Türkiye Teknolojik Kazalar Bilgi Sistemi: Genel Özellikler

Transkript

1 Türkiye Teknolojik Kazalar Bilgi Sistemi: Genel Özellikler Serkan Girgin (1), Prof. Dr. Ülkü Yetiş (2) (1) Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Ankara Tel: (312) Faks: (312) E-posta: (2) Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Ankara Tel: (312) Faks: (312) E-posta: Özet Bu çalışmada Türkiye de meydana gelmiş teknolojik kazalar ile ilgili bilgilerin sistematik bir biçimde derlenmesi ve ulaşılabilir hale getirilmesi için geliştirilmiş olan Teknolojik Kazalar Bilgi Sisteminin genel özellikleri anlatılmaktadır. Endüstriyel ve askeri tesisler ile deniz, kara ve boru hattı taşımacılığı sırasında meydana gelmiş ve tehlikeli kimyasalların dahil olduğu teknolojik kazalara yönelik olarak tasarlanmış bilgi sistemi ayrıca madencilik faaliyetlerinde ve kentsel alanlarda yaşanmış kazalara ait bilgi alanları da içermektedir. Đstemci sunucu yapısı ile Internet üzerinden ulaşılabilir şekilde hazırlanmış olan sistem, kazalar ve sonuçları ile ilgili temel bilgilerin yanı sıra gazete haberleri ve raporlar gibi bilgi kaynakları ile fotoğraf ve video gibi görsel materyallerin kazalar ile ilişkilendirilmiş olarak düzenli bir biçimde arşivlenmesini sağlayacak özelliklere de sahiptir. Giriş Yangınlara, patlamalara ve zararlı kimyasal yayılımlarına neden olan teknolojik kazalar, dünyanın diğer ülkelerinde olduğu gibi Türkiye de de yaşanmaktadır. Ölüm, yaralanma, maddi zarar ve çeşitli ölçeklerde, kimi zaman ülke sınırlarını aşarak uluslararası boyutta çevre kirliliği gibi sonuçlar doğurabilen bu tür olayların nerede, ne zaman ve hangi koşullar altında gerçekleşeceğini önceden belirlemek mümkün değildir.

2 Ancak, geçmişte yaşanmış olayların oluşum mekanizmalarının incelenmesi ileriye dönük risklerin azaltılması açısından önemli bilgiler sağlayabilmektedir. Bu kapsamda günümüzde birçok ülke, uluslararası örgüt ve organizasyon, teknolojik kazalar ile ilgili bildirim sistemleri ve bu sistemleri destekleyen veri tabanlarına sahiptir (IMO, 2005; Kirchsteiger, 1999; EPA, 1995). Hızla gelişmekte olan bir sanayiye ek olarak, Đstanbul ve Çanakkale Boğazları gibi dünya çapında önemli ve yoğun deniz taşımacılığı geçişlerine ve uluslararası petrol ve doğalgaz boru hatlarına sahip olan ülkemizde ise bu konudaki çalışmaların oldukça sınırlı olduğu görülmektedir. Đlgili yasal mevzuatın eksikliği, olası kazaların önlenmesinde önemli bir paya sahip olabilecek kaza bilgilerinin raporlanmasında ciddi eksikliklere neden olmaktadır. Halihazırda bir çok teknolojik kaza türü için, araştırma, çalışma ve yönetimsel kararlara destek sağlayabilecek ulusal veri tabanları ve kaza envanterleri mevcut değildir. Uluslararası veritabanlarında yer alan ülkemize ait kaza bilgilerinin ise eksik olduğu, özellikle endüstriyel kazalar anlamında Türkiye nin geçmişini tam olarak yansıtmadığı görülmektedir (Girgin ve Yetiş, 2007). Yukarıda bahsedilen eksikliklerin giderilmesi veya olabildiğince azaltılması amacıyla, Türkiye de geçmişte yaşanmış teknolojik kazalar ile ilgili bilgilerin çeşitli kaynaklardan derlenerek bir araya getirilmesine ve bu sayede temel bir bilgi setinin oluşturulmasına yönelik bir çalışma başlatılmıştır. Çalışma sonucunda, kazaların oluşma nedenleri, gelişimleri, sonuçları ve insan sağlığı ve çevre üzerindeki etkileri ile ilgili bilgileri içeren ve detaylı analizlere