Tefsir Araştırmaları Dergisi Nisan / 2018, Cilt: 2, Sayı: 1, ss MEZHEBİ AİDİYETİN TEFSİRDEKİ İZDÜŞÜMLERİ: EŞ ARİYYE VE MU TEZİLE ÖRNEĞİ

Transkript

1 Tefsir Araştırmaları Dergisi Nisan / 2018, Cilt: 2, Sayı: 1, ss (Gönderim Tarihi: 13 Nisan 2018 Kabul Tarihi: 13 Nisan 2018) DOI NO: /tader YAYIN TARİHİ: MEZHEBİ AİDİYETİN TEFSİRDEKİ İZDÜŞÜMLERİ: EŞ ARİYYE VE MU TEZİLE ÖRNEĞİ YRD. DOÇ. DR. SÜLEYMAN NAROL (Fecr Yayınları, Ankara 2016, 376 s.) Enise Osmanoğlu Bengi 1 Süleyman Narol tarafından Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Tefsir alanında tamamlanan Mezhep Mensubiyetinin Kur an ı Anlamaya ve Yorumlamaya Etkisi: Eş ariyye ve Mu tezile Örneği isimli doktora tezi 2016 yılında yayınlanarak okuyucuya sunulmuştur. Müellif kitabın arka kapağında, önsöz bölümünde de yer alan ve mezheplerin ortaya çıkışına zemin hazırlayan siyasî ve sosyal sebepler ile mezhebî ihtilâfların Kur ân-ı Kerîm i anlama ve yorumlama üzerindeki etkisi hakkında bilgi verdiği kısmı yayınlamıştır. Bununla birlikte eserin amacını Eş ariyye ve Mu tezile özelinde Kur ân-ı Kerîm e amaçsal yaklaşımlara dair mezhebi aidiyetin tefsirdeki yansımalarını tespit etmeye çalışmak şeklinde belirtmiştir. Mezhebi Aidiyetin Tefsirdeki İzdüşümleri isimli bu eser, önsöz, giriş, iki ana bölüm ve sonuç kısmından müteşekkildir. Çalışmanın tanıtıldığı önsözün ardından, giriş bölümünde müellif konuya başlangıç olması amacıyla mezhep kavramıyla ilgili tanımlara yer vermiş sonrasında da mezheplerin ortaya çıkış sürecini tasvir etmiştir. Bunun yanında asıl konuyu teşkil eden mezhebî tefsirler hakkında bilgiler serdederek bölümü sonlandırmıştır. Birinci bölüm incelendiğinde öncelikle Kur an ı Anlamaya Etki Eden Unsurlar başlığı altında Kur ân-ı Kerîm in lafzından ve müfessirin şahsından kaynaklı sebepleri inceleyen müellif, sonrasında Eş ariyye ve Mu tezile nin İtikadî Görüşlerine Genel Bir Bakış başlığı içinde bu mezheplerin temel kelâmî ve itikadî usûl ve esaslarını tanıtmış ve son olarak da Eş arî ve Mu tezilî Tefsirlerin Genel Özellikleri 1 Arş. Görev. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. eniseosmanoglu@hotmail.com.

