altında damping yapma gibi haksız uygulamalar engellenerek rekabetçi ortam sağlanmaya çalışılmaktadır. Ticaret sisteminde az gelişmiş ülkelere adaptasyon için daha fazla zaman verilmekte, daha fazla esneklik sağlanmakta ve özel bazı öncelikler temin edilmektedir. a) Ayırımcılık Olmadan Ticaret b) Daha Serbest Ticaret c) İstikrarlı Bir Ortam d) Dürüst Rekabeti Teşvik e) Gelişme ve Ekonomik Reformu Teşvik Temmuz 2004 Tarihli DTÖ Genel Konsey Taslak Kararı ve Tarım Tarım müzakerelerine ilişkin çerçeve, her ne kadar pamuk konusuna yer vermez ise de konunun ticaret boyutuyla tarım müzakereleri içinde acilen, özel ve iddialı bir şekilde ele alınması öngörülmektedir. Bu amaçla Tarım Müzakereleri Özel Oturumları na düzenli olarak rapor sunmak üzere bir alt komite kurulması da kararlaştırılmıştır. a) İç Destekler İç desteklere dair genel prensip, ticareti bozucu olduğu kabul edilen desteklerde önemli ölçüde indirim gerçekleştirilmesi ve uygulama miktarı yüksek olan üyelerin yüksek oranda indirim yapmasıdır. Gelişmekte olan ülkelere yönelik olarak ise özel ve lehte muamele hükümleri geçerli olacaktır. Getirilen disiplin ile, her üyenin, uyguladığı nihai bağlı toplam AMS (Toplu Destek Ölçümü), de minimis ve mavi kutu desteklerin toplamından oluşan genel destek miktarı üzerinden bant yaklaşımı ile indirim yapılması öngörülmektedir. İlk dilim indirimin, genel destek seviyesinin %20'si kadar olması hükme bağlanmaktadır. De minimis: Çerçeve metin, indirime yönelik bir müzakere sürecine işaret etmektedir. Ancak gelişmekte olan ülkeler açısından bu müzakerelerde özel ve lehte muamelenin dikkate alınacağı ve düşük gelirli çiftçilere de minimis kapsamında yapılan desteklerin indirimden muaf tutulması bir esneklik olarak ortaya konulmaktadır. Mavi kutu: Mavi kutu ile ilgili olarak mevcut Tarım Anlaşması nda yer alan tanım genişletilerek mavi kutu önlemlerinin üretim şartı aranmaksızın kullanılabilmesi öngörülmekte; ayrıca ilave bazı kriterlerin de tartışılabileceği ifade edilmektedir. Mavi kutuya dair bir diğer önemli disiplin, bu kapsamdaki uygulamaların, ilgili üye ülkenin toplam tarımsal üretiminin %5'i ile sınırlı tutulmasıdır. Yeşil kutu: Yeşil kutu ile ilgili olarak uzun süredir sağlanmış bulunan ve bu önlemlerin muhafazası şeklindeki yaklaşım metne yansıtılmıştır. Ayrıca, bu tür önlemlerin ticareti bozucu etkilerinin ortadan kaldırılması veya en az düzeye indirilmesini temin eden kriterlerin gözden geçirilmesi öngörülmektedir. Ancak bu bağlamda yapılacak çalışmalarda 9

19 da yeşil kutu kapsamındaki temel kavram, prensip ve işlevselliğin korunmasına özen gösterilmesi ayrıca ticaret dışı mülahazaların dikkate alınması hükme bağlanmaktadır. b) İhracat Sübvansiyonları Metinde ihracat sübvansiyonları ile eş etkili uygulamaların, müzakere sürecinde belirlenecek makul bir tarihte ortadan kaldırılması karar altına alınmaktadır. Kaldırılması öngörülen sübvansiyonlar arasında ihracat kredilerinin ihracat sübvansiyonu özelliği taşıyan unsurları, gıda yardımları ile kamu iktisadi teşekküllerinin faaliyetleri yer almaktadır. Getirilen yeni anlayış ile büyük tartışmalara konu olan ihracat kredilerinde geri ödeme süresi ticari