İSTANBUL ATMOSFERİNDE KURŞUN KİRLİLİĞİNİN İNCELENMESİ

Transkript

1 TMMOB Çevre Mühendisleri Odası V. ULUSAL ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ KONGRESİ İSTANBUL ATMOSFERİNDE KURŞUN KİRLİLİĞİNİN İNCELENMESİ 1, Gülseren KELEŞ 1, Serkan AKBULUT 1, Mete TAYANÇ 1 ve Bülent AKKOYUNLU 2 1 Marmara Universitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Göztepe, İstanbul. sozyilmaz@yahoo.com, gulseren_keles@yahoo.com, isusakbulut@hotmail.com, mtayanc@eng.marmara.edu.tr 2 Marmara Universitesi, Fizik Bölümü, Göztepe, İstanbul. bulentoktay@marmara.edu.tr ÖZET Yaptığımız çalışmada, yüksek hacimli nunume alma cihazı, düşük hacimli numune alma cihazı ve çökelme kapları ile alınan numuneler yardımıyla İstanbul da atmosferik kurşun konsantrasyonları izlenmiştir. Alınan 48 düşük hacimli numune µg/m 3 aralığında, 4 yüksek hacimli numune µg/m 3 aralığında, 19 çökelme numunesi de µg/m 2.gün aralığında kurşun konsantrasyonu bulunmuştur. Sonuçlar açıkça göstermektedir ki İstanbul da atmosferik kurşun seviyelerinin ulaştığı değerler yaygın olarak kullanılan kurşun limitlerini geçmektedir. Nüfusun ve araç yoğunluğunun fazla olduğu bölgelerde kurşun seviyelerinin daha yüksek olduğu görülmektedir. Endüstriyelleşmekte olan kalabalık şehirlerde, özellikle kurşunsuz benzin kullanımının yaygınlaşmadığı bölgelerde, trafik yoğunluğu meteorolojik durumların kritik olduğu günlerde ciddi hava kirliliğine yol açan önemli bir unsurdur. Anahtar Kelimeler: Atmosferde kurşun, düşük ve yüksek debili örnekleme, kuru ve bulk birikim INVESTIGATION OF LEAD POLLUTION IN ISTANBUL ATMOSPHERE ABSTRACT In this study, atmospheric lead concentration in İstanbul was investigated by collecting various samples using a high-volume sampling device, a low-volume sampling equipment, and stationary containers. 48 low-volume samples taken resulted in a lead concentration range of µg/m 3. 4 high-volume samples resulted in a lead concentration range of µg/m deposition samples taken resulted in a lead deposition rate range of µg/m 2.day. Results clearly indicate that ambient lead concentration in İstanbul has reached values exceeding the widely used threshold values. It is found that lead levels were higher in places that have high population and traffic density and vehicle number. We can conclude that traffic load, where leaded fuel usage is higher than unleaded fuel usage, is a major problem in industrializing and crowded cities, that may cause severe air pollution episodes during critical meteorological conditions. Keywords: Atmospheric lead, low and high volume sampling, dry and bulk deposition