olanak sağlayacak bir teknolojik kaza envanterinin elde edilmesi hedeflenmiştir. Çalışmanın ilk aşamasında kaza bilgilerinin sistematik olarak kayıt altına alınmasını sağlayacak, çok kullanıcı erişimini ve Internet üzerinden veri girişini destekleyen veri tabanı temelli bir bilgi yönetimi sistemi geliştirilmiştir. Bu bildiride bilgi sisteminin genel özellikleri anlatılmaktadır. Bilgi Sistemi Teknolojik kazalara yönelik olarak hazırlanan bilgi sistemi geliştirilirken aşağıda listelenen amaçlara hizmet etmesi hedeflenmiştir: Teknolojik kazalara ve sonuçlarına ait temel bilgiler ile bu kazalara ait bilgi içeren kaynaklarının, fotoğraf gibi görsel malzemelerin ve yazılı belgelerin düzenli bir yapı içerisinde arşivlenmesi, Arşivde yer alan ve geniş bir zaman aralığına yayılması olası kaza bilgilerinin ve bilgi kaynaklarının kullanıcılar tarafından çeşitli kriterlere göre sorgulanabilmesi ve sonuçlara kolaylıkla ulaşılabilmesi, Aynı teknolojik kaza veya birbirileri ile ilgili bilgi kaynaklarına ortak bir noktadan ve mantıksal bir sıra ile ulaşılabilmesini sağlayacak şekilde farklı kayıtların birbirleri ile ilişkilendirilebilmesi, Sistemin, kayıtlı bilgilere isteyen herkesin ulaşabilmesini sağlayacak şekilde uzaktan ulaşılabilir, açık bir yapıya sahip olması, Farklı kişi ve kurumların, bilgi sisteminde mevcut bilgilerin yapısını bozmadan yeni kaza, bilgi ve belge ekleyebilmesine, ayrıca önceden kaydedilmiş bilgileri güncelleyebilmesine imkan sağlanması, Gerektiğinde uygun şekilde referans gösterilebilmesi amacıyla bilgi kaynaklarına ait referans bilgilerinin ve erişim tarihlerinin düzenli tutulması.

3 Bilgi sistemi farklı teknolojik kaza türleri ile ilgili bilgileri içerecek şekilde tasarlanmıştır. Mevcut durumda sistemde yer alan teknolojik kaza türleri şunlardır: Endüstriyel: Endüstriyel tesislerde meydana gelen, tehlikeli maddelerin neden veya dahil olduğu, iş kazası kapsamını aşan büyük ölçekli kazalar, Askeri: Mühimmat deposu, cephanelik gibi patlayıcı ve yanıcı maddelerin bulunduğu askeri tesislerde meydana gelmiş büyük ölçekli kazalar, Boru hattı: Boru hatları ile tehlikeli madde taşımacılığı yapılırken meydana gelmiş kazalar, Deniz taşımacılığı: Tehlikeli maddelerin deniz yoluyla taşınması sırasında meydana gelen kazalar, Kara taşımacılığı: Tehlikeli maddelerin kara ve demir yolları ile taşınması sırasında meydana gelen kazalar. Yukarıda listelenen ve tehlikeli maddelerin söz konusu olduğu teknolojik kazalara ek olarak, bütünlük sağlanması açısından yine teknolojik kazalar altında incelenen madencilik faaliyetlerinde meydana gelen büyük çaplı kazalar ile kentsel alanlarda meydana gelen büyük yangın ve patlamalar gibi olaylar da bilgi sistemine dahil edilmiştir. Sistem, tehlikeli maddelerin bulunduğu kazalara odaklanmakla birlikte, bu tür maddelerin bulunmadığı, ancak buna rağmen önemli kayıp ve hasarlara neden olan kazalar ile ilgili bilgilerin de kaydedilebilmesine imkan vermektedir. Çalışmalar sırasında endüstriyel kazalar diğer kazalardan farklı olarak ele alınmış ve bu kazalar için özel bir bilgi sistemi oluşturulmuştur. Kaza sonuçlarına ek olarak kazanın oluşumu ve gelişme süreci ile ilgili detaylı bilgi içeren bu bilgi sistemi, endüstriyel tesisler ile ilgili bilgilerin ve tesislerde bulunan kimyasal maddelerin envanterlerinin tutulmasına da imkan sağlamaktadır. Envanterlerde bulunan kimyasalların türlerine