TURKIVE'DE FIYAT INDEKSLERI HESAPLAMA YONTEMLERI ve UYGULAMALARI

Transkript

1 İSTANBUL TİCARET ODASI TURKIVE'DE FIYAT INDEKSLERI HESAPLAMA YONTEMLERI ve UYGULAMALARI SABİHA GÜZEL İSTATİSTİK ŞUBESi MÜDÜRÜ 1998MART

2 ÖN SÖZ Ekonomik olaylar, günümüzde mutlak değerler yerine daha kolay anlaşılır ve mukayese edilebilir bir şekilde istatistiki metodlara dayanarak hesaplanan indeksler!e izlenmektedir. indeksierin uluslararası mukayeselerde birer gösterge olması yanında, ulusal bir gösterge olarak da önemi büyüktür. Ekonomik kalkınma ve sosyal refahı hedefleyen ülkelerde, ekonomideki mevcut durumun ortaya konması, eğilimlerin ve konjoktürün belirlenmesi, cari ve reel analizierin yapılması, gerçekçi kur ve faiz oranlarının tespiti ve geleceğe yönelik kararların alınması için doğru ve güvenilir istatistiki bilgilere gereksinim vardır. Fiyat indeksleri bilindiği gibi ekonominin bir barometresi olup, enflasyonun tespitinde kullamlan bir ölçüdür. Fiyat indeksleri; ekonomik kararların alınmasında, ticari faaliyetlerin yönlendirilmesinde, paranın satınalma gücündeki değişmelerin tespitinde kullanılan önemli bir ekonomik gösterge olup, Tüketici ve Toptan Eşya Fiyatları indekslerinden oluşmaktadır. Tüketici veya Geçinme indeksleri; tüketidierin tümünün veya belli bir kesimin satın alma gücünde zaman içinde meydana gelen değişmeleri yansıtan bir enflasyon göstergesidir. Toptan Eşya Fiyatlan indeksinin kapsamı ise daha geniş olup, genel fiyat seviyesini, toptan alım satırnlara konu olan mallarm fiyatlarındaki değişiklikleri ve cari değerlerin reel değerlere çevrilmesinde deflatör olarak kullanılmaktadır. Türkiye'de ilk Fiyat indeksleri, 1914 bazlı Duyunu Umumiye idaresi tarafından alınan fiyatlarla o günkü adıyla istanbul Ticaret ve Sanayi Odası olan Odamız tarafından 1927 yılında " istanbul'da Hayat Pahalılığı Müş'iresi " adı ile hesaplanarak yayınlanmış ve Birleşmiş Milletler istatistiklerinde yer almıştır. Odamız ayrıca 1927 yılında Toptan Eşya Fiyatlan indeksi hesaplamaya başlamış ve 1929 yılında yayınlamıştır. Ülkemizde, Odamızla birlikte Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı ve Devlet istatistik Enstitüsü'nce hesaplanıp yayınlanan Fiyat indekslerine ait bilgiler bu çalışmada yer almıştır. Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı 1988 Şubat ayından itibaren indeks çalışmalarım durdurmuş olup Odamız ve DiE indeks çalışmalarına devam etmektedir. Kurumlarca hazırlanıp yayınlanan Fiyat indeksleri, indekse esas alınan kütle, baz yılları, madde tanımı, sayı ve ağırlıkları, fiyat derleme dönemleri ve bölgeleri, hesaplama yöntemleri, hitap ettikleri gelir gruplan itibariyle farklılıklar göstermektedirler. Bu açıklanmış olan farklılıklar nedeniyle indeksleri birbirleri ile mukayese etmek yerine, her indeksi kendi içinde değerlendirerek sonuçları irdelemek gerekmektedir. Ekonomik konjoktürün en önemli göstergesi olan fiyat indekslerinde tercihi kullanıcıya bırakmak en uygun yoldur.

