ÜNİTE. ERGONOMİ Dr. H. Ali AYGÖR İÇİNDEKİLER HEDEFLER FİZİKSEL İŞ YERİ DÜZENLEME: AYDINLATMA

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER FİZİKSEL İŞ YERİ DÜZENLEME: AYDINLATMA Aydınlatmayla İlgli Kavramlar Görme ve Göz Renk Kavramı Işıklık Oranı ve Yansıma Kamaşma ve Performans Işık Kaynakları Aydınlatma Türleri ve Seçimi ERGONOMİ Dr. H. Ali AYGÖR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Aydınlatma ile ilgili kavramları tanımlayabilecek, Görme olayı ve renk düzenlemesini bilecek, Aydınlatmada kamaşma gibi unsurların eliminasyonunu anlayacak, Aydınlatma türleri ile onların seçimi hakkında bilgi sahibi olacaksınız. ÜNİTE 8

2 GİRİŞ Gün ışığında araba sürerken, golf oynarken, tarla da çalışırken kısacası hayattaki pek çok aktivite için ışık kaynağı olarak güneşe bağlıyız. Bununla birlikte insan aktiviteleri içeride ve akşamları devam ederken bazı suni aydınlatma kaynakları sağlamak gereklidir. Fakat yine de iğne iplik geçirmek veya kâğıtları tasnif etmek gibi basit görülebilir işlerin performansı için suni aydınlatmayla doğal gün ışığı arasında fazla fark görülmez. Göz yorulmasında ışık en önemli unsurdur. Aydınlatma mühendisi sanat ve bilimin her ikisinden oluşur. Bilimsel yönleri çeşitli aydınlatma parametreleri ve yeterli enerji aydınlatma sistemlerinin tasarımını içerir. Bir mağazada sergiye ışık tutmak veya belli bir renk tasarımını tamamlamak gibi işin sanatsal boyutu ise ışık kaynaklarının birleşiminde rol oynar. İş kazaları ve üretim kayıpları yönünden büyük önem taşıyan yorgunluk türü göz yorgunluğudur. İşçinin en çok enerji ve dikkatle çalışmaya katılan ilk organı gözüdür. Göz yorgunluğu çok zaman iyice anlaşılmaz, genel bir rahatsızlık olarak hissedilir. Gözün yorulmasında, göz hastalıkları ve uygunsuz bakış dışında en önemli etken ışık unsurudur. Kapalı iş yerlerinde ışık unsuru çok daha fazla önem kazanır. Gözün yorulmasını önlemek için, görme işinin kolaylaştırılması, rahat görme koşullarının yaratılması gerekir. Bu sebeple aydınlatmanın iş kazaları ve üretim kayıpları oluşumundaki etkisini ortaya koymak için aydınlatma yı teknik ve ergonomik açılardan inceledik. Zira, bu bölümün hazırlanmasının amacı aydınlatmadaki temel kavramların yanı sıra görme açısından uygun aydınlatmanın öneminin ve tekniklerinin öğrenilmesidir. GENEL KAVRAMLAR Gözün ağ tabakasını uyarabilen ve görsel duyu oluşturabilen ışınım enerjisine ışık denilir. Işınım enerjisi (radiant energy) tayfının yalnız, yaklaşık olarak nanometre (1 nm = 10-9 m) dalga boyu bandında bulunan ışınımlar görsel duyu oluşturabilir. Bir ışık kaynağından yayımlanan toplam ışık akışının, yayımlanma süresi ile çarpımına ışık miktarı veya ışık enerjisi denir, sembolü Q ve birimi ise lümensaniye (1m.s) dir. Işık akışı (Luminous flux) ise birim zamanda yayılan veya üretilen ışık miktarı olup, sembolü ve birimi ise lümen (lm) dir. Bir ışık kaynağının ürettiği toplam ışık akışı veya bir yüzeye gelen ışık akışı lümen cinsinden ölçülür. Lümen (lümen), uluslararası birim sisteminde ışık akısının birimidir. Her yönde üniform olarak 1 kandela (cd) ışık yeğinliğinde ışık yayan bir nokta ışık kaynağından, birim katı açı (1 steradyan) içerisinde yayılan ışık akışı 1 lümen olarak tanımlanmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Aydınlatma (illumination), nesnelerin görülüp algılanabilmeleri için yüzeylerine ışık uygulanmasıdır. Aydınlatma düzeyi (illuminance level, illumination level), üniform aydınlatılmış bir yüzeyin, birim alanına gelen toplam ışık akışıdır. sembolü E olup, birimi ise (metrik sistemde) lüks tür. Diğer bir ifade ile Uluslararası Birim (Metrik) Sistemi nde lüks, (1m/m2), İngiliz birim (Metrik Olmayan) Sistemi nde ise fut kandil (footcandle), (1m/ft2) kullanılan aydınlık birimleridir. Aydınlık düzeyi ölçümlerinde aydınlık-ölçer (lux-meter, illuminance-meter) kullanılır (Şekil 1). Aydınlatma birimi lüks tür. Şekil 8.1. Aydınlatma düzeyini ölçen alet (lüksmetre, lux-meter, illuminance-meter) Metrik ve metrik olmayan birim sistemlerinde kullanılan aydınlık düzeyi birimleri arasındaki çevirme çarpanları şu şekildedir: 1 lm = 1/683 ışık-watt 1 lm-hr = 60 1m dk 1 fc = 1 lm/ft2 1 fot (ph) = 1 lm/cm 2 = x 1 lüks = 1 lümen/m 2 = 1 metre kandil Işıklılık (luminance), parıltı ya da parlaklılık (brightness), bir ışık kaynağı ya da aydınlatılmış bir yüzey üzerindeki bir noktanın, herhangi bir doğrultudaki ışıklığı, söz konusu noktayı çevreleyen sonsuz küçük yüzey alanından, o doğrultuda yayımlanan ışık yeğinliğinin, bu yüzey alanının o doğrultuya dik bir düzlem üzerindeki iz düşüm alanına oranıdır. Parlaklığın sembolü L olup, birimi ise Uluslararası Birim (Metrik) Sistemi nde kandela/metre-kare, (cd/m 2 ), İngiliz birim (Metrik Olmayan) Sistemi nde de futlambert (footlambert, fl) kullanılmaktadır. Yüzeylerin ışıklılığı ışıklık-ölçer (luminance-meter) ile ölçülür. Aydınlatılmış bir yüzeyin ışıklılığı, yüzeye çarpan ışık miktarına yani aydınlık düzeyine ve yüzeyin ışık yansıtma katsayısına bağlıdır. Işık yansıtma katsayısı R (%) olan ve E (1x) düzeyinde aydınlatılan bir yüzeyin ışıklılığı (cd/m 2 ), R=( *L )/E formülünden hesabedilir. Eğer aydınlık düzeyi (E) fut kandil cinsinden ölçülmüş veya hesaplanmış ise, yüzey ışıklılığını (L) futlambert cinsinden hesaplamak için R= L/E formülü kullanılır. Eğer ışıklılık futlambert cinsinden hesaplanmış ya da ölçülmüş ise bunu cd/m 2 cinsinden ifade etmek için, önce ile çarpmak sonra sayısına bölmek gerekir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Parıltı, ışıklı bir yüzeyin az ya da çok ışık yayımlar görünmesine bağlı olarak yüzey ışıklılığının yarattığı görsel duyulanma sonucunda, çok parlak veya az parlak, açık, koyu veya mat gibi varılan subjektif bir yargıdır, birimsizdir. Işıklılık (parıltı) kontrastı (luminance contrast), aydınlatılmış bir nesnenin ışıklılığı ile nesneyi çevreleyen fonun ışıklılığı arasindaki farkın sübjektif olarak değerlendirilmesidir. Işık verimi (luminous efficacy of a source) ise ışık kaynağının, tüketmiş olduğu birim enerji başına ürettiği ışık akışı miktarıdır (Na=Lm/W) ki, birim: lümen/watt, (lm/w) dir. GÖRME VE GÖZ Işık veriminin birimi lümen/w tır. Işığı algılayıp görmeyi sağlayan gözdür. Gözün anatomik yapısı kabaca bir fotoğraf makinesinin