2 1. GİRİŞ Bina içinde ve açık havada oluşan hava kirliliği gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde önemli bir sağlık problemidir. Hava kirliliği doğal yollardan ve çoğunlukla insan kaynaklı olarak toz, gaz ve dumandan oluşur. Bazı toplumlarda astım vakalarının % ı ve solunum hastalıklarının %20 30 u hava kirliliğinden kaynaklanabilmektedir (WHO Web Sitesi). Trafiğin yoğun olduğu şehirlerde açık havada yüksek konsantrasyonlarda kurşun bulunmaktadır. Günümüzde, birçok Avrupa şehrinde havada kurşun seviyelerinin yıllık değişimleri µg/m 3 aralığındadır. Bununla beraber, petrolde kurşun oranının düşmesine bağlı olarak, havada kurşun değerleri düşüş eğilimi göstermektedir. Yüksek kurşun değerleri kurşun madenlerinin yakınında görülmektedir (WHO, 1987). İstanbul da daha önce yapılan çalışmalarda, yüksek debili örnek alma cihazıyla alınan numunelerde havada ölçülen ortalama kurşun miktarı µg/m 3 (Alp ve diğerleri, 1999a) ve µg/m 3 (Alp ve diğerleri, 1999b), ve çökelen partiküler madde içinde ortalama kurşun miktarı µg/m 2 gün (Alp ve diğerleri, 1999a) olarak bulunmuştur. Kurşun düşük konsantrasyonlarda dahi çeşitli etkiler gösteren çok toksik bir elementtir. Kısa sürede (akut) yüksek miktarda kurşuna maruz kalan kişilerde beyin hasarı, karaciğer hasarı ve gastrointestinal sıkıntı görülmüştür. Uzun süre (kronik) maruz kalma durumunda ise kan, kan basıncı, merkezi sinir sistemi, karaciğer ve D vitamini metabolizmasında negatif etkilere yol açmaktadır. Çocuklar kurşunun kronik (uzun süreli) etkilerine karşı bilhassa hassastırlar; zihinsel gelişimleri ve büyümeleri yavaşlar. Fetüsün anne karnında kurşuna maruz kalması düşük ağırlıkla doğma, doğum sonrası sinirsel ve davranışsal gelişim yavaşlaması gibi riskler taşır (WHO Web Sitesi). Bu çalışmanın amacı kurşunlu benzin kullanımının yaygın olduğu İstanbul un havasında kurşun miktarını ölçmek, sonuçları ulusal ve uluslararası standartlarla karşılaştırmak, ve kurşun kirliliği için çözüm yolları önermektir. Numuneler İstanbul un kurşun açısından en çok kirlenmiş bölgelerinden alınmıştır. 2. ÇALIŞMANIN YAPILDIĞI ALAN VE DENEYSEL METOTLAR 2.1. Çalışmanın Yapıldığı Alan İstanbul, 10 milyonu aşan nüfusuyla Türkiye nin en önemli şehridir. İstanbul çok yoğun bir nüfusa ve aldığı göçe bağlı olarak hızlı bir nüfus artışına sahiptir. Nüfus yoğunluğu hava kirliliği konusunda iki açıdan önemlidir; (a) yüksek nüfus daha çok kirliliğe neden olur, ve (b) kirlilik daha çok nüfusu etkiler. Karadeniz i Marmara Denizi ne bağlayan ve 30 km uzunluğunda olan İstanbul Boğazı İstanbul u iki parçaya ayırır. Yerleşim Boğaz ın iki yakasında Güney-Kuzey yönünde, ama çoğunlukla Marmara kıyısı boyunca Doğu-Batı yönünde, 150 km uzunluğunda yoğun bir şehir şeridi oluşturacak biçimde yayılmıştır (Tayanç, 2000) Numune Alma ve Analiz Yöntemi Meteorolojik veriler klima ve radyozonde değerleri olarak Göztepe Meteoroloji Bölge Müdürlüğünden alınmıştır Numune Alma Cihazları ve Yerleri Numuneler düşük debili numune alma cihazı, yüksek debili numune alma cihazı, ve çökelme kapları kullanılarak İstanbul sınırları içinde dört ayrı yerden alınmıştır (Şekil 1). Numune alma yerlerinin seçiminde meteorolojik durum, kirletici kaynağının özellikleri, nüfus yoğunluğu ve sosyoekonomik yapı, ulaşılabilirlik ve numune alma cihazlarının güvenliği göz önüne alınmıştır. Şişli den düşük debili numune alma cihazı, yüksek debili numune alma cihazı, ve çökelme kapları ile; Göztepe den düşük debili numune alma cihazı ile; Bostancı ve Bağlarbaşı ndan çökelme kapları ile numune alınmıştır. 358