ve miktarlarına göre tesislerin, Avrupa Birliği nin büyük endüstriyel kazalar ile ilgili 96/82/EC (Seveso II) direktifi kapsamına girip girmediğini ve giriyorsa hangi seviyede bulunduğunu hesaplayabilen sistem, kaza bilgi sistemi birlikte kullanıldığında bir endüstriyel tesis için hem mevcut risk durumu hem de geçmişte yaşanmış kaza deneyimleri ile ilgili bilgilere bütüncül bir yaklaşımla ulaşılmasını sağlayabilmektedir. Bu bildiri, endüstriyel kazalar ile ilgili bilgi sistemini kapsamamakta, diğer teknolojik kazalar ile ilgili oluşturulan bilgi sisteminin özelliklerini aktarmayı amaçlamaktadır. Teknolojik kazalar bilgi sistemi istemci sunucu yapısına sahiptir. Veri yönetimi için MySQL veri tabanını, kullanıcı arayüzü için ise PHP ve JavaScript desteği ile oluşturulan XHTML tabanlı web sayfalarını kullanmaktadır. Internet üzerinden ulaşılabilen sistem, temel web sunucu özelliklerine sahip herhangi bir sunucu bilgisayar üzerinde çalışabilmekte, kullanıcı arayüzü ise Internet Explorer ve Mozilla Firefox gibi modern web tarayıcıları ile platform ve işletim sisteminden bağımsız olarak kullanılabilmektedir. Harita desteği Google Maps entegrasyonu ile sağlanmıştır. Bilgi sistemine farklı kanallardan veri girilebilmesini sağlamak amacıyla çeşitli seviyelerde kullanıcılar tanımlanmıştır. En alt düzey kullanıcılar sisteme herhangi bir şekilde kayıt olmamış ziyaretçilerdir. Bu kullanıcılar, sistemde kayıtlı bilgilere ulaşabilir ancak herhangi bir veri girişi yapamazlar. Bir üst seviyede yer alan ve kişisel bilgileri ile sisteme kayıt olabilen kullanıcılara ise, sistemde mevcut kayıtlar ile ilgili yorum yazabilme imkanı sağlanmıştır. Bu sayede özellikle kazaları bizzat yaşamış veya tanık olmuş kişilerin deneyimlerini ve sahip oldukları bilgileri paylaşabilecekleri bir

4 ortam oluşturulmuştur. Bilgi sisteminin Internet üzerinden ulaşılabilir olması bu amaç için gerekli altyapıyı sağlamaktadır. Üçüncü kullanıcı seviyesi mevcut bilgilerde değişiklik yapamayan, ancak yeni bilgi girebilen editörlerdir. Editörler daha önce başkaları tarafından sisteme kaydedilmiş bilgileri değiştiremez veya silemez, ancak yeni kaza ve bilgi kaynağı ekleyebilir, yeni ve mevcut veriler arasında ilişkiler kurabilirler. En üst kullanıcı seviyesinde ise sistem yöneticileri bulunmaktadır. Sistem yöneticileri sistem bütünlüğünü sağlamak amacıyla bütün veriler üzerinde değişiklik yapabilmenin yanı sıra sistem içi raporlama ve kullanıcı haklarını düzenleme gibi haklara da sahiptir. Teknolojik kazalar bilgi sisteminde kayıtlı kazalara her kaza türü için ayrı ayrı hazırlanmış kaza listeleri üzerinde ulaşılmaktadır. Bu listelerde kazalar; tarih, kaza türü, il, ilçe gibi çeşitli ve kaza türüne göre değişken kriterlere göre sorgulanabilmekte ve sonuçlar yine benzer kriterlere göre sıralı bir biçimde elde edilebilmektedir. Deniz kazalarına ait örnek liste Şekil 1 de verilmiştir. Şekil 1. Kaza listesi örnek ekran görüntüsü Deniz kazaları Kaza listelerinden seçilen kazalara ait bilgiler her kaza türü için özel olarak oluşturulmuş bilgi sayfaları ile kullanıcılara sunulmaktadır. Örnek olarak bir askeri kazaya ait bilgi sayfası Şekil 2 de gösterilmektedir. Kaza bilgilerinde önce kazanın nerede ve ne zaman oluştuğu, süresi, yangın, patlama ve kimyasal yayılımı olaylarından hangilerinin meydana geldiği ile ilgili genel bilgiler yer almaktadır. Bu bilgilere ek olarak kaza türüne özel, örneğin deniz kazalarında kazaya neden olan gemilerin adları gibi ek bilgiler de sunulmaktadır. Kaza yerinin konumu biliniyorsa Google Maps