benzetilebilir. Gözün ağ tabakası film, iris tabakası diyafram, göz bebeği ise fotoğraf makinesinin objektif açıklığı işlevini görür. Göz bebeği iris tabakasının ortasında bir deliktir. İris tabakası, göz içerisine görme için yeterli miktarda ışık girebilmesi için göz bebeğinin büyüklüğünü ayarlar. Göz bebeğine çok aydınlık ortamda küçülebilme, karanlık ortamlarda büyüyebilme yeteneği verilmiştir. Ağ tabakası koni ve çubuk denilen sinir uçlarından oluşmuştur. Sarı nokta etrafında yoğunlaşmış olan koniler, gözün renk algılamasını sağlar. Koniler gün ışığına karşı duyarlıdır, dolayısıyla gözün gündüz görmesini sağlar. Sarı noktadan uzaklaştıkça ağ tabakasının çevresine doğru çubuk yoğunluğu artar. Çubuklar gözün gece görmesini sağlar, renklere karşı duyarlı olmamakla birlikte, az aydınlık ortamlarda mavi ışığa karşı duyarlıdırlar. Cisimlerin ayırt edilip algılanabilmesi yani görülebilmesi için aydınlatılması gerekir. Aydınlatılan cisim yüzeyinden yansıyarak gelen ışığın gözün saydam tabakasında kırılması sonucunda, cismin görüntüsü oluşur. Saydam tabakada oluşan görüntünün ağ tabaka üzerine düşmesi, kristal göz merceği ile sağlanır. Göz merceği, cisim ile göz arasındaki uzaklığa göre dış bükeyliğini değiştirerek, kırılan ışınların ağ tabakada bulunan sarı leke üzerine odaklanmasın sağlar. Buna gözün optik uyumu denilir. Ağ tabaka üzerine düşen ışık, ışığa duyarlı sinir lifleri ile ağtabakanın derinliklerindeki koni ve çubuklara iletilir. Koniler gündüz görmesi durumunda, çubuklar ise, gece görmesi durumunda çalışan ışık alıcılarıdır. Çubuklar, gelen ışığın yeğinliğine yani azlığına çokluğuna göre koniler ise hem yeğinliğine hem de dalga boyuna göre elektrik sinyalleri üretirler. Optik sinir lifleri kanalıyla beyne iletilen bu sinyallerin değerlendirilmesi sonucunda cisim algılanıp görülür. Normal görmede, her iki gözün cisim üzerine odaklanması sonucunda, beyin, her iki gözün ağ tabakaları üzerinde oluşan görüntüleri tek bir görüntü olarak yorumlar. Her iki gözün toplam görme alanı yatay olarak 180 m, düşey olarak 130 m dir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Göz bir cisme odaklandığında, görme alanının merkezinde, 1.4 derecelik açı ile görülen kısmın görüntüsü sarı leke üzerine düşer. Sarı leke civarında, ışıklılığa karşı çok duyarlı olan koniler bulunduğundan görüntüsü bu nokta üzerine düşen cisim en ince ayrıntılarıyla görülür. Görüntünün ağ tabaka üzerine düşme noktası sarı lekeden uzaklaştıkça görme netliği azalır derece arasındaki görme, merkezî alandaki görme duyarlılığının %1 i kadardır. 20 derecenin ötesindeki görme bulanık olmakla birlikte ışıklılık ve hareket değişimlerine karşı çok duyarlıdır. Görmede odaklanma olduğunda, görme alanında 1,4 derecelik sarı leke ile oluşur. Cisimlerin görülebilmesi, cismin büyüklüğü, ışıklık ve renk kontrastı, bakma süresi ve ışıklılığı yani aydınlık düzeyi ile orantılıdır. Göz bir cismi, diğer cisimlere göre farklı ışıklılıkta ve farklı renkte olduğu için görür. Yani görme ışıklılık ve renk kontrastı ile olur. Eğer kâğıt ile yazı arasında ışıklılık veya renk kontrastı yok ise yazılar okunamaz veya her yönden eşit düzeyde aydınlatılmış bir cismin şeklini ve dokusunu algılayıp görmek çok zordur. Işık tayfında birbirine yakın olmayan yani farklı renklere boyanmış iki yüzey arasında renk kontrastı oluşur. Yüzeyleri kontrast renklere boyanmış bir cismin şekli veya fona göre kontrast renkli bir cisim, renk kontrastı nedeniyle kolayca algılanıp görülebilir. Örneğin siyah bir fonla, üzerindeki beyaz renkli bir cisim arasındaki ışıklılık kontrastı %100 dür ve cisim kolayca görülebilir. Işık yansıtma katsayısı %40 olan gri renkli bir cisim, aynı düzeyde aydınlatılmış, ışık yansıtma katsayısı %80 olan gri renkli bir fon üzerine konulduğunda, ışıklılık kontrastı %50 olmasına rağmen zor görülür. Gözün, cisimlerin en ince şekil ve doku ayrıntılarını, en küçük ışıklılık ve renk kontrastlarını ve görüş alanı içerisindeki en zayıf hareketleri ayırt edip algılama yeteneğine görme keskinliği (visual aquity) denilir. Görme keskinliği, gözün belirli bir uzaklıktan algılayabildiği en küçük ayrıntıyı görme açısının (minutes) tersi olarak ifade edilir. Gözün görme keskinliği cismin büyüklüğüne, göze olan uzaklığına, kontrastına ve bakma süresine göre değişir. Aydınlık düzeyinin yükseltilmesi ile gözün görme keskinliği artar. Gözün ortama alışma özelliğine göz uyma (adaptasyon, adaptation) denilir. Gözün biri renk uyması, diğeri ışıklılık uyması olmak üzere iki türlü uyması söz konusudur. Gözün ışıklılık uyması, aydınlık bir ortamdan karanlık bir ortama girildiğinde gözün karanlığa alışma ve karanlıkta görmeye başlaması, ya da karanlıktan aydınlığa çıkıldığında, kamaşmanın geçmesi yani gözün aydınlığa alışması ve görmeye başlaması özelliğidir. Gözde görmeyi sağlamak için, ortamın ışıklılık düzeyine göre bazı ayarlamalar olmasına, ışık duyarlılığını değiştirmesine ışıklılık uyması denilir. Gözün ışıklığa uyması üç şekilde olmaktadır: Göz bebeğinin daralıp genişlemesi Sinirsel uyum Foto-Kimyasal Uyum Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Otomobil farı, güneş gibi çok parlak ışık kaynaklarından gelen veya kötü yerleştirilmiş bir ışık kaynağından yansıyan ışık, göz içerisinde saçılarak görme alanını perdeler. Gözün görme yeteneğinin azalmasına, görüntünün bozulmasına neden olan bu olaya göz kamaşması denilir. Kamaşma, gözün ışıklılık uyumu sınırlarının yetersizliğinde oluşur. Göz, gelen ışığın miktarına göre, görmeyi başlatmak için kendiliğinden daha önce değinilen ayarlamaları yaparak, çevrenin ışıklılık düzeyine uyum sağlamaya çalışır. Göz kamaşması, gözün ışıklılık uyum sınırlarının veya hızının yetersiz kalmasının sonucunda gerçekleşmektedir. Örneğin güneşe veya çıplak ışık kaynağına bakılamamasının nedeni, göz merceğinde ve ağ tabakada yapılan ayarlamalara rağmen, göze giren ışık miktarının değerlendirilemeyecek kadar yüksek olması, yani gözün güneş veya çıplak lamba ışıklılığına uyum sağlayamamasıdır. Bu tür göz kamaşmalarını gidermek veya etkisini azaltmak için, aşırı derecede parlak yüzeylerin ışıklılığını azaltmak gerekir veya bu yüzeylere renkli cam filtrelerle, güneş gözlüğü ile bakılmalıdır. Göz kamaşması görmeyi zorlaştıran, görüntüyü bozan bir