3 Marmara Üniversitesi Göztepe Kampüsü nün önünde 6, Bağlarbaşı nda 4 şeritli olmak üzere, minibüs ve otobüsler nedeniyle yoğun bir trafiğe maruz kalan yollar vardır. Şişli de 8 şeritli otoyolun altında 6 şeritli bir yol bulunmaktadır ve her iki yol da yoğun trafik nedeniyle yüsek miktarda kurşun kirliliğine yol açmaktadır. Bostancı da da çevrede kurşun kirliliğine neden olan 6 şeritli bir yol vardır. Düşük debili numune alma cihazı Marmara Üniversitesi Göztepe Kampüs üne ve Şişli de bulunan Tekel Likör Fabrikası na yerleştirilmiştir. Yüksek debili numune alma cihazı Şişli de bulunan Tekel Likör Fabrikası na yerleştirilmiştir. Çökelme kapları Bostancı da bir özel mülke, Bağlarbaşı nda İSKİ Pompa İstasyonu na ve Şişli de Tekel Likör Fabrikası na yerleştirilmiştir. Baskın rüzgar yönü ve hızı, ve trafik yükü numune alma yeri belirlemede önemli kriterler olarak belirlenmiştir, ve Şişli, Göztepe, Bostancı ile Bağlarbaşı numune alma yerlerinin seçiminde rol oynamıştır. Şişli yüksek binalarla çevrilidir, rüzgar hızı baskın olarak düşüktür, ve toplam 14 şeritte seyreden trafik yükü yoğundur. Bostancı ve Göztepe de orta rüzgar hızı baskındır, yoğun trafik görülmektedir ve yüksek binalarla çevrilidirler. Bağlarbaşı nda baskın rüzgar hızı orta ve yüksek olarak belirlenmiştir ve 4 şeritli yol üzerinde özellikle hafta içinde yoğun bir trafik gözlenmektedir. Avrupa Kıtası Asya Kıtası Marmara Denizi Şişli ye yerleştirilen yüksek debili ölçüm cihazı Şişli ve Göztepe ye yerleştirilen düşük debili ölçüm cihazı Şişli, Bostancı ve Bağlarbaşı na yerleştirilen çökelme kapları Şekil 1. Numune Alma Yerleri Çökelme kaplarının kullanılmasının amacı yeryüzüne düşen kuru birikim (dry deposition) içindeki kurşun miktarını ölçmektir. Çökelme numuneleri iki halde alınmıştır; (a) yağış görülmeden iki haftalık numune alma süresi dolarsa (kuru numune), ya da (b) numune alma süresi içinde yağış gözlenirse (yaş numune). Çökelme kapları 442 cm 2 çökelme alanına (26 cm x 17 cm) ve 11 cm derinliğe sahiptir. Yüksek ve düşük debili numune alınmasının amacı havada asılı kurşun miktarını ölçmektir. Düşük debili numune alma cihazı bir vakum pompası, motor, hacimölçer ve dairesel filtre kağıdından oluşmaktadır. Cihaz L/dak aralığında, ortalama 7.6 L/dak debi ile hava çekmekte, çekilen hava miktarı hacimölçerde belirlenerek filtre kağıdından geçmektedir. 47 mm çapa sahip filtre kağıtları Sartorius A.Ş. den temin edilmiştir. Düşük debili numuneler, düşük debili numune alma cihazı 24 saat sürekli çalıştırılmak suretiyle alınmıştır. 24 saatin 359