işlemlerdeki vade ile uyumlu olacak şekilde 180 gün olarak düzenlenmektedir. Varılan mutabakat uyarınca; ihracat sübvansiyonları, ihracat kredileri, gıda yardımları ile kamu iktisadi teşekküllerinin faaliyetleri şeklinde belirtilen unsurlar için eşit ve paralel biçimde taahhütte bulunulması öngörülmektedir. Dolayısıyla müzakerelerde belirlenecek indirim usulleri ve takvim de tüm ihracat rekabet unsurları için paralel olacaktır. İndirimlerin yıllık bazda gerçekleştirilmesi öngörülmektedir. İhracat sübvansiyonları altında gelişmekte olan ülkelere yönelik özel ve lehte muamele hükümlerine de yer verilmektedir. Bu çerçevede bu ülkelerin ihracat sübvansiyonlarını gelişmiş ülkelere oranla daha uzun bir süre içinde kaldırmaları öngörülmektedir. İstisnai şartlar: Bu başlık altında getirilen istisna hükmü; gelişmekte olan ülkelere yapılacak ihracata yönelik olarak, gıda yardımlarının yeterli olmadığı istisnai şartlar altında, ihracat sübvansiyonları ile ilgili taahhütlere zarar vermeksizin geçici ihracat kredisi veya tercihli finansman düzenlemelerine imkan sağlanabilmesidir. c) Pazara Giriş Çerçeve metin uyarınca, tarife indirimlerinin bant yaklaşımı ile, tarife yapılarındaki farklılıkları dikkate alacak şekilde bağlı oranlar üzerinden gerçekleştirilmesi karara bağlanmıştır. Bant sayısı ve bu bantlar içinde hangi formül ile indirim yapılacağı müzakere sürecinde belirlenecek olmakla birlikte, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere tek tip formül uygulanması söz konusudur. En az gelişmiş ülkeler dışında tüm üyelerin sürece katkı sağlamaları beklenmektedir. Metin, esaslı bir tarife indirimini amaçlamaktadır. Buna göre; yüksek tarifelerden yüksek oranda ve tüm ürünlerde indirim yapılması öngörülmektedir. d) Diğer Konular Hassas ürünler: Hassas ürünler (sensitive products), pazara giriş bölümünün önemli bir unsurunu teşkil etmektedir. Müzakerelerle belirlenmesi öngörülen uygun sayıda tarife satırı ile sınırlı tutulacak olan bu ürünlerin, gelişmiş veya gelişmekte olan ülke ayrımı yapılmaksızın, ülkeler tarafından belirlenmesi hükme bağlanmaktadır. Ancak bu ürünler için de, tarife indirimi ve bazı hallerde tarife kotası açılması suretiyle esaslı bir iyileştirme öngörülmektedir. Diğer unsurlar: Pazara giriş başlığı altında yer verilen diğer unsurlar ise kota idaresinde iyileştirmeye gidilmesi ve tarife basamaklandırmasının belirlenecek bir formül ile ele alınmasıdır. Tarifelerin basitleştirilmesi ile özel korunma önlemleri mekanizmasının da müzakerelerde tartışılması öngörülmektedir. Özel ve Lehte Muamele: Gelişmekte olan ülkelere tanınacak özel ve lehte muamele hükümleri ise tarife indirim formülü, hassas ürün sayısı ve bunların ne şekilde ele alınacağı, tarife kotalarının genişletilmesi ve uygulama dönemlerine dair farklılaştırmayı içermektedir. Gelişmekte olan ülkelerin üzerinde durdukları "özel ürünler" (special products) konusuna da yer verilmekte ve bu kapsamda değerlendirilecek ürünlerin daha esnek bir 10