olgudur. Bu nedenle, iç mekân aydınlatmasında görme alanı içerisinde aşırı derecede parlak yüzeylerin ve ışık kaynaklarının bulunmamasına dikkat edilir. Karanlık bir ortamdan aydınlığa çıkan bir kimsenin gözü kamaşır, bir süre etrafını iyi göremez, ama bu kamaşma, göz yeni ışıklılık düzeyine alışınca kaybolur. Bunun nedeni ise, gözün, değişen ışıklılık düzeyine uyum hızının yetersiz kalmasıdır. Eğer karanlıktan aydınlığa veya aydınlıktan karanlık bir ortama geçiş yavaş yavaş olursa göz değişen ışıklılığa zamanında uyum sağlayacak ve göz kamaşması olmayacaktır. Benzer şekilde, çalışma odası ve koridor gibi bitişik mekânların aydınlık düzeyleri arasındaki oran öngörülen değerlerden daha yüksek olmamalıdır. RENK KAVRAMI Renk, gözün ışık tayfını oluşturan çeşitli dalga boyu bantlarına karşı göstermiş olduğu psikolojik bir tepkidir. Bir nesnenin, algılanan rengi, onu aydınlatan ışığın tayfsal bileşimine, nesnenin, üzerine düşen ışığın tayfsal bileşenlerini yansıtma özelliğine ve nesneyi çevreleyen fon rengine göre değişmektedir. Aydınlık bir iç mekânın genel renk görünümü, kullanıcının psikolojisini etkileyen ve ortamın atmosferini belirleyen önemli bir faktördür. Bu nedenle, iç mekânların aydınlatılmasında ve dekorasyonunda kullanılacak etkileşim göz önüne alınarak yapılması gerekmektedir. Nesnelerin renk görünümü ile ışık arasındaki ilişkinin daha iyi anlaşılabilmesi için, nesneleri aydınlatan ışığın tayfsal özellikleri, yani ışık rengi ile nesnelerin ışık yansıtma ve yutma özelliklerinin iyi bilinmesi gerekir. Kırmızı, turuncu, sarı, yeşil, mavi ve mor (viyolet) renklerden oluşan ışık tayfı cam prizmadan geçirildiğinde beyaz ışık elde edilmiştir. Işık deneyleri sonucunda, beyaz renkte görünen güneş ışığının, her biri farklı rengi hissettiren çeşitli dalga boyu bantlarından oluştuğu anlaşılmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Normal insan gözünün yedi ayrı renk olarak algıladığı dalga boyu sınırlarının yaklaşık değerleri Tablo 8.1 de verilmiştir. Tablo 8.1. Yedi rengin (yaklaşık) dalga boyu Renk Mor (Viyolet) Mavi Yeşil Sarı Turuncu Kırmızı Dalgaboyu (namometre) İnsan gözünün algıladığı renkler, aslında dalga boyu sınırlarıdır. Renk kontrastı, renkli yüzeyler arasındaki renk kontrastı nesnelerin daha canlı ve belirgin görünmesini sağlar. Genellikle yeteri kadar geniş ve daha koyu renkli bir fon üzerinde bulunan renkli bir desen daha parlak ve daha az gri görünür. Aynı renkli desen daha açık renkli bir fon üzerinde daha sönük veya daha gri renkli görünür. Özet olarak nesne renklerinin algılanmasında, nesneden yansıyarak göze gelen renkli ışığın yarattığı renk duyulaşması, nesneyi çevreleyen yüzeyin rengine göre farklı olmaktadır. Göz, nesne rengini, fon yüzeyinden yansıyarak göze gelen renkli ışığın niteliğine ve niceliğine göre algılamaktadır. Fon renginin neden olduğu bu subjektif renk algılama olgusuna, renk kontrastı etkilenmesi denilir. IŞIKLIK ORANI ve YANSITMA Işıklık oranı görme alanındaki herhangi iki yüzeyin ışıklıklarının oranıdır. IES in (1982) ofis çevrelerinde( bu ayrıca diğer iş çevrelerini de kapsar) maksimum aydınlatma oranı için tavsiyeleri aşağıdadır: Cisimle hemen bitişikteki yüzey arasındaki ışıklılık oranı 3:1 En karanlık yüzeyin ışıklılığı arasındaki oran, 10:1 En parlak yüzeyin ışıklılığı arasındaki oran, 1:10 Pratik olarak 20/1 den daha az ayrıntılı ışıklık oranları sağlayan hiçbir gerçek hayat aydınlatıcı çevreler yoktur. Ve bu tür oranlar yersiz görme rahatsızlıkları veya geçici uyum zorluklarına neden olmaz. Kokoschka ve Haubner, geçici uyumun küçük ışıklık oranlarıyla belki de bir problem olmadığını destekleyici bir kanıt ileri sürerler. Bilgisayara numaralar ve çeşitli ışıklık oranlarını kaydeden denekler yaptılar. İşi bitirmek için alınan zaman ışıklık oranı 100:1 olana kadar artmadı ve o zaman bile artış çok küçüktü ve bu da IES tavsiyelerinin uygulanmasında aklın ve düşüncenin nerede rol oynayacağını ortaya çıkarır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Bir odanın içinde ışığın dağıtımı sadece ışığın miktarı ve aydınlatıcının yerleşimi fonksiyonu değildir. Fakat duvarların, tavanın, ve diğer oda yüzeylerinin yansıtmalarından da etkilenir. Çalışma alanlarının üzerindeki aydınlatmayı maksimum yapmak için genel olarak oldukça aydınlık duvarlar ve tavanlar arzu edilir ve diğer yüzeyler kullanmaktır. Bununla birlikte, görme alanındaki yüksek yansıtıcının alanları göz kamaşmasına neden olan yansıtıcı kaynaklar olabilir. Bu ve diğer nedenlerden dolayı ( pratik düşünceleri içeren) bir odadaki(ofis gibi) yüzeylerin aydınlatıcıları genel olarak yerden tavana kadar artar. Duvar yüzeylerinin ortalama ışık yansıtma katsayısı % 50 ile % 70 arasında olmalıdır. Döşeme yüzeyinin ışık yansıtma katsayısı % 20 ile % 40 arasında olmalıdır. Büro ve benzeri iş yerlerinde çalışma masası yüzeyi için uygun ışık yansıtma katsayısı % 25 ile % 45 arasında olmalıdır. GÖZ KAMAŞMASI VE PERFORMANS Akkor lambalar vb. yansıyarak kamaşma oluşmasına neden olur. Genel olarak görme alanı içerisinde bulunan çıplak ışık kaynağı gibi aşırı parlak yüzeyler, çok aydınlık ve çok karanlık mekânlar arasındaki aşırı ışıklılık farkı, göz kamaşması denilen, gözün çevre ışıklılığına uyma zorluğuna ve sonuç olarak da can sıkıntısına, rahatsızlığa veya görme performansının ve görüş netliğinin azaltılmasına neden olur. Görüş alanı içerisinde bulunan akkor lambalar ve güneş ışıklılığı doğrudan göz kamaşmasına, beyaz kâğıt gibi parlak yüzeylerden yansıyarak göze gelen ışık yansımalarla göz kamaşması na neden olur. Diret göz kamaşmalarının etkileri genellikle can sıkma ve rahatsızlığın birleşiminde oluşur. Bununla birlikte olağanüstü durumlarda, çok zor görme işlerini içeren performansı da etkileyebilir. Göz kamaştıran ışık kaynağı gözlemcinin görüş çizgisinden değişik açılarda yerleştirilmiş 100 W lık tungsten flamen akkor lambasıdır. Kaynak gözlemcinin görüş çizgisine çok yakın olduğunda (5 ) test edilen objenin görme netliği % 84 azalır. Bununla birlikte kaynak, görüş çizgisine 40 olacak şekilde yerleştirilirse test edilen objenin görme netliği sadece % 42 azalır. IŞIK KAYNAKLARI Elektrik enerjisini ışığa dönüştüren aygıta elektrik lambası denir. Lambalar, elektrik enerjisinin ışığa dönüştürülmesinde