4 sonunda cihazın içinde bulunan filtre kağıdı yenisiyle değiştirilmiştir. Yüksek debili numune alma cihazı bir vakum pompası, motor, ve dikdörtgen filtre kağıdından oluşmaktadır. Yüksek debili numune almak için, yüksek debili numune alma cihazı 3 saat boyunca 30 m 3 /saat debi ile çalıştırılmış, bu sürenin sonunda filtre kağıdı analiz edilmek üzere alınmıştır Deneyler Çalışmada Standart Metotlar 3050 de belirtilen Acid Digestion yöntemi kullanılmıştır. Acid digestion Marmara Üniversitesi Çevre Mühendisliği Laboratuarı nda yapılmış ve kurşun konsantrasyonları Yıldız Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği nin Unicam 919 model Atomik Absorpsiyon Spectrofotometresi nde ölçülmüştür. 3. SONUÇLAR Habitatta yaşayan canlıları kurşun kirliliğinden korumak için ulusal ve uluslararası kuruluşların belirlediği kurşun limitleri Tablo 1 de verilmiştir. NAAQS (National Ambient Air Quality Standards) ABD nin hava kalitesi standartlarıdır. PSD (Prevention of Significant Deterioration) hava kirliliğinin uzun vadeli etkilerinden korunmak için ulaşılması gereken minimum kirliliği belirler. Kurşun kirliliği ile ilgili yaygın olarak kullanılan standartlar kurşun limitlerini yıllık ortalama ile belirlediğinden çalışmamızda elde edilen sonuçlar PSD limitleri ile karşılaştırılmıştır. Düşük debili numuneler Şişli ve Göztepe den günlük olarak alınmıştır. Şişli de alınan numunelerde ölçülen kurşun değerleri µg/m 3 aralığındadır. Göztepe de alınan numunelerde ölçülen kurşun değerleri µg/m 3 aralığındadır. Tablo 1. Değişik standartlara göre kurşun limitleri Standart Limit Değeri Periyot NAAQS 1.5 µg/m 3 (havada) Yıllık ortalama HKKY 500 µg/m 2 gün (çökelen parçacık) Yıllık ortalama HKKY 2 µg/m 3 (havada) Yıllık ortalama WHO 0.5 µg/m 3 (havada) Yıllık ortalama PSD 0.1 µg/m 3 (havada) 24 saatlik ortalama Meteorolojik faktörler atmosferde hava kirleticilerinin davranışlarının temel etkenleridir. Yüksek basınç ve deniz seviyesinden 1000 m yüksekliğe kadar gözlenen enversiyon (sıcaklığın yükseklikle birlikte artması) düşey karışıma ve kirleticilerin dağılmasına engel olarak yüzey kirliliğini artırır. Rüzgarın da kirleticileri dağıtma etkisi söz konusudur ve çalışmamızda 3 m/sn i geçen rüzgar hızlarının yüzey kirliliğini azaltıcı etkisi olduğu göz önüne alınmıştır. Bu çalışmamızda Göztepe de toplanmış düşük debili numuneler için kurşunun basınç, rüzgar hızı, enversiyon başlangıç yüksekliği ve enversiyon kuvveti (sıcaklığın yükseklikle artış hızı) ile ilişkisini belirleyen Pearson korelasyon katsayıları hesaplanmış ve Tablo 2 de sunulmuştur. En yüksek korelasyon katsayısı enversiyon yüksekliği ile kurşun konsantrasyonu arasında olarak bulunmuştur. Diğer değerlerden de, basınç ve enversiyon kuvveti arttıkça kurşun seviyesinin arttığı gözlenmiş ancak korelasyon değerleri küçük olduklarından istatistiksel olarak belirli bir ilişkiden söz edilemeyeceği anlaşılmıştır. Ayrıca Göztepe meteoroloji istasyonu ile Göztepe de numune alınan yer arasında da birkaç km mesafe bulunduğu için kirlilik verileri ile meteorolojik veriler arasında tam bir ilişki gözlenmesi beklenemez. Kışın Göztepe den alınan düşük debili numunelerde ortalama µg/m 3 kurşun konsantrasyonu ölçülmüştür. Göztepe de kirliliğe yol açan kurşun kaynakları trafik akışı ve 6 şeritli yoldan kalkan tozdur. Numune alma yeri binaların arasında ve otoyoldan 115 m uzaklıktadır. Otoyolun her iki tarafında bulunan yüksek binalar rüzgarın dağıtıcı etkisini azaltmaktadır. 360