3 İÇİNDEKİLER Sayfa No I- İNDEKSLER A-TANIMI B- İNDEKS TÜRLERİ C- İNDEKS HESABINDA KULLANILAN YÖNTEMLER ı ı 2 ll- ÜLKEMizDEKi FİYAT İNDEKSLERİ A- TİCARET BAKANLIGI KONJOKTÜR ve YAYlN DAİRESi (HAZİNE ve DIŞ TİCARET MÜSTEŞARLIGI) 1- Ankara ve istanbul Şehirleri Geçinme indeksleri 3 2- Toptan Eşya Fiyatları indeksi 4 B- DEVLET İSTATİSTİK ENSTİTÜSÜ I-TÜKETİCİ FİYATLARI İNDEKSİ 4 a Bazlı Kentsel Yerler Tüketici Fiyatları indeksi 5 b Bazlı Kentsel Yerler Tüketici Fiyatları indeksi 7 c Bazlı Kentsel Yerler Tüketici Fiyatları indeksi 9 d- Kırsal Yerler Tüketici Fiyatları indeksi ll -DiE Tüketici Fiyatları indekslerinin Metodolajik Karşılaştırılması 12 - DiE Türkiye Tüketici Fiyatları indekslerinin Madde Sayısı ve Ağırlıklarının Karşılaştırılması 13 -DiE istanbul Tüketici Fiyatları indekslerinin Madde Sayıları ve Ağırlıklarının Karşılaştırılması TOPTAN EŞYA FİYATLARI İNDEKSİ a Bazlı Toptan Eşya Fiyatları indeksi 15 b Bazlı Yenilenmiş Ana Sektör Ağırlıkianna Göre Toptan Eşya Fiyatları indeksi 17 c Bazlı Toptan Eşya Fiyatları indeksi 18 d Bazlı Toptan Eşya Fiyatları indeksi 21 -DiE Toptan Eşya Fiyatları indekslerinin Metodolajik Karşılaştırılması 22 -DiE Toptan Eşya Fiyatları indekslerinin Madde Sayısı ve Ağırlıklarının Karşılaştırılması 23 C- İSTANBUL TİCARET ODASI 1- İSTANBUL ÜCRETLiLER GEÇiNME İNDEKSLERİ a Bazlı istanbul'da Hayat Pahalılığı Müş'iresi 24 b Bazlı istanbul Geçinme indeksi 26 c Bazlı istanbul Ücretliler Geçinme indeksi 26 d Bazlı istanbul Ücretliler Geçinme indeksi 30 - ito istanbul Ücretliler Geçinme indekslerinin Metodolajik Karşılaştırılması 39

4 Sayfa No - ito istanbul Ücretliler Geçinme indekslerinin Madde Sayısı ve Ağırlıklarının Karşılaştırılması 40 e-1995 Bazlı istanbul Ücretliler Geçinme indeksi TOPTAN EŞYA FİYATLARI İNDEKSİ a Bazlı Toptan Eşya Fiyatları indeksi 41 b Bazlı Toptan Eşya Fiyatları indeksi 42 c Bazlı Toptan Eşya Fiyatları indeksi 42 - ito Toptan Eşya Fiyatları indekslerinin Metodolajik Karşılaştırılması 44 - ito Toptan Eşya Fiyatları indekslerinin Madde Sayılarının Karşılaştırılması 45 ID- DİE ve İTO FİYAT İNDEKSLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI TABLOLAR: -DiE ve ito Tüketici Fiyatları indekslerinin Metodolajik Karşılaştırılması 47 - DiE ve ito Tüketici Fiyatları indekslerinin Madde Sayısı ve Ağırlıklarının Karşılaştırılması 48 -DiE ve ito Toptan Eşya Fiyatları indekslerinin Metodolajik Karşılaştırılması 49 -DiE ve ito Toptan Eşya Fiyatları indekslerinin Madde Sayılarının Karşılaştırılması 50 GRAFİKLER: -DiE ve ito istanbul Tüketici Fiyatları Artışları -DiE ve ito istanbul Tüketici Fiyatları indekslerinin Yıllık Ortalama indekslerinin 1997 Yılı Aylık Artışları 52 -DiE ve ito Toptan Eşya Fiyatları indekslerinin Yıllık Ortalama Artışları 53 -DiE ve ito Toptan Eşya Fiyatları indekslerinin 1997 Yılı Aylık Artışları 54 - ito istanbul ücretliler Geçinme indeksi Yılı Aylık Artışları 55 - ito Toptan Eşya Fiyatları indekslerinin Yılı Aylık Artışları 56 5 ı