uygulanan yönteme göre sınıflandırılır. Flamandan elektrik akımı geçirilerek akkorlaşma sonucunda ışık üretilen lambalara akkor lambalar, çeşitli gaz veya metal buharlarından elektrik boşalımı sonucunda ışık üretilen lambalara gaz boşalım lambaları denilir. Akkor lambaların havası boşaltılmış veya içerisine asal gaz doldurulmuş tiplerine standart akkor lamba, asal gazla birlikte iyot veya brom gibi halojen buharı içeren tiplerine tungsten-halojen lambalar denilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Gaz boşalım lambalarının alçak basınçlı ve yüksek basınçlı olmak üzere iki tipi vardır. Floresan lambalar ve alçak basınç sodyum lambaları alçak basınçlı gaz boşalım tipine, civa buharlı, metal alaşımlı ve yüksek basınçlı sodyum lambaları da yüksek basınç gaz boşalım lamba tipine örnek teşkil ederler. Şekil 8.2. Akkor lambaların yapısı Gözün renkleri ve nesneleri görüp algılayabilmesi için mutlaka herhangi bir ışık kaynağı ile aydınlatılmaları gerekir. Işık kaynakları ürettikleri ışığın rengine göre sıcak soğuk renkli ve düşük-yüksek renk sıcaklıklı lambalar şeklinden tanımlandıkları gibi ürettikleri ışığın tayfsal enerji dağılımına göre de tanımlanır. Bir ışık kaynağının tayfsal dağılımı, elektromanyetik tayfın gözle görünür bölümünde ( nm) bulunan her bir dalga boyunda yayımladığı enerji miktarını gösterir. Doğal ışık ve akkor lamba ışığının tayfsal bileşimlerinde her dalga boyunda belirli miktarda enerji olduğundan tayfsal enerji dağılımları süreklidir. Buna karşılık gaz boşalım lambaları belirli dalga boylarında enerji ürettiğinden tayfsal enerji dağılımları kesiklidir. Doğal ışıktaki her dalga boyunun tayfsal enerji dağılımları süreklidir. Floresan lambalar bir çeşit alçak basınç civa buharlı gaz boşalım lambasıdır. İç yüzeyi floresan tozu veya fosforla kaplanmış uzun cam tüp içerisinde, alçak basınçta civa ve bir miktarda asal gaz (argon-neon bazen kripton) bulunur. Tüm gaz boşalım lambaları gibi floresan lambalar, durultucu (ballast) denilen akım sınırlayıcı aygıtla seri bağlanarak çalıştırılır. Son yıllarda genel olarak yüksek yeğinlikli boşalım lambaları (HID) adı verilen alçak basınç sodyum (LPS), yüksek basınç sodyum (HPS), civa buharlı ve metal halojenli lambalar gibi akkor lambalara göre ışık verimi çok yüksek lambalar üretilmiştir. Bunlardan alçak basınç sodyum lambası yalnız 590 nm dalga boyunda sarı renkli, diğerleri ise birkaç dalga boyunda ışık üretir. Bu tür lambaların ışığı altında çevre soluklaşır, renkler griye yakın tonda görünür. Nesneleri gerçek renklerinden farklı gösteren bu tür lambaların renk geri verim özellikleri zayıftır. Diğer taraftan günümüzde LED teknolojisi gelişmiştir. LED, İngilizcede Light Emitting Diode kelimelerinin kısaltılmış hâlidir ve Işık Yayan Diyot anlamına gelir. LED ler elektrik enerjisini ışığa dönüştüren yarı iletken devre elemanlarıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 LED lerin ortama yaydığı ışığın frekansı, spektrumun görünür ışık bölgesine denk düşer. Bununla birlikte gözle görülemeyen frekansta ışık yayan kızılötesi (infrared,ir) veya morötesi (ultraviole,uv) LED ler de vardır. LED in ışık yayma mekanizmasının iyi anlaşılması için kuantum fiziği, kimya, elektronik ve optik alanlarında bilgi sahibi olunması gereklidir. LED in en önemli kısmı yarı iletken malzemeden oluşan ve ışık yayan LED çipidir. LED çipi noktasal bir ışık kaynağıdır ve kılıf içine yerleştirilmiş yansıtıcı eleman sayesinde ışığın belirli bir yöne doğru yayılması sağlanır. Şeffaf kılıflı bir LED e dikkatli bakılırsa LED çipi gözle görülebilir. AYDINLATMA TÜRLERİ VE SEÇİMİ Işıklık, lambaların ışığını dağıtmaya, süzmeye ya da değiştirmeye yarayan ve lambaların takılması, korunması ve elektrik bağlantılarının yapılması için gerekli olan bir aygıttır. Aydınlatma için kullanılacak olan ışıklığın seçimi, ışıklığın maliyeti ile yakından ilgilidir: ancak asıl önemli olanın, iyi bir görme performansının ve görme konforunun sağlanması olduğu unutulmamalıdır. Kullanılan ışıklık, mekanik ve elektrik bağlantıları açısından iyi yapılmalı ve yerel elektrik şebekesi ile uyumlu olmalıdır. Işıklıkların yerleştirilmeleri, kullanımları ve bakımları kolay ve tehlikesiz olmalıdır. Makinelerin veya çalışanlarla doğrudan ilişkili olan materyal ve araçların aydınlatılmasında, el lambalarının elektriksel açıdan güvenilirlikleri çok önemlidir. Bu yüzden, buralardaki aydınlatmada, 50 voltun altında bir gerilim kullanılması tavsiye edilmektedir. Eğer iş yeri havasında yanıcı, tutuşucu gaz ve buharlar mevcutsa, buraların aydınlatma sisteminde özel ışıklıklar kullanılmalıdır. Tavanı açık olan yerlerde gömülü ışıklılar ile aydınlatma yapılmalıdır. Genel aydınlatma için, göz kamaşmasına neden olmayan ve ışınlarının bir kısmını tavana ve duvarların üst kısımlarına veren türde ışıklıklar kullanılmalıdır. Göz kamaşmasına, yansımadan daha çok, ışık kaynağından çıkan yatay ve yataya yakın doğrultudaki ışıklar neden olduğu için, çalışma alanında bu tür lambaların maskelenmesi gerekir. Özellikle, üzerinde uğraşılan iş, uzun bir süre dikkatli bir görme gerektirerek yapılmalıysa, gereksiz güç harcanmasının ve göz yorgunluğunun önüne geçilmesi açısından ışık kaynağının maskelenmesine önem verilmelidir. Işık kaynağından çıkıp, tavana ve duvarların üst kısımlarına gelen ve buralardan yansıyan ışınlar, ortamda bulunan eşyaların yapısının ve şeklinin iyi biçimde algılanmasını sağlayan yumuşak gölgeler oluştururlar. Bu şekilde yansıyan ışınlar özellikle parlak yüzeyli nesneler üzerindeki çalışma ve görmeyi kolaylaştırıp, iyileştirdikleri için genel aydınlatmada kullanılan ışıklıkların, ışınların bir kısmını tavana ve duvarların üst kısmına veren düzenekler içermelerine dikkat edilmelidir. Üstten delikli ışıklıklar, üzerindeki küçük delikler yardımıyla, toplam ışığın yüzde ini üste doğru salan bu ışıklıklar, genel aydınlatma için uygundur. Bu delikler, hem ışığın bir kısmının tavan ve duvarların üst bölgelerine gitmesini sağlayarak etkili bir aydınlatma sağlarlar. Hem de yeterli havalandırmayı sağlayarak tozların ışıklığın içinde birikmesini önler. Ancak bu deliklerin, ışıklığın Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 doğru yerinden ve doğru şekilde açılmamaları hâlinde, yarardan çok zararları