5 Göztepe de alınan numunelerin en düşük ve en yüksek konsantrasyonlara sahip olduğu günlerde basınç ( mbar) ve enversiyon kuvveti ( o C/100 m) değerleri birbirine yakın olmasına karşın konsantrasyonlar ( μg/m 3 ) birbirinden çok farklı bulunmuştur. Buna neden olarak enversiyonun başladığı yükseklik ( m) ve rüzgar hızındaki ( m/sn) farklılıklar gösterilebilir. Tablo 2. Düşük debili numuneler için kurşunun basınç, rüzgar hızı, enversiyon yüksekliği ve enversiyon kuvvetiyle ilişkisini belirleyen Pearson korelasyon katsayıları Göztepe Kurşun Basınç Kurşun Rüzgar hızı Kurşun Enversiyon yüksekliği Kurşun Enversiyon kuvveti Ocak ayında Göztepe de üstüste iki günün düşük debili numuneleri ele alındığında atmosferde kurşun değerlerini sadece klimatolojik faktörlerin etkilemediği ortaya çıkmaktadır. Söz konusu günlerde basınç ( mbar) ve rüzgar hızı ( m/sn) neredeyse aynı olduğu halde, 1076 m yükseklikte başlayan enversiyonun 2.04 o C/100 m olduğu tarihte kurşun miktarı μg/m 3, 715 m yükseklikte başlayan enversiyonun 1.24 o C/100 m olduğu tarihte kurşun miktarı μg/m 3 bulunmuştur. Bu da göstermektedir ki atmosferde kirletici yoğunluğu gözlenirken klimatolojik verilerin yanısıra trafik yoğunluğu gibi etkenler de önem arz etmektedir. Kurşun (μg/m3) 5,000 4,000 3,000 2,000 1,000 0,000 Göztepe Kurşun Değerleri (24 saatlik ortalama) Kursun PSD WHO NAAQS Numune Numarası Şekil 2. Göztepe den alınan düşük debili numunelerin sonuçları Yazın Şişli den alınan düşük debili numunelerde µg/m 3 aralığında ortalama µg/m 3 kurşun konsantrasyonu ölçülmüştür. Şişli de kirliliğe yol açan kurşun kaynakları yoğun ve sürekli trafik akışı, 8 ve 6 şeritli yollardan kalkan tozdur. Numune alma yeri, otobüs durağının ve trafik ışıklarının hemen yanında ve yoldan 3 m uzakta olması nedeniyle, Tekel Likör Fabrikası nın bahçesi olarak seçilmiştir. Şişli de de E-5 karayolunun geçtiği köprü ve otoyolun her iki tarafında bulunan yüksek binalar rüzgarın dağıtıcı etkisini önemli ölçüde azaltmaktadır. Elde edilen sonuçlar enversiyon yüksekliğinin, basınç ve rüzgar hızına göre daha etkili olduğunu göstermektedir; benzer basınç ve rüzgar hızı değerlerine sahip günlerde enversiyon ( o C/100 m) yüzeyden 200 m den az yükseklikte gerçekleşmiş ve kurşun konsantrasyonu ( µg/m 3 ) üzerindeki etkisi belirginleşmiştir. 361