2 Mezhebi Aidiyetin Tefsirdeki İzdüşümleri adını verdiği başlıkta da telîf ettikleri tefsir eserlerinin genel özelliklerinin yanında intisâb ettikleri mezheplerin bu eserlere ne derece etki ettiğini açıklamıştır. Eş arî ve Mu tezilî Müfessirlerin (Râzî-Kâdî Abdülcebbâr) Belli Başlı İtikadî Âyetlerin Tefsirine Yaklaşımları ve Değerlendirmesi adlı ikinci bölümde müellif iki müfessirin benimsedikleri mezhebî görüşlerin itikadî bir takım mevzular hakkında eserlerine nasıl yansıdıklarını incelemiş ve bu hususta ulûhiyyet, nübüvvet, âhiret ve bunların yanında bir takım başka konular hakkında bu iki müfessirin tefsirlerini mukâyese etmiştir. Müellif Süleyman Narol eserinin önsöz bölümünde, yüce Allah ın insanlara doğru ile yanlışı ayırt edebilmeleri, üstün meziyetlere sahip olmaları ve hayatlarını düzenleyebilmeleri için akıl nimetini bahşettiği fakat bunun dünya ve âhiretteki saadeti elde etmek ve gerek içinde yaşanılan evrenin gerekse de meâd âleminin sırlarına vukûfiyet için yeterli olmaması sebebiyle de her dönemde onlara yol gösterecek bir peygamberi vazifelendirdiği ve bu ümmete de Hz. Peygamber tarafından teblîğ ve tebyîn edilmesi için kullarıyla iletişim şekli olan vahyin lafzî hali Kur ân-ı Kerîm i gönderdiği bilgisini vermiştir. Bunun ardından mezheplerin ortaya çıkışıyla ilgili kısa bir özet niteliğinde müellif, İslâm toplumunu hidâyete ulaştırmak maksadıyla gönderilen Kur ân-ı Kerîm in temelde tek Allah a inanmak anlamına gelen tevhîde davet etmesiyle, inançta sağlanan bu birliğin ilk dönemlerde Müslümanlar arasında normal hayatta da birlik ve beraberliği getirdiğini ancak bir süre sonra ümmet içinde meydana gelen kişisel çıkar ve iktidar kavgalarının tefrikaya sebebiyet verdiği, böylelikle de çeşitli grup, fırka ve mezheplerin ortaya çıktığını belirtmektedir. Aralarında çıkan ihtilaflarda Kur ân-ı Kerîm e yönelerek, giriştikleri tefsir ve te vil faaliyetlerinin sonucunda bir takım farklı fikirlerin ortaya çıkmasını, anlama eyleminin doğasından kaynaklanan bir durum kabul eden Narol, işin üzücü yanının, siyasî ve sosyal alanlarda zuhur eden meselelerin çözümünde başvurulan Kur ân-ı Kerîm in kişisel ve mezhepsel çıkarlara ve iktidar kavgalarına alet edilmesi olduğunu zikretmiştir. Müellif bu açıklamalarının ardından çalışmasının amacını, mezhebi aidiyetin Kur ân-ı Kerîm i anlamaya etkisini tespit etmek şeklinde tarif etmiştir. (s ) Çalışmanın giriş bölümüne gelindiğinde müellif, Hz. Peygamberin ardından ortaya çıkan mezheplerin savundukları görüşlerin Kur ân-ı Ker îm i anlama ve yorumlamaya ne tür etki ettiğini tespit etmeyi amaçlayan bu çalışmada, en tartışmalı alan olan itikâdî mevzuları ve bu konularda en çok söz sahibi olan Mu tezile ve 174

3 Araş. Gör. Enise Osmanoğlu Bengi Eş ariyye mezheplerinin ele alınacağını bildirmektedir. Tefsirdeki farklılıkların incelenmesi noktasında karşılaştırma yapmak amacıyla itikâdi mevzularla alakalı âyetlerin tefsirinde Eş arileri temsilen Fahreddin Râzî (v. 606/1209) ve eseri Mefâtihü l- Gaybı, akılcı söylemin otoritesi olarak ise Kâdî Abdülcebbâr (v. 415/1024) ve eseri Müteşâbihü l-kur ân ve Tenzîhü l-kur ânını esas aldığını ve bunlara ilaveten söz konusu âyetlerin Ehl-i Sünnetin güçlü müfessiri ve kelâmcısı Mâtürîdî nin (v. 303/944) Te vîlâtü ehli s-sünne adlı eseri çerçevesinde de değerlendirildiğini beyan etmiştir. Temel alacağı kaynakları zikretmesinin ardından müellif, eserinde ayrıntılı şekilde incelediği mezhep kavramının tanımlarına yer vermiş ve öncelikle bu kavramla