olur. Çünkü açılan bu deliklerden geçen ışınların veya bunların yansımalarının doğrudan görme alanına ulaşması göz kamaşmasına neden olabilir. Tamamen kapalı ışıklıklar iyi bir aydınlatma sağlar. Özellikle, büro aydınlatması için en uygun olanıdır. Karışık aydınlatma için ışıklıklar, karışık aydınlatma sistemlerinde kullanılan bu ışıklıkların üzerinde, 5-8 cm genişliğinde iki adet delik vardır. Bu delikler yardımıyla, ışık kaynağından çıkan ışığın yaklaşık % 40 ının yukarı, % 60 ının aşağı yayılması sağlanır. Bu ışıklıklar, bu nedenle 40/60 ışıklıklar olarak tanımlanır. Büro aydınlatması için uygundur. Çıplak floresan lamba ışıklıkları uzun bir duyarlı bir çalışmanın yapıldığı yerler için uygundur. Ancak, göz kamaşması yaratmamaları için, küçük boyutlu odalarda kullanılmalı ve görüş çizgisinin en az 45 üstüne yerleştirilmemelidirler. Gömülü ışıklıklar, tavanı açık olan yerlerin aydınlatılması amacıyla kullanılabilir. Ama, bu tür ışıklıktan istenilen sonucun elde edilmesi için, kullanıldığı odanın boyutlarının küçük, tavan ve duvarlarının açık renkli olması veya yapılan aydınlatmanın en az 500 lüks dolayında olması gerekmektedir. Işıklı tavanlar ve paralımlarda donatılmış tavanlar, genel olarak, paralım ışıklıklar yardımıyla aydınlatılan tavanlardan daha iyi bir görme sağlar. Üstelik ışıklı tavanların bakım ihtiyacı, paralım ışıklıklarla donatılmış tavanlardan daha fazladır. Her iki tür ışıklandırmada, özellikle ışınları eğik verebilecek bir eğim sağlanırsa (pencereden gelen gün ışığının yönünde), ışık kaynağından kaynaklanan zararlı yansımalar en az düzeye indirilmiş olur. YAPAY AYDINLATMA Geceleyin veya gündüzün doğal aydınlığın yetersiz olduğu iç ve dış mekânlar, yapay ışık kaynakları ile aydınlatılır. Işık rengi, aydınlık dağılımı değiştirilebilmelidir. Yapay ışık kaynakları, başta enerji tüketerek ışık ürettikleri için yapay aydınlatma (suni aydınlatma) yapıların işletim maliyetini yükseltir. Ayrıca yapay ışık kaynaklarının etkinliği, kirlenme ve eskime nedeniyle zamanla azaldığı için, belirli sürelerle temizlenmeleri veya değiştirilmeleri gerekir. Diğer taraftan şekil, renk ve iç mekânda dağılımları bakımından, yapay aydınlatma aygıtları iç mekân mimarisi ile uyumlu olmayabilir. Bu olumsuz yönlerine karşılık yapay aydınlatma aydınlık düzeyi değişken değildir. İşlevsel ve estetik bakımdan istenilen düzeyde ve kalitede aydınlık sağlanabilir. Gün ışığının giremediği mekânlar yapay ışık kaynakları ile aydınlatılarak iç mekânların kullanılma etkinliği artırılabilir. Diğer taraftan ışık rengi, aydınlık ve ışıklılık dağılımı istenildiği gibi değiştirilebilir. Yapı iç mekânlarının mimari tasarımında ışık, yalnız görsel konfor için değil, aynı zamanda aydınlatılacak çevrenin kullanıcılar üzerinde bırakmasını istediğimiz duygusal etkilenmeyi sağlayacak bir tasarım elemanı olarak da kullanılabilir. Işık, ortamın genel atmosferini belirleyen, dolayısıyla da ortamı kullanan insanların Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 duygusal tepkilerini etkileyen bir özelliğe sahiptir. Ortamın tanımı ve karakteri büyük ölçüde aydınlık düzeyi ve dağılımına bağlıdır. Kullanılacak aydınlatma armatürlerinin ışık doğrultusu ışık rengi, ışık dağılımı ve boyutsal nitelikleri, iç mekânda mimarı çizgi, form, renk desen ve dokuların güçlendirilmesinde veya zayıflatılmasında kullanılabilir. Kontrol edilmiş yüksek düzeyde bir genel aydınlatma, mekân kullanıcıları üzerinde uyarıcı bir etki yapar, onları daha dikkatli ve aktif kılar, çalışma isteğini arttırır. Düşük düzeyde bir aydınlık ise, ortamda dinlendirici, samimi ve sakin bir atmosfer yaratır. Aydınlık düzeyinin kontrol edilmesi ortamda, kullanım amacına uygun bir atmosfer yaratmak bakımından gereklidir. Bir ortamın aydınlığı sert veya yumuşak olarak nitelendirilebilir. Yumuşak veya yayınık aydınlık gölgeleri azaltır, ortamda daha dinlendirici ve görsel bakımdan daha az çekici bir atmosfer yaratır. İç mekân kullanıcıları üzerindeki etkisi, kapalı bir günde dışarısının görüntüsü gibi fazla ilgi çekici olmaz. Ustaca kullanılmış sert aydınlatma, oluşturduğu gölge ve parıltılarla ortamın mimarı dokusunu vurgular, formuna güzellik katar. Bu etki, aşığı kontrol edilmemiş (unshielded) dekoratif ışık kaynakları ile sağlanabilir. Bir ortamın atmosferini çeşitlendirebilmek için birden fazla aydınlatma yöntemi kullanmak gerekebilir. Mimari tasarımda renk, çevrenin yaratacağı duygusal etki bakımından önemli bir faktör ve aydınlatma tasarımının ayrı bir boyutudur. Işık rengi, aydınlatılan nesnelerin renk görünümünü etkilediğinden, iç mekânın atmosferine katkısı büyüktür. Bununla birlikte, genel aydınlatmada kullanılacak renkli ışık kaynakları, ışık rengi düşük doygunlukta olmalıdır. Çünkü doygun veya özel renkler, ortamdaki malzemelerin ve insanların renk görünümünü bozar. IŞIK KAYNAKLARININ SINIFLANDIRILMASI Genel Aydınlatma Gerekli aydınlık genel aydınlatma aygıtlarından sağlanır. Çalışma düzleminin her yerinde yaklaşık aynı düzeyde (üniform) aydınlık sağlayan aydınlatma yöntemine genel aydınlatma yöntemi denilir. Genel aydınlatma yönteminde aydınlatma aygıtları, iç mekânın mimarisine uygun olarak simetrik bir düzenle tavan yüzeyine veya asma tavana yerleştirilir. Yapılan iş için gerekli aydınlık düzeyinin tamamı genel aydınlatma sisteminden karşılanır. Bu aydınlatma yönteminde çalışma düzlemi üniform aydınlandığı için, çalışma masalarının veya iş makinelerin oda içerisindeki dağılımı daha sonra istenildiği gibi düzenlenebilir. Bu yöntemin tesisi, aydınlatma aygıtlarının konumları ile mobilya veya makineleri arasında bir koordinasyon gerektirmediği için daha kolaydır. Genellikle atölye, büro gibi çok sayıda çalışma masası bulunan geniş iş yerlerinin aydınlatılmasında uygulanan bir aydınlatma yöntemidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Genel-Lokal Aydınlatma Genel-lokal aydınlatma yöntemi, çalışma masalarının, iş makineleri ve mobilyaların oda içindeki konumlarının öncelik taşıdığı iş yerlerinde uygulanmaktadır. Önce çalışma masalarının oda içindeki konumları belirlenir, daha sonra genel aydınlatma aygıtları, çalışma alanları üzerinde yüksek düzeyde aydınlık sağlayacak şekilde tavana yerleştirilir. Genel aydınlatmada olduğu gibi, iş için gerekli aydınlık genel