6 Şişli de yapılan ölçümlerde elde edilen en yüksek kurşun konsantrasyonunun enversiyonun olmadığı, rüzgar hızının 3.5 m/sn olduğu bir günde gözlenmesi, çevresel faktörlerin ve yüksek basıncın kirletici yoğunluğunu artırdığını düşündürmektedir. Şişli Kurşun Değerleri (24 saatlik ortalama) Kursun PSD WHO NAAQS Kurşun (μg/m3) 12,000 10,000 8,000 6,000 4,000 2,000 0, Numune Numarası Şekil 3. Şişli den alınan düşük debili numunelerin sonuçları Genel olarak düşük debili numunelerde kurşun miktarı µg/m 3 aralığında, ortalama 1.85 µg/m 3 tür. Sadece Göztepe den alınan 4 düşük debili numunede kurşun miktarı belirtilen limitlerin altında çıkmış, diğer tüm 67 düşük debili numune limitlerin üstünde kurşun miktarına sahip çıkmıştır. Şişli de yüksek debili cihazla 3 saatlik numuneler alınmıştır. Yüksek debili numunelerde kurşun miktarı µg/m 2 gün aralığında, ortalama 0.28 µg/m 2 gün olarak tespit edilmiştir. Pearson korelasyon katsayıları farklı yerlerden alınan düşük debili numuneler ve çökelme numunelerinde farklılık göstermiş, değişik yerlerden alınan çökelme numuneleri için de korelasyon katsayısı yakın değerler vermemiştir. Bu da gösteriyor ki numune alınan yerin özellikleri klimatolojik faktörler kadar etkilidir ve sadece klimatolojik faktörler göz önüne alındığında yorum yapmak zorlaşmaktadır. Tablo 3 te çökelme numunelerinden elde edilen kurşun konsantrasyonunun basınç, rüzgar hızı, enversiyon yüksekliği ve enversiyon kuvvetiyle ilişkisini belirleyen Pearson korelasyon katsayıları verilmektedir. Hem Bağlarbaşı nda hem de Şişli de kurşun seviyesi ve rüzgar hızı arasındaki korelasyon hatırı sayılır düzeydedir. Bu da şiddetli rüzgarın topraktan ve diğer yüzeylerden parçacıkların havalanması ve ölçüm aletini etkilemesi ile açıklanabilir. Tablo 3. Çökelme numuneleri için kurşunun basınç, rüzgar hızı, enversiyon yüksekliği ve enversiyon kuvvetiyle ilişkisini belirleyen Pearson korelasyon katsayıları Bağlarbaşı Şişli Kurşun Basınç Kurşun Rüzgar hızı Şişli, Bostancı, ve Bağlarbaşı dan alınan çökelme numuneleri, yağış düştükten sonra (yaş numune), eğer numune alma süresi içinde yağış düşmemişse 2 hafta sürenin sonunda (kuru numune) alınmıştır. Bostancı dan alınan çökelme numunelerinde kurşun miktarı µg/m2gün aralığında, ortalama µg/m 2 gün dür. Bostancı da kirliliğe yol açan kurşun kaynakları 362

7 trafik akışı, ve 6 şeritli yoldan kalkan tozdur. Numune alma yeri yoldan 11 m uzaktadır. Otoyolun her iki tarafında bulunan yüksek binalar rüzgarın dağıtıcı etkisini önemli ölçüde azaltmaktadır. Bağlarbaşı ndan alınan çökelme numunelerinde kurşun miktarı µg/m 2 gün aralığında, ortalama µg/m 2 gün dür. Bağlarbaşı nda kirliliğe yol açan kurşun kaynakları yoğun trafik ve 6 şeritli yoldan kalkan tozdur. Numune alma yeri yoldan 4 m uzaktadır. Yolun her iki tarafında bulunan yüksek binalar nedeniyle rüzgarın dağıtıcı etkisi önemli ölçüde azalmaktadır. Şişli den alınan çökelme numunelerinde kurşun miktarı µg/m 2 gün aralığında, ortalama µg/m 2 gün dür. Şişli de kirliliğe yol açan kurşun kaynakları yoğun ve sürekli trafik akışı, 8 ve 6 şeritli yollardan kalkan tozdur. Numune alma yeri yoldan 3 m uzaktadır. Otoyolun her iki tarafında bulunan yüksek binalar rüzgarın dağıtıcı etkisini önemli ölçüde azaltmaktadır. Şişli Kurşun Değerleri (3 saatlik ortalama) Kurşun PSD WHO NAAQS Kursun (μg/m3) 2,000 1,500 1,000 0,500 0, ,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 Numune Numarası Şekil 4. Şişli den alınan yüksek debili numunelerin sonuçları Çökelme Numunelerinde Kurşun Değerleri Kursun (μg/m2gün) Bağlarbaşı Bostancı Şişli Numune Numarası Şekil 5. Çökelme numunelerinin sonuçları 363