5 aracılığı ile kaza yeri ve çevresinin uydu görüntüsü ve haritası gösterilmektedir. Bu bölümün ardından kazanın sonuçları ile ilgili bilgiler, etki alanı, insan sağlığına etkiler, halk yaşamına etkiler, ekolojik hasar ve haddi hasar başlıkları altında gruplandırılmış bir şekilde sunulmaktadır. Kazanın etkilediği alanın yerel, bölgesel, sınır ötesi gibi boyutlardaki büyüklüğü; kaza sonucu hayatını kaybeden, yaralanan, sağlık takibine alınan, tahliye edilen ve risk altında kalan personel, halk ve acil müdahale elemanlarının sayıları; tahliye edilen, kullanım dışı kalan veya yıkılan yerleşim, ticaret ve kamu alanlarının miktarı; elektrik, su, haberleşme, ulaşım gibi kamu hizmetlerindeki kesintiler; halkın, medyanın ve politikacıların olaya ilgi düzeyi; yaygın ve ender flora/fauna, koruma alanları, su kaynakları, toprak gibi ekolojik önemi olan alanlarda oluşan hasar; ve kazanın neden olduğu maddi hasar gibi bilgiler sistematik bir biçimde bilgi sistemine girilebilmektedir. Ek açıklamalar ve notlar eklenmesi de mümkündür. Şekil 2. Kaza bilgileri örnek ekran görüntüsü Askeri kaza

6 Kaza bilgileri bölümünde yer alan temel kaza bilgilerine ve kaza sonuçlarına ek olarak; gazete haberi, yazılı belge, web sayfası gibi çeşitli ortamlarda yayımlanmış ve kazanın gelişimi, yapılan müdahaleler ve kazanın kısa/uzun vadeli sonuçları ile ilgili detaylı bilgi içeren bilgi kaynakları bilgi sisteminin belge arşivinde tutulabilmektedir (Şekil 3). Bu bilgi kaynaklarına ait metinler sayısal olarak veri tabanına kaydedilebildiği gibi, orjinal metinler de DOC, PDF, TIFF, JPEG, HTML gibi formatlarda, dosyalar şeklinde arşivlenebilmektedir. Bilgi sistemi metin olarak girilmiş veriler içerisinde serbest sorgulama yapılabilmesine imkan vermektedir. Bu sayede anahtar kelimeler kullanılarak istenilen bilgi kaynağına çok hızlı bir biçimde ulaşılabilmektedir. Gerektiğinde bilgi kaynaklarının asıllarına geri dönülebilmesi ve referans bilgilerinin tam olarak verilebilmesi için kullanıcılar tarafından her bilgi kaynağı için detaylı referans ve erişim tarihi bilgileri girilebilmektedir. Her kayıt ile birlikte mutlaka bu referans bilgileri de gösterilmektedir. Bilgi kaynaklarında bulunan fotoğraflar da bilgi sisteminde düzenli bir biçimde kayıt altına alınabilmektedir. Her fotoğraf için açıklayıcı bilgiler ve referans bilgileri girilebilmekte, bilgi kaynaklarına benzer şekilde fotoğraflar da sorgulanabilmektedir. Mevcut durumda gazete haberleri, makaleler, Başbakanlık Basın Yayın ve Enfermasyon Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan Ayın Tarihi bilgileri, diğer yazılı belgeler, web sayfaları, fotoğraflar ve kazalar ile ilgili haber bültenlerinde yer alan haberlere ve kaza sırasında/sonrasındaki çekimlere ait video kayıtları belge arşivine kaydedilebilmektedir. Yayın hakkı sınırlaması olan bilgi kaynaklarına serbest erişimi sınırlamak mümkündür. Şekil 3. Belge arşivi örnek ekran görüntüsü Gazete haberi