kastedilenin dinin ihtilâfsız ve kesin alanları değil, dinî meselelerin kaynağı kabul edilen metinlerde hakkında kesin delilin bulunmadığı ya da yorum yapılmasına izin veren itikâdî, siyâsî ve fıkhî konular olduğunu açıklamıştır. Ardından da mezhep kavramı ile yakın anlam ifade eden fırka ve nıhle kelimelerini izâh ederek aralarında ki farklara değinmiştir. Mezheplerin sayısı hususunda ittifâk bulunmamakla birlikte mezhep grupları eserde, kelâm ilmi içinde ele alınan İslâm inancına yönelik usûl ve esaslar hakkında ayrılanlar itikâdî, özellikle halîfe seçimi gibi meseleler konusunda ihtilâf edenler siyâsî, Hz. Peygamberin (s.a.v.) vefatının ardından değişen hayat şartları sebebiyle meydana gelen amelî ve hukûkî farklılıklara bağlı olarak ortaya çıkanlar ise fıkhî olarak tasnif edilmiştir. Hz. Peygamberin (s.a.v.) vefatının ardından mezhepsel ayrılıkların yaşanmasının sebepleri ve Sahâbe, Tabiûn ve Tebeü t-tabiîn dönemlerinde mezheplerin geçirmiş olduğu süreç hakkında bilgi veren müellif ardından, meselenin tefsire etkisinin anlaşılabilmesi için başlangıçtan tedvin dönemine kadar tefsir ilminde yaşanan gelişim ve değişimleri de izaha çalışmıştır. Mezhepleşme sürecinin sonunda, kendi görüşlerini desteklemek için herkesin ortak paydası olan Kur ân-ı Kerîm i kullanarak, fikirlerini ona söyletme ve onaylatma çabasına giren mezheplerin ortaya koydukları tefsirleri, öncelikle mezheplerin ortaya çıkış sebeplerini tekrar ettiği mezhebî tefsir başlığı altında inceleyen müellif; Mu tezilî tefsirler, Şi a tefsirleri, Hâricî tefsirler ve Ehl-i Sünnet tefsirleri olmak üzere dört bölümde sıralamış ve bu mezhepler doğrultusunda kaleme alınan eserleri zikretmiştir. Ehl-i Sünnet tarafından yapılan tefsirlerin mezhep taassubu içermediği şeklindeki yanlı tutumu reddeden müellif, vakıanın Sünnî tefsirlerde de mezhep temelli yorumların bulunduğu şeklinde olduğunu kabul etmesi 175

4 Mezhebi Aidiyetin Tefsirdeki İzdüşümleri sebebiyle Ehl-i Sünnet tefsirlerini de mezhebi tefsirler tasnifine dâhil ettiğini açıklamıştır. (s ) Müellif eserinin Kur an ı Anlamaya ve Yorumlamaya Etki Eden Unsurlar İle Eş ariyye ve Mu tezile nin İtikadî Görüşleri ve Tefsir Anlayışı ana başlığını taşıyan birinci bölümde öncelikle Kur an ı Anlamaya ve Yorumlamaya Etki Eden Unsurlar alt başlığını ele alarak Hz. Peygamberin (s.a.v) vefatının ardından Kur ân-ı Kerîm tefsirinde ortaya çıkan farklılıkların, bir metnin veya sözün anlaşılması ve yorumlanması noktasında gerçekleşmesi son derece muhtemel bir durum olarak görülmesi gerektiğini açıklamıştır. Kur ân-ı Kerîm üzerine yapılan tefsir faaliyetlerinde görülen söz konusu ihtilafları yorumcunun insan doğası ve kişisel farklılıklarına bağlayarak, bu durum için tefsirde öznellik tabirini kullanmayı tercih etmiş ancak bunun metinle değil bizâtihî müfessirin onu yorumlaması ve anlaması ile ilgili düşünülmesi icâb ettiğinin altını çizmiştir. Kur ân-ı Kerîm i anlama ve tefsir etmede ortaya çıkan farklılıkların sebeplerinin incelenmesi ve bir tasnife tâbi tutulması noktasında temel kaynaklarda birlik sağlanamadığını belirten Narol, eserinde bu ihtilaf sebeplerini Kur ân-ı Kerîm in lafzından kaynaklanan ve müfessirin kendisinden kaynaklanan öznel sebepler olmak üzere iki grupta ele alacağını belirterek güzel bir ayrımı esas almış, bununla birlikte konuyu araştırmanın çerçevesini aşmamak maksadıyla uzatmadığını belirterek geniş bilgi sahibi olmak isteyen okuyucuları da meseleyi derinlemesine işleyen kaynaklara yönlendirerek araştırmacıya yerinde