8 4. ÖZET VE YORUMLAR Havada bulunan kurşun miktarı yüksek debili numune alma cihazı kullanılarak Şişli de, düşük debili numune alma cihazı kullanılarak Göztepe ve Şişli de ölçülmüştür. Çökelen kurşun miktarı sabit çökelme kapları ile Şişli, Bağlarbaşı ve Bostancı da ölçülmüştür. Bu üç yöntemle toplam 119 günlük 71 numune alınmıştır. Şişli Göztepe ye göre daha yoğun ve sürekli trafiğe maruz kalmaktadır ve yüksek binalar nedeniyle hava sirkülasyonuna daha kapalıdır. Bu nedenle Şişli den alınan numunlerde Göztepe ye nazaran daha yüksek kurşun konsantrasyonları bulunmuştur. Yazın alçak basıncın baskın olması nedeniyle hava sirkülasyonu sağlanır ve böylece kirletici konsantrasyonları düşer. Şişli den yazın numune alınmasına rağmen, kışın numune alınan Göztepe den daha yüksek kurşun konsantrasyonları bulunmuştur. Şişli den alınan düşük debili numunelerden elde edilen en düşük kurşun konsantrasyonu dahi PSD limitlerinin üstünde çıkmıştır. Göztepe den alınan numunelerde PSD limitinin altında değerler bulunmuş olsa da, genelde limitin üstünde kurşun değerlerine rastlanmıştır. Şişli nin Bostancı ve Bağlarbaşı na göre daha yoğun trafiğe maruz kalması ve yüksek binalar nedeniyle daha kapalı olması, çökelen numunelerde daha yüksek kurşun bulunmasının en önemli nedenleridir. Kurşunla ilgili olarak yürütülen diğer çalışmalar da göstermektedir ki; yüksek nüfusa sahip ve yoğun trafik bulunan bölgelerde kirlilik çok daha yoğun olmaktadır. Çalışmamızın sonucunda vardığımız kanı, kurşunsuz benzin kullanımının yaygın olmadığı, endüstriyelleşmiş ve kalabalık şehirlerde trafik, hava kirliliğine neden olan önemli bir sorundur. REFERANSLAR: Air Quality Guidelines for Europe, Copenhagen: WHO, Regional Office for Europe, WHO Regional Publications, European Series No.23, p.426,1987 Alp, K., Çitil, E., Eldem, N., Bayhan, H., Yoğun Taşıt Trafiğine Sahip Bölgelerde Hava Kalitesinin İzlenmesi: İstanbul Zincirlikuyu Caddesi Örneği, Hava Kirlenmesi Araştırmaları ve Denetimi Türk Milli Komitesi, Hava Kirlenmesi ve Kontrolü Ulusal Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 22-30, Eylül 1999a. Alp, K., Başsarı, A., Çitil, E., Akyüz, T., İstanbul Sütlüce deki Beyoğlu Adliye Sarayı Üzerinde Trafik Kaynaklı Kirlenmenin İncelenmesi, Hava Kirlenmesi Araştırmaları ve Denetimi Türk Milli Komitesi, Hava Kirlenmesi ve Kontrolü Ulusal Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 31-38, Eylül 1999b. Devlet Meteoroloji Enstitüsü, Göztepe Meteoroloji İstasyonu Tayanç, M. An Assessment of Spatial and Temporal Variation of Sulfur Dioxide Levels over İstanbul, Turkey, Environmental Pollution, 107, World Health Organization Web Sitesi: 364