7 Farklı açılardan benzerlikleri bulunan kazaları bir arada toplamak veya yaşanan kazalara ek olarak kazaların meydana geldiği alanlara (Boğazlar, petrol boru hatları, yoğun endüstriyel bölgeler, vb.) ait bilgilere de sistem altından ulaşılabilmesini sağlamak amacıyla konu başlıkları oluşturulmuştur. Örneğin, doğal afetler nedeniyle meydana gelen teknolojik kazalar için bir konu başlığı açmak ve bu tür kazaların hepsini bu konu başlığı altında listeleyerek tek bir noktadan erişim sağlamak mümkündür. Konu başlıkları ağaç yapısı şekilde olup alt başlıklar içerebilmektedir. Bilgi sisteminin önemli bir özelliği kayıtların birbirleri ile ilişkilendirilebiliyor olmasıdır. Bu sayede kullanıcı tarafından kazaların diğer kazalar ve konu başlıkları ile, bilgi kaynaklarının ise kazalar, konu başlıkları ve diğer bilgi kaynakları ile ilişkilerinin tanımlanabilmesi ve birbirleri ile bağlantılı hale getirilebilmesine imkan sağlanmıştır. Örnekleri Şekil 2 ve 3 te görülebildiği üzere, ilişkilendirilmiş kayıtlar sayesinde kaza bilgileri sayfasından kaza ile ilgili bütün bilgi kaynaklarına ulaşmak, bilgi kaynağından kaza bilgilerine ulaşmak, bir tesiste farklı tarihlerde yaşanmış kazaları bir arada listelemek veya bir kazayı birden çok konu başlığı altına yerleştirmek mümkündür. Örneğin 1999 yılındaki TÜPRAŞ Đzmit Rafinerisi yangını ile ilgili kaza bilgileri hem Đzmit Körfezi hem de 1999 Kocaeli Depremi konu başlıkları altında yer alabilmekte, ayrıca bu kayıta endüstriyel kazalar listesinden direkt olarak veya aynı tesiste daha önce yaşanmış diğer kazaların kayıtları üzerinden dolaylı olarak ulaşılabilmektedir. Đlişkiler ağı ile hem bir kazanın oluşumu ve sonuçları ile ilgili bilgi kaynaklarına mantıksal bir sıra ile ulaşılabilmekte, hem de kazalar arası ilişkiler takip edilebilmektedir. Bu sayede bilgiye ulaşım oldukça hızlı bir biçimde gerçekleşebilmektedir. Bilgi sisteminde yer alan kayıtların hangi kullanıcı tarafından ve hangi tarihte eklendiği, değiştirildiği veya silindiği bilgisi tutulmakta ve yapılan bütün değişimler arşivlenmektedir. Bu sayede bilgi içeriklerinde yapılan değişiklikler kayıt altına alınmış ve hatalı değişikliklerin yöneticiler tarafından düzeltilebilmesine imkan sağlanmıştır. Bütün değişiklikler için eklenen ve çıkartılan bölümlerin işaretlenerek belirtildiği raporlar sistem tarafından oluşturulabilmektedir. Değerlendirme Çalışma sonucunda Türkiye de yaşanmış teknolojik kazalar ile ilgili bilgilerin düzenli bir şekilde derlenmesi amacıyla bilgisayar destekli bir bilgi yönetimi sistemi oluşturulmuştur. Veri tabanı destekli, Internet teknolojileri kullanılarak geliştirilmiş olan bilgi sistemi sayesinde farklı teknolojik kaza türlerinde geçmişte meydana gelmiş kazaların oluşumu, kazaların insan hayatı ve çevre üzerindeki etkileri ve kaza sonrası gelişmeler hakkındaki bilgiler düzenli bir şekilde kayıt altına alınabilmektedir. Kazalar ile ilişkilendirilebilen ve konu başlıkları altında gruplandırılabilen bilgi kaynakları sayesinde kazalar ile ilgili detaylı görsel ve yazılı bilgilere tek bir noktadan ulaşım olanağı sağlanmıştır. Bilgi sisteminin Internet üzerinden ulaşılabilir olması sayesinde oluşacak envantere isteyen herkesin ulaşabilmesi mümkün hale getirilmiş, dolayısıyla açık bir bilgi kaynağı yaratılmıştır. Ayrıca farklı kullanıcı seviyesi tanımlamaları ile kazalar hakkında bilgi sahibi olan kişilerin bu bilgilerini mevcut bilgileri bozmayacak şekilde sisteme ekleyebilmelerine imkan sağlanmıştır. Teknolojik kazaların gelecekte de yaşanması kaçınılmaz bir gerçek olduğundan bilgi sistemi sadece geçmişte meydana gelmiş kazalar için değil, gelecekte yaşanacak kazalar için de kullanılabilir durumdadır.