bir rehberlik yapmıştır. (s ) Müellif, Kur ân-ı Kerîm in anlaşılıp yorumlanması noktasında ortaya çıkan ihtilafların sebeplerini serdetmeye gayret ettiği bu bölümde Kur an Lafzı Temelli İhtilaflar başlığı altında ilâhî kelâmın dilinin Arapça olmasından kaynaklı dil özelliklerinden doğan i rab, umum-husus ve mutlak-mukayyed konusu ve hakîkâtmecâz ihtilafı gibi mevzuları zikretmiştir. Bunların dışında kıraat farklılıkları, gerek kabul edenler ile etmeyenler arasında gerekse de kabul ettikleri halde mensûh âyetlerin tespiti hususunda kendini gösteren nesh ile ilgili iddialar, manalarının açık olmaması sebebiyle mezhep müntesibleri tarafından kendi çıkarları doğrultusunda yorumlama çabasına girilen ve tespit edilip anlamlarının anlaşılması hususunda ihtilâf yaşanan müteşâbih âyetler ve Kur ân-ı Kerîm in tefsirine yönelik Hz. Peygamber den (s.a.v.), 176

5 Araş. Gör. Enise Osmanoğlu Bengi Sahâbe ve Tabiûndan nakledilen farklı rivâyetler Kur ân-ı Kerîm in yorumlanmasında ortaya çıkan ihtilâfın ilâhi kelâmın lafzından kaynaklı sebepleri olarak ele alınmaktadır. (s ) Müellif, Kur ân-ı Kerîm in lafzından kaynaklı ihtilâflar üzerinde durduktan sonra Müfessirin Kendisinden Kaynaklanan Sebepler başlığı içinde müfessire ait öznel konulara değinmiştir. Tefsirde ihtilâf sebebi olarak tefsircinin içinde yaşadığı sosyokültürel ortamını, değişen ve gelişen şartlar sonucu tefsirde dirâyetin bir ihtiyaç haline gelmesiyle tefsirine ictihâdî yorumlarını da katmak zorunda kalan müfessirin ilmi seviyesini ve ön kabullerinden soyutlanıp objektif davranması gereken müffesirin, beklenenin aksine görüşlerini Kur ân-ı Kerîm e söyletme ve mezhebi doğrultusunda sonuçlara ulaşması şeklinde görülen mezhebî ihtilâflar ve taassubu zikretmiştir. Mezheplerin kendilerini savunmak için yöneldikleri ilk mercî olan Kur ân-ı Kerîmi çıkarları doğrultusunda anlamlandırma çabasını ifade eden mezhep taassubu hususunda müellifin Ehl-i Sünneti bundan tenzih etmeyerek bilakis onlar üzerinden konuyu örneklendirmesi meseleye objektif baktığını göstermesi açısından anlamlıdır. Müellif öznel sebepler konusunda son olarak ise Yahudî, Hristiyan ve diğer kültürlerden İslâm a ve tefsirlere giren İsrâiliyyât bahsini incelemiş ve Hz. Peygamber in (s.a.v.) vefatının ardından İsrâilî kaynaklara yönelmenin sebepleri ve bu kaynakların kabul edilebilirliği hususundaki ölçü ve ihtilâfları zikretmiştir. (s ) Âyetleri anlama noktasında müfessirler ve mezhepler arasında yaşanan ihtilâfın sebepleri üzerine yapmış olduğu tasnif ve açıklamaların ardından müellif çalışmasının asıl konusuna hazırlık mesâbesinde Mu tezile ve Eş arîyye mezheplerini mercek altına almış, öncelikle mezhep şeklinde ortaya çıkışları hakkında bilgi vererek benimsedikleri kelamî ve itikâdî ilkeleri ayrıntılı bir şekilde tarif etmiştir. Mu tezile nin sahip olduğu ve tüm müntesibleri tarafından tartışmasız şekilde üzerinde ittifâk edilen tevhîd, adâlet, el-va d ve l-va id, el-menzile beynel l-menzileteyn ve el-emru bi l-ma rûf ve n-nehy ani l-münker ilkelerinden oluşan usûl-i hamse hakkında bilgi verip ehl-i sünnetin de bu ilkeler hususundaki düşüncelerini zikrederek mukâyese yoluna gitmiştir. Ardından Eş ariyye nin ulûhiyyet, nübüvvet ve âhiret gibi mevzular hakkında benimsedikleri kelâmi görüşleri, Eş ariyye mezhebinin mütekaddimûn ve müteahhirûn âlimleri arasında bir takım ayrılıkların bulunması hasebiyle, mezhebin genel kabul gören ilkeleri şeklinde değil, mezhebin kurucusu olan Eş ariyye ve çalışmada esas aldığı müfessir 177