20 muameleye tabi tutulacağı karara bağlanmaktadır. Metin uyarınca, gelişmekte olan ülkelere yönelik olarak Özel Korunma Önlemleri Mekanizması nın da kurulması öngörülmektedir. e) İstisnalar En Az Gelişmiş Ülkeler: Bu ülkelerden herhangi bir tarife indirim talebi olmayacaktır. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler mümkün olduğu ölçüde gümrük vergisi ve kotalardan muafiyet sağlayacaktır. Yeni Katılan Ülkeler: DTÖ'ne yeni katılan ülkeler için özel bir esneklik tanınması da çerçeve metinde yer almaktadır. Diğer Konular: Sektörel insiyatifler, ihracat vergileri ve coğrafi işaretler ise üzerinde uzlaşılamayan konular olarak sıralanmaktadır. Metinde ayrıca, Tarım Anlaşması nda yer alan ihracat kısıtlamalarına ilişkin disiplinin kuvvetlendirilmesi öngörülmektedir. Çerçeve Metnin Genel Olarak Değerlendirilmesi o Tarım, çerçeve metninin ağırlıklı konusunu oluşturmuştur. o İç destekler konusunda özellikle gelişmiş ülkelerin belli bir disiplini uygulama konusunda adım attıklarını belirtmek yanlış olmayacaktır. Bu durum, olumlu bir gelişme olarak değerlendirilmektedir. o Gelişmekte olan ülkeler için önem arz eden de minimis oranının muhafazası ve halihazırda mevcut özel ve lehte muamele hükümlerinin devamı hedeflenecektir. o Mavi kutu konusunda bir sınırlandırmadan söz edilebilirse de tanım genişletilmiştir. Ayrıca getirilen global tavan uygulaması, ürün bazında ilave bir tavan uygulaması ile desteklenmediğinden fazla etkili olmayabilir. o Yeşil kutu gelişmiş ülkelerin mutabakatı çerçevesinde muhafaza edilmiştir. Her ne kadar bir gözden geçirmeden söz ediliyorsa da özellikle ticaret dışı mülahazalara yapılan atıf dikkate alındığında olası bir gözden geçirme sonucunda kapsamın daraltılacağını beklemek gerçekçi olmayacaktır. o İhracat sübvansiyonlarının belli bir tarihte kaldırılması yönünde bir taahhütte bulunulması şüphesiz gelişmiş ülkelerin bir tavizi olarak algılanmalıdır. Zira bu konu, Uruguay Raund'dan beri gündemde olan bir anlaşmazlıktır. Sübvansiyonların kaldırılacağı tarihin DTÖ'nün kredibilitesine gölge düşürmeyecek bir tarih olarak öngörülmesinin de Türkiye'nin müzakerelerdeki genel pozisyonu ile paralellik arz ettiği görülmektedir. o Öte yandan, ihracat sübvansiyonlarına paralel olarak, sübvansiyon eş değeri etki yaratan unsurların disiplin altına alınması yönündeki mutabakat ise ABD ve AB arasındaki uzlaşmayı yansıtmakta ve olumlu değerlendirilmektedir. o Gerek iç destekler ve gerekse ihracat sübvansiyonundaki tüm bu gelişmelere paralel olarak, gelişmiş ülkelerin kendi üzerlerine düşeni yaptıkları varsayımıyla gelişmekte olan ülkelerden beklentileri ise esaslı bir tarife indiriminin gerçekleştirilmesidir. o Formül olarak bant yaklaşımının kabul edilmesi, diğer ülke pozisyonları ile değerlendirildiğinde müzakerelerde beklentinin, kayda değer bir pazar açılımı sağlanması yönünde olduğunu göstermektedir. o Bu noktada, gelişmiş ülkelerce olabildiğince dar olarak yorumlansa da özel ürünler ve hassas ürünler kavramları pazara girişte elde edilmiş önemli esneklikler olarak görülmektedir. o Tarımdaki korumacı yaklaşıma karşın, sanayi ürünleri açısından değerlendirmeler, Türkiye nin gümrük birliği partneri olması nedeniyle farklı bir perspektiften gerçekleşmektedir. Buradaki temel yaklaşım ise gelişmekte olan ülkelerin de mümkün olduğunca pazarlarını açması şeklindedir. 11