8 Geliştirilen bilgi sisteminin Internet tabanlı hazırlanmasının iki temel nedeni bulunmaktadır. Bunlardan birincisi; derlenecek bilgilerin genel erişime açılarak ilgili diğer kişilerle paylaşılması ve bu sayede ulaşılabilir ve zengin içerikli bilgi kaynağı eksikliğinin azaltılmasıdır. Đkincisi ise; mevcut yazılı kaynaklara ek olarak, gerek konu ile ilgili resmi ve özel sektörden kişilerin tecrübe ve bilgi birikimlerinin, gerekse kazaları yaşamış veya tanık olmuş kişilerin deneyimlerinin de derlenebilmesinin sağlanmasıdır. Bu sayede arşiv çalışmalarından elde edilebilecek bilgilerden çok daha farklı boyutlarda bilgilere ulaşılabileceği düşünülmektedir. Bilgi yönetimi sisteminin geliştirilmesi ile ilk aşaması tamamlanmış olan Türkiye Teknolojik Kaza Bilgi Sistemi ile ilgili çalışmalar, kazalar ile ilgili bilgilerin derlenmesi amacıyla çeşitli kaynaklar taranarak yapılmakta olan envanter çalışması ile devam etmektedir yılları arasında 30 yıllık bir dönemi hedefleyen arşiv çalışması kapsamında Türkiye de yaşanmış endüstriyel ve askeri tesis, deniz, kara ve boru hattı taşımacılığı ile madencilik alanlarında yaşanmış önemli teknolojik kazalara ait bilgiler gazete arşivleri ve ulaşılabilen diğer bilgi kaynaklarından derlenerek sayısal ortama aktarılmakta ve bilgi sistemine dahil edilmektedir. Envanter tamamlandıktan sonra elde edilen bu bilgiler analiz edilerek meydana gelmiş teknolojik kazaların neden olduğu kayıplar ve özellikle yarattıkları çevresel problemler ile ilgili istatistiklere ve detaylı analizlere ulaşılması amaçlanmaktadır. Elde edilecek bilgiler gerek uluslararası veri tabanlarındaki eksik bilgilerin tamamlanmasında, gerekse Avrupa Birliği üyeliği ve uluslararası anlaşmalara taraf olunması durumunda talep edilecek raporlama ihtiyaçlarının karşılanmasında kullanılabilir. Teknolojik kazalar ile ilgili ulusal araştırma ve çalışmalarda da kaynak olarak oldukça fayda sağlayacağı düşünülmektedir. Envanter çalışması tamamlandıktan sonra bilgi sistemi adresinden kullanıma sunulacaktır. Referanslar EPA (1995), User s Guide to Federal Accidental Release Databases, EPA 550-B , U.S. Environmental Protection Agency, Office of Solid Waste and Emergency Response, Chemical Emergency Preparedness and Prevention Office. Girgin, S. ve Yetiş, Ü. (2007), Seçilmiş Uluslararası Veri Tabanlarında Türkiye de Yaşanmış Endüstriyel Kazalar, Türkiye Kazalar ve Çevre 1. Ulusal Çalıştayı, Ankara. IMO (2005), Casualty-related matters reports on marine casualties and incidents Revised harmonized reporting procedures, MSC-MEPC.3/Circ.1, International Marine Organization, London. Kirchsteiger, C. (1999), The functioning and status of the EC s major accident reporting system on industrial accidents, Journal of Loss Prevention in the Process Industries, Volume 12, No. 1, p.