aydınlatma aygıtlarından sağlanır, ancak aydınlatma daha çok çalışma masaları üzerine odaklanmış olduğundan ışık kullanımı daha etkindir. Bu yöntemde yansımalarla veya doğrudan göz kamaşmasına, gölge oluşumuna ve odanın diğer alanlarında çok karanlık bölgelerin kalmamasına dikkat edilmelidir. Lokal Aydınlatma Tavandan yansıtılan ışık göz kamaşmasını engeller. Lokal aydınlatmada, yalnız görülmek istenilen yüzey veya nesne ile çevresindeki küçük bir alan aydınlatılır. Işık kaynağı olarak taşınabilir masa lambası, biraz uzağa konulmuş bir projektör veya tavandan çalışma masası üzerine sarkıtılmış yansıtıcılı veya petekli floresan lamba armatür kullanılır. Küçük bir alan üzerinde yüksek düzeyde aydınlık sağlanması bakımından ekonomiktir ancak öteki çalışanlar için rahatsız edici göz kamaşmasına neden olabilir. Tek başına lokal aydınlatma, çevre ile çalışma alanı arasında büyük ışıklılık kontrastı oluşturur. Bu nedenle, göz uyumunda aşırı zorlanmaları önlemek amacıyla çevrenin de, lokal aydınlık düzeyinin en az %20-30 u kadar genel aydınlatılması gerekir. Dolaylı-Lokal Aydınlatma Bu aydınlatma yöntemi ahşap bölmeli açık-planlı geniş büro alanlarında yeni uygulanmaya başlanmıştır. Çalışma alanı, mobilya içerisine gizlenmiş floresan lambalarla lokal olarak aydınlatılır. Ortamın genel aydınlatılması ise gene mobilya içerisine gizlenmiş fakat tavana doğru yönlendirilmiş aydınlatma aygıtları ile dolaylı olarak sağlanır. Lokal ve genel aydınlatma aygıtlarının gözden gizlenmiş olması ve ışığın tavandan yansıtılarak kullanılması ortamda gölge oluşumunu ve doğrudan göz kamaşmasını önler. İÇ MEKÂN AYDINLATMASI Her iş yerinde bina, malzeme ve makina bakım projelerinin yanı sıra, aydınlatma sisteminin de devamlı bakımı gerekmektedir. Bakım ve onarım hizmetleri geciktirilen ya da tümü ile ihmal edilen aydınlatma sistemlerinin verimliliği giderek azalır. Genellikle tavandan ve olabildiği ölçülerde de yüksek monte edilmesi önerilen aydınlatma sistemlerinin bakım, onarım ve temizlik hizmetlerinin montaj aşamasında düşünülmesi çok önemlidir. Gereğinde aydınlatma düzenine erişebilmek için bakım köprüleri ve bakım kabinleri gibi önlemler alınmalıdır. Bakım hizmetlerinin devamlılığı için pratik ve kalıcı çözümler getirilmediğinde, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 yerden lambalara erişebilmek büyük sorunlara, hizmet kesintilerine ve kazalara neden olabilir. Gün ışığı aydınlatmalarının bina içinden ve dışından devamlı temizliği ve camlarının devamlı temiz tutulması zorunludur. Yapay aydınlatma düzeninde; lambaların gücünün zamanla düştüğü, aydınlatma düzeneklerinin tozlanması ve kirlenmesinin de ışık verimliliğini azalttığı ve yansıtıcı yüzeylerin zamanla renklerinin matlaşarak aydınlatma etkinliğini azalttığı dikkate alınarak gerekli ikmal ve bakım hizmetlerinin yapılması öngörülmektedir. Devamlı ya da periyodik bakım yaklaşımlarının, iş düzenini aksatmaması ve acil hâllerde de bakım ve ikmal hizmetleri için önlemlerin alınmış olması önemlidir. Aydınlatma düzeni, periyodik bakım yapmaya elverişli değilse, ömrü tükenen lambalar ve ışıklıklar üzerine biriken tozlar nedeniyle, birkaç ay içinde aydınlık düzeyi yarı yarıya düşebilir. Bu nedenle, daha proje aşamasında periyodik bakım programının yapılması gerekir. Öte yandan, bakımı ve değiştirilmesi kolay ekipman seçilmelidir. Işıklıklar ve lambalar periyodik olarak temizlenmelidir. Işıklıklar ve lambalar periyodik olarak temizlenmelidir. Bu temizlik genelde altı ayda bir yapılır. Eğer iş yerinin havasında toz fazlaysa ışıklıkların ve lambaların daha sık temizlenmesi gerekir. Bakım sıklığını belirlemek için lüksmetreyle ölçüm yapılır. Aydınlık düzeyinde % 20 ile % 30 arasında düşme saptandığında temizliğin tekrarlanması gerekir. Temizlik yapılırken tüm güvenlik önlemleri alınmalı, ışıklıklar akım varken kesinlikle temizlenmemelidir. Akkor lambalar tükeninceye kadar etkinlikleri azalmaz. Ancak floresan lambalar için durum farklıdır. Işık etkenliği bir hayli düşmüş bir floresan lamba uzun süre yanmaya devam eder. Bu nedenle, floresan lambalarda, lambanın tükenmesini beklemek doğru olmaz. Işık etkinliği % 70 nin altına düşünce, eski lambayı, yenisiyle değiştirmek daha ekonomik olur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 Tablo 8.2. İç mekânlar için önerilen aydınlık düzeyleri İç Mekân Özelliği Aydınlık Düzeyi (lüks) İşin Niteliği Pek sık kullanılmayan ve ayrıntılı görme gerektirmeyen mekânların genel aydınlatılması Koyu renkli genel alanlar İş yerlerinin genel aydınlatılması Basit işler için kısa süre kullanılan alanlar Kaba mekanik işler, derslik ve konferans salonu gibi ayrıntılı görme gerektirmeyen işler Büro, mekanik atölye gibi normal ayrıntıda görme gerektiren işler. Kalite kontrolü, dikiş ve el oymacılığı gibi ayrıntılı görme gerektiren işler. Ek aydınlatma gerektiren hassas işlerin yapıldığı iç mekânlar Saatçilik ve elektronik imalat gibi uzun süre çalışılan hassas işler Mikroelektronik gibi çok hassas işler Ameliyat gibi çok özel işler İş yerlerinde, tüm lambalar, her gün eşit saat yandığından, belli zaman aralıklarıyla tüm lambaları değiştirmek doğru ve kolay olacaktır. Bu belli zaman aralığı tüm lambaların % 20 sinin öldüğü zaman aralığı olarak alınabilir. Ancak değiştirilen bu lambaları atmayıp aydınlatmanın daha az önemli olduğu koridor, vestiyer gibi yerlerde kullanmak yerinde olur. Yine eskiyen bu lambalar değiştirme tarihinden önce tükenen lambaların yerine kullanılmak amacıyla saklanabilir. İş yerlerinin genel aydınlatma tasarımında çalışma düzlemi, ayakta çalışanlar için döşemeden 0.85m, oturarak çalışanlar için 0.75 m yüksekliğinde yatay bir düzlem olarak düşünülmelidir. Çalışma düzlemi yüksekliği ve eğim açısı farklı ise belirtilmelidir. Genel dolaşım alanlarında ve mağazalarda aydınlatma tasarımına esas alınacak yüzey, döşeme, duvar veya ortamdaki belirli bir düşey düzlem olabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 GÜN IŞIĞI Doğal aydınlatma, meteorolojik koşullara bağlıdır. Yapıların gün ışığı ile aydınlatılmasında en büyük sorun, gün ışığının meteorolojik koşullara bağlı olarak sürekli değişken olmasıdır. Dışarıdaki gün ışığının nitelik ve nicelik olarak sürekli değişmesine paralel olarak, bina iç mekânlarında oluşan gün