6 Mezhebi Aidiyetin Tefsirdeki İzdüşümleri Fahreddin er-râzî çerçevesinde inceleyerek mezhep içi farklılıkları da göstererek aktarmıştır. Bölümün son kısmında ise müellif, asıl amacı çerçevesinde Mu tezile ve Eş ariyye mezheplerinin tefsirlerdeki farklı metotları ve mezhebin tefsirleri üzerine etki derecesini ele almış, bunu yaparken de Mu tezile mezhebine ait genel kâideler verirken, Eş ariyye mezhebinin daha önce bahsettiğimiz gibi mütekaddim ve müteahhir ulema arasındaki düşünce yapısının değişimi sebebiyle genelleme yoluna gitmeden Fahreddîn er-râzî özelinde konuyu tasvîr etmiştir. Râzî nin tefsirinde imânın hakîkatı ve rü yetullâhın ispatı gibi konularda Eş ariyyenin görüşleriyle kısmen örtüşmeyen fikirler ortaya koymasına rağmen gerek Mu tezilî gerekse de onlara nisbetle daha az miktarda olmakla birlikte Eş arî âlimlerin telîf ettikleri eserlerde kendi mezhebi görüşlerini doğrulamak yönünde tefsir faaliyeti gerçekleştirdikleri anlaşılmaktadır. (s ) Narol, kitabının Eş arî ve Mu tezilî Müfessirlerin (Râzî-Kâdî Abdülcebbâr) Belli Başlı İtikâdî Âyetlerin Tefsirine Yaklaşımları ve Değerlendirmesi adını taşıyan ve ağırlıklı kısmı oluşturan ikinci bölümünde bu iki mezhebi daha özelde karşılaştırmak amacıyla bazı itikâdî mevzularla alakalı âyetler hususundaki anlayışlarını serdetmiştir. Bu doğrultuda ilk mesele olarak Ulûhiyyetle İlgili Âyetleri ele alan Narol, Tevhîd ve Allah ın Sıfatları, İmanın Hakikâti ve Allah ın Fiileri konuları hakkında Eş arîyye ve Mu tezilenin görüşlerini incelemiştir. Ardından Nübüvvetle İlgili Ayetleri mercek altına alan Narol, Peygamberliğin İmkanı ve Gerekliliği, Peygamberliğin İspatı ve Mûcize, Peygamberlerin Sıfatları ve İmâmet mevzûları hakkındaki mezhepsel ittifâk ve ihtilâf noktalarını belirtmiş ve sonrasında da Âhiretle İlgili Âyetleri inceleyerek Ahiretin Varlığı, Azap ve Nimetiyle Kabir Hayatı, Şefaat, Cennet-Cehennem (Varlığı ve Ebediliği), Ru yetullah konularını iki mezhep çerevesinde değerlendirmiştir. Son olarak ise Diğer Konular ile İlgili Âyetler başlığı ile el-emru bi l-ma ruf ven Nehyu ani l- Münker, Halku l- Kur ân ve Kullarının Fiillerinin Yaratılması (Halk-u Ef âli l-ibâd) meselelerini konu edinerek iki mezheb arasında karşılaştırma yapmıştır. (s ) Narol, kitabının sonuç kısmında genel itibariye Eş ariyye ve Mu tezile mezheplerinin, özelde ise Râzî ile Kâdî Abdülcebbârın tefsirlerinde itikâdî meselelerle alakalı âyetler hakkında yapmış oldukları yorumları intisâb ettikleri mezhepleri açısından değerlendirmişir. Yapmış olduğu karşılaştırma neticesinde, Kâdî Abdülcebbâr ın âyetleri bağlamından koparmadan Kur ân ın kendi iç bütünlüğü içerisinde anlama ve tefsir etme hassasiyetini göstermediği, âyetleri mezhebî görüşlerine 178

7 Araş. Gör. Enise Osmanoğlu Bengi ve lehine göre yorumladığı ve mezhebinin baskısından kurtulamadığı, buna karşı Râzî nin ise yine mezhebî düşüncelerini tefsirine aktarmakla birlikte Kâdî Abdülcebbâr a göre daha özgür bir alanda yorum yapabildiği sonucuna vardığını bildirmiştir. (s ) Sonuç olarak akıcı bir üslûb ile eserini telif eden Süleyman Narol, konuları başlıklandırma noktasında da okuyucuya kolaylık sağlamıştır. Müellifin doktora tezi olarak kaleme aldığı bu eseri, esas itibariyle Tefsir alanına ait olmakla birlikte gerek mezheplerin ortaya çıkışı ve farklılaşmalarına etki eden faktörleri incelemesi açısından Mezhepler Tarihi gerekse de Kur ân-ı Kerîm deki itikâdî meseleleri incelemesi yönüyle de Kelâm alanında son derece faydalı bir çalışmadır. 179