ışığı aydınlığı da nitelik ve nicelik olarak sürekli değişir. Bu nedenle yapı iç mekânlarında oluşacak gün ışığı aydınlığını ölçmek veya tahmin etmek oldukça zordur. Tasarımcıların, yapı iç mekânlarında oluşacak gün ışığı aydınlığını tahmin etmekte kullanabilecekleri çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemlere değinmeden önce, yapıların gün ışığı ile aydınlatılmasında kullanılan doğal ışık kaynaklarının özelliklerinden söz edilecektir. Yapıların gün ışığı tasarımında güneş ve gökyüzü birincil (doğrudan) ışık kaynakları olarak nitelendirilmiştir. Birinci gün ışığı kaynaklarının aydınlattığı mat yansıtıcı ve yarı saydam yapı malzemeleri de ikinci (dolaylı) gün ışığı kaynakları olarak ele alınır. Gün ışığının renk özelliği yani tayfsal enerji bileşimi, atmosfer yapısına, güneşin yükseliş (altitude) ve güney (azimuth) açısına ve coğrafi boylama göre değişmektedir. Gün ışığının renk özelliği, gün ışığı tasarımında ve aydınlık hesaplamalarında göz önüne alınmaz. Fakat gün ışığı ile yapay ışık birlikte kullanılacaksa, gün ışığı rengine yakın renkte ışık veren lamba seçmek gerekir. Yapı iç mekânlarının aydınlatılmasında ışık rengi, aydınlatılan nesnelerin renk görünümü ve ortamda yaratılan atmosferin psikolojik etkileri bakımından önemlidir. Pencere Tasarım Ölçütleri Yapıların gün ışığı ile aydınlatılmasında gün ışığının iç mekânlara girmesi, düşey veya tepe pencereleriyle sağlanır. Hangi tip pencere seçilirse seçilsin, iç mekânın aydınlık niceliği ve niteliği bakımından, pencere tasarımı aşağıdaki ölçütler göz önüne alınarak yapılmalıdır. Pencere alanı, iç mekânda yeterli düzeyde aydınlık sağlayacak büyüklükte olmalı ve pencere camı en fazla ışık geçirecek nitelikte olmalıdır. Doğrudan güneş ışınları çalışma düzlemi üzerine gelmemelidir. Yukarı kıvrılan ışık tavan yüzeyinden odaya yayılır. Pencere ile pencere duvarı arasındaki ışıklılık kontrastı göz kamaştırmayacak şekilde kontrol edilmelidir. Pencere konumu, çalışma düzlemi aydınlığını azaltmamalı; (Cosine reduction) ve yansımalarla göz kamaşmasına neden olmamalıdır (alçak pencereler yüksek pencerelere kıyasla daha az aydınlık sağlar, buna karşılık yüksek pencereden giren ışık yansımayla göz kamaşmasına neden olur). Pencere, sıcak iklimlerde ısı kazancını, soğuk mevsimlerde ısı kaybını en aza indirmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 Bu ölçütler pencere yönüne, mevsime, güneşin konumuna, enleme, yapının ısı yüküne ve kullanım amacına göre birbiriyle çalışabilir veya bazıları daha fazla önemli olabilir. Bu nedenle pencere yönü, güneş ışığı kontrol elemanları, cam tipi, cam eğimi ve ışık yansıtıcıları belirli şartlara göre seçilmeli ve tasarlanmalıdır. Özellikle doğrudan güneş ışığının kontrolü ve güneş ışınlarının ısı kazancı kontrolü ile ilgili ölçütler, güneşin günlük ve mevsimlik hareketi nedeniyle her bir yön için farklı düzenlemeler gerektirir. Doğal Aydınlatmada Işık Kontrolü Düşey pencerelerle gün ışığı aydınlatmasında, doğrudan güneş ışığının iç mekâna girmesini engellemek amacıyla, pencere dışında veya içinde yatay veya düşey konumlu güneş kontrol elemanları kullanılır. Bu elemanlar pencerenin uzantısı olabildiği gibi pencereden ayrı olarak sonradan da takılabilir. Aydınlatma açısından güneş kontrol elemanlarının işlevi, penceredeki kontrastı azaltmak, dolayısıyla göz kamaşmasını önlemektedir. Diğer taraftan güneş ışınlarının girmesini engellediği için yaz günlerinde iç mekânın aşırı derecede ısınmasını önler. Aynı zamanda bazı güneş kontrol elemanlarının soğuk kış günlerinde ısı kaybını azaltma etkisi de vardır. Güneş kontrol elemanlarının etkinliği, kullanılan malzemenin cinsine ve yüzey rengine, penceredeki konumuna ve uygulanan gölgeleme yöntemine bağlıdır. Yapıların gün ışığı ile aydınlatılmasında, iç mekâna giren ışık miktarı, pencereden görünen gökyüzü parçasının büyüklüğüne bağlıdır. Pencere önünde bulunan yüksek bina, ağaç vb. dış engeller, hem pencereden görünen gökyüzü alanını azaltır hem de ışığın oda içerisinde daha derinlere girmesini engeller. Gün ışığının oda içerisinde daha derinlere girmesini sağlamak amacıyla, pencerelerde, içten prizmalı, ışığı yukarıya doğru kıran cam bloklar kullanılabilir. Yukarıya doğru kırılan ışık, tavan yüzeyinden odanın derinliklerine doğru yayılır. Cam bloklar ışığın çok az bir kısmını aşağıya doğru geçirdiğinden, normal bakış doğrultusunda, cam blokların ışıklılığı göz kamaştırmayacak düzeydedir. Böylece, hem oda içerisindeki gün ışığı aydınlık dağılımı iyileştirilmiş hem de pencerelerin doğrudan göz kamaştırma etkisi azaltılmış olur. Buna benzer başka bir yöntem, pencerelerde, çeşitli şekillerde tasarlanmış, üst yüzeyi çok iyi ışık yansıtan yatay güneş kırıcılarının kullanılmasıdır. Pencereden giren ışığın kontrastı azaltılmalıdır. Tepeden yapılan doğal aydınlatmada, doğrudan güneş ışınlarının yayınık gökyüzü ışığının göz kamaştırma etkisini azaltmak ve aynı zamanda iç mekânda daha üniform aydınlık dağılımı sağlamak amacıyla, yarı-saydam veya ışık yansıtıcı mat malzemelerden yararlanılır. Diğer taraftan, gün ışığı ile aydınlatılan iç mekânlarda, gün ışığının çarptığı yüzeylere hemen bitişiğinden yüzeyler arasında aşırı ışıklılık farkı (parıltı kontrastı) göz kamaştırır. Özellikle pencere yüzeyi ile pencereyi çevreleyen duvar yüzeyi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 Ödev Fiziksel İşyeri Düzenleme: Aydınlatma arasında çok büyük ışıklılık farkı oluşabilir. Gün ışığı aydınlatmasında, yüzey ışıklıkları arasındaki ışıklılık farkını azaltmak için birbirine dik yüzeyler arasında orta ışıklıkta ara yüzey oluşturulur. Pencere duvarının dıştan içe doğru genişletilmesi pencere duvarının derinleştirilmesi veya dik duvar köşelerinin yuvarlatılması gibi uygulamalarla pencerelerde ve yüzeyler arasındaki ışıklılık kontrastı yumuşatılabilir. Benzer şekilde pencere doğramalarının iç yüzeyleri açık renge boyanıp oval veya V-şeklinde tasarlanarak rahatsız edici ışıklılık kontrastı azaltılabilir. Aydınlatma ile ilgili kavramların özetini çıkarınız. Bulunduğunuz ortamdaki aydınlatmanın türü nedir? Ne için o türün seçilmiş olduğunu araştırınız. İş yerinde aydınlatma seçiminin yapılmasındaki kriterleri değerlendirerek AVM'lerdeki aydınlatma düzeneklerini değerlendiriniz. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 Özet Fiziksel İşyeri Düzenleme: Aydınlatma İş kazaları ve meslek hastalıkları yönünden büyük önem taşıyan yorgunluk türü göz yorgunluğudur. İşçinin en çok enerji ve dikkatle çalışmaya katılan ilk organı gözüdür. Göz yorgunluğu çok zaman iyice anlaşılmaz, genel bir rahatsızlık olarak hissedilir. Aydınlatma düzeyi, üniform aydınlatılmış bir yüzeyin, birim alanına gelen toplam ışık akışıdır. Diğer bir ifade ile Uluslararası Birim (Metrik) Sistemi nde lüks, (1m/m2), İngiliz birim (Metrik Olmayan) Sistemi nde ise fut kandil (footcandle), (1m/ft2) kullanılan aydınlık birimleridir. Aydınlık düzeyi ölçümlerinde aydınlık-ölçer (lux-meter, illuminance-meter) kullanılır. Işığı algılayan gözdür. Gözün anatomik yapısı kabaca bir fotoğraf makinesinin benzetilebilir. Gözün ağ tabakası film, iris tabakası diyafram, göz bebeği ise fotoğraf makinesinin objektif açıklığı işlevini görür. Göz cisimleri, diğer cisimlere göre farklı ışıklılıkta ve farklı renkte olduğu için görür. Yani görme ışıklılık ve renk kontrastı ile olur. Eğer kâğıt ile yazı arasında ışıklılık veya renk kontrastı yok ise yazılar okunamaz veya her yönden eşit düzeyde aydınlatılmış bir cismin şeklini ve dokusunu algılayıp görmek çok zordur. Renk, gözün çeşitli dalga boyu bantlarına karşı göstermiş olduğu psikolojik bir tepkidir. Bir nesnenin, algılanan rengi, onu aydınlatan ışığın tayfsal bileşimine, nesnenin, üzerine düşen ışığın tayfsal bileşenlerini yansıtma özelliğine ve nesneyi çevreleyen fon rengine göre değişmektedir. Yapay ışık kaynakları yapay aydınlatma (suni aydınlatma) yapıların işletim maliyetini yükseltir. Ayrıca yapay ışık kaynaklarının etkinliği, kirlenme ve eskime nedeniyle zamanla azaldığı için, belirli sürelerle temizlenmeleri veya değiştirilmeleri gerekir. Çalışma düzleminin her yerinde yaklaşık aynı düzeyde aydınlık sağlayan aydınlatma yöntemine genel aydınlatma yöntemi denilir. Bu yöntem üretimde sıklıklıkla kullanılmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Gözün yorulmasında ve göz hastalıklarının oluşmasındaki en önemli etken aşağıdakilerden hangisidir? a) Işık b) Kontrast c) Kamaşma d) İris e) Işıklılık 2. Gözün, cisimlerin en ince şekil ve doku ayrıntılarını, en küçük ışıklılık ve renk kontrastlarını ve görüş alanı içerisindeki en zayıf hareketleri ayırt edip algılama yeteneğine ne ad verilir? a) Göz-hareket konsantrasyonu b) Görme keskinliği c) Göz-hareket senkronizasyonu d) Göz-hareket algılaması e) Görme kalitesi 3. Gözün görme yeteneğinin azalmasına ve görüntünün bozulmasına ne ad verilir? a) Gözün seğirmesi b) Görüntü bulanıklığı c) Görüntü bozukluğu d) Görüntü kontrastı e) Göz kamaşması 4. Gözün ışıklılık uyum sınırlarının veya hızının yetersiz kalmasının sonucunda hangi olay gerçekleşir? a) Baş dönmesi b) Miğde bulantısı c) Göz kamaşması d) Gözün dönmesi e) Görme yetersizliği 5. Cisimle hemen bitişikteki yüzey arasındaki ışıklılık oranı nedir? a) 4:1 b) 10:1 c) 20:1 d) 3:1 e) 25:1 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

21 6. Büro vb. iş yerlerinde çalışma masası yüzeyi için uygun ışık yansıtma katsayısı nedir? a) % b) % c) % 100 d) % e) % Akkor lambaların havası boşaltılmış veya içerisine asal gaz doldurulmuş tiplerine ne ad verilir? a) Asal gaz lambası b) Havasız lamba c) Akkor ışıklı lamba d) Standart akkor lamba e) Akkor aydınlatmalı gaz lambası 8. Yalnız 590 nm dalga boyunda sarı renkli, diğerleri ise birkaç dalga boyunda ışık üretenler hangi lambalardır? a) Sarı renkli basıncı yüksek lamba b) Alçak basınç sodyum lambası c) Düşük dalga boyunda lamba d) 590 nm dalgalı sarı lamba e) Sarı ve düşük dalga boyunda lamba 9. Çalışma düzleminin her yerinde yaklaşık aynı düzeyde (üniform) aydınlık sağlayan aydınlatma yöntemine ne ad verilir? a) Düzenli aydınlatma b) Düzgün aydınlatma c) Genel aydınlatma d) Çalışma düzeni aydınlatması e) Genel ışıklandırma 10. Yalnız görülmek istenilen yüzey veya nesne ile çevresindeki küçük bir alanı aydınlatmaya ne ad verilir? a) Çevre aydınlatması b) Görünür aydınlatma c) Floresan lambalı aydınlatma d) Bölgesel ışıklandırma e) Lokal aydınlatma Cevap Anahtarı 1.A, 2.B, 3.E, 4.C, 5.D, 6.A, 7.D, 8.B, 9.C, 10.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

22 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Alexander, D. C., The Practice and Management of Industrial Egonomics, Prentice Hall Inc., Bailey, R.W., Human Performance Engineering, Prentice Hall, 2006 Bridger, R. S., Introduction to Ergonomics, McGraw-Hill, Brüel&Kjaer, Environmental Noise, Brüel&Kjær Sound & Vibration Measurement A/S., Chaffin D., Anderson G., Occupational Biomechanics, New York: John Wiley&Sons Chapanis, A., Introduction To Human Factors Considerations in System Design, (Eds. M. Mitchell, P. Van Balen, K. Moe), NASA Pub., Washington, USA, Charles, A., Ergonomics and Safety in Hand Tool Design, Lewis Publishers, Corlett, E. N., Clark, T. S., The Ergonomics of Workspaces and Machines-A Design Manual, Taylor and Francis, Bristol, Corlett, E., Wilson, J., Manenica, I.,, The Ergonomics of Working Postures, Taylor & Francis, Cushman, H., Nielson, S., Weim, W., 1983, Ergonomic Design for People at Work Vol. 1, Kodak Human Factor, USA, Das, B., Sengupta, Arijit K., Industrial Workstation Design: A Systematic Ergonomics Approach, Applied Ergonomics, Vol 27 (3), Elsevier Science, Dizdar,. E. N., Taşıt Ergonomisi, Z.K.Ü., Karabük Teknik Eğitim Fakültesi (Ders Notları), Karabük, Eylül, Dizdar, E. N., Antropometrik Optimizasyon, Z.K.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü (Ders Notları), Karabük, Şubat, Dizdar, E. N., Ergonomik İş İstasyonu Tasarımında İlk Adım: Antropometri, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, (14) s , Haziran, Dizdar, E. N., İş Güvenliği, ZKÜ, Karabük TEF (Lisans Ders Kitabı), Alver Matbaası, Ankara, Ekim, Dizdar, E. N., İş Güvenliği, Murathan Yayınevi, (4. Baskı), Dizdar, E. N., Üretim Sistemlerinde Olası İş Kazaları İçin Bir Erken Uyarı Modeli, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Endüstri Mühendisliği (Doktora Tezi), Ankara, Dul, J., Weerdmeester B. A., Ergonomics For Beginners: A Quick Reference Guide, Taylor & Francis; 2nd Ed., Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22