5 I- İNDEKSLER A- TANIMI: indeks, belirli bir istatistik olaya ait verilerin zaman veya mekan itibariyle gösterdiği nispi değişmelerin ölçüsüdür. Tariften de anlaşılacağı gibi indeks iki özelliğe sahiptir. Birinci özelliği nispi değişmelerin ölçüsü olması, ikinci özelliği zaman ve mekan serileri ıçın hesaplanmasıdır. Zaman ve mekan serilerindeki verilerin birinin veya verilerin ortalamasının temel veri kabul edilerek diğerlerinin buna göre yüzdesinin hesaplanması indeksin temelini oluşturmaktadır. Zaman ve mekan indekslerini kısaca şu örneklerle açıklayabiliriz. Perakende fiyatları gösteren bir seride herhangi bir yılın örneğin 1985 yılının fiyatları temel yıl =1 00 olarak kabul edilerek diğer yıllara ait rakamlar bunun bir yüzdesi olarak ifade edilirse bir zaman indeksi hesap edilmiş olur. Aynı yılda çeşitli iliere ait perakende fiyatların ortalaması temel veri kabul edilerek her ilin rakamının buna göre yüzdesi alınırsa bir mekan indeksi bulunmuş olur. indeksde biri mukayese edilen, diğeri temel olmak üzere iki değer vardır. Mukayese edilen değer paya, temel değer paydaya yazılmak suretiyle bulunacak rakamın, temel değere göre nispi olarak yüzde kaç oranında değişime uğradığı tespit edilmektedir. Nispi mukayeseyi kolaylaştırmak için bölmenin sonucu 100 veya 1000 ile çarpılır, bu şekilde temel değere göre diğer değerih kaç olacağı tespit edilir. B- İNDEKS TÜRLERİ : indeksde kullanılan yöntem istatistiki olayın tür ve kapsamına göre değişmektedir. Başlıca indeks türleri: 1- Fiyat ve miktar indeksleri 2- Zaman ve mekan indeksleri 3- Sabit ve değişken (zincirleme) indeksler 4- Basit ve bileşik indeksler Zaman indekslerinin hesap yöntemleri, zaman serisindeki devrelerden birinin temel devre olarak seçilmesi ve diğer devrelere ait değerlerin esas devre değerine göre yüzdesinin bulunmasıdır. indeks hesabında farklı devrelere ait değerleri mukayese ettiğimiz temel devre değişmiyorsa "sabit esaslı indeks", değişiyorsa "değişken esaslı indeks" sözkonusudur. Değişken indeksde her değer bir evvelki yılın değerine bölünmesi nedeniyle buna zincirleme indeks adı verilir. indeks tek maddeyi kapsıyorsa basit, iki veya daha fazla maddeyi kapsıyorsa bileşik indeks adını alır. Uygulamada kullanılan tüm indeksler bileşik indeksdir.

6 2 C- İNDEKS HESABINDA KULLANILAN YÖNTEMLER : Uygulanan hesaplama yöntemlerini üç bölümde toplayabiliriz. 1- Basit toplam indeks 2- Basit indeksierin tartısız aritmetik ortalaması 3- Basit indeksierin tartılı aritmetik ortalaması veya ağırlıklı toplam indeks. Basit Toplam indeks : iki devreye ait fiyat toplamlarının basit bir mukayesesidir. Basit toplam indeks tartısız görünmekle beraber bu indeksde her maddeye fiyatı nisbetinde bir tartı verilmiş olmaktadırki, bu durumda indeks yüksek fiyatların etkisi alında kalmaktadır. Oysa maddelerin ekonomik önemi fiyatlarına göre değil, üretim veya tüketim toplamındaki nisbetine göre belirir. Örneğin; çok pahalı bir madde olan parfümün yanında, ucuz bir madde olan buğdayın insan hayatı üzerindeki önemi çok fazladır. Basit indeksierin Tartısız Aritmetik Ortalaması : Seçilen temel yıla göre her madde için basit fiyat indeksi hesapiayıp bunların aritmetik ortalaması alınarak sonuç 100 ile çarpılır. indeksde nisbi fiyatlar esas alınmakla basit toplam indeksin sakıncaları ortadan kaldırılırken, tartısız olması kapsadığı maddeler arasındaki önem farkını gözetmemesi nedeniyle hesaplanması sakıncalıdır. Bu nedenle indeks hesaplanmasında tartılı bileşik indeks yöntemi uygulanmaktadır. Basit indeksierin Ağırlıklı Aritmetik Ortalaması veya Ağırlıklı Toplam indeks: Fiyatları Uygulamada iki bileşik fiyat indeksi vardır. indeksi. Geçinme (Tüketici) ve Toptan Eşya Bu indekslerde maddeler önemine göre ağırlıklandırılmıştır. Örneğin geçinme indeksi ailenin tüketim şemasına giren tüketim maddelerinin önemine göre ağırlıklandırılır. Ağırlıklar indeksin kapsamına göre, üretim, satış veya tüketim miktarına göre belirlenir. Genellikle değer = fiyat x miktar'a göre hesaplanır. Ağırlık olarak kullanılacak değerin hesabında çoğunlukla temel yıl fiyatı esas alınır. Tartılar mutlak değer şeklinde olabileceği gibi, nisbi de olabilir. Temel devre miktarlarının kullanılması halinde "Laspeyres" yöntemi veya "sabit ağırlıklı indeks" denir. Bu indeksde iki ayrı devrenin fiyatlarına temel devre miktarları ağırlık olarak kullanılır. indeks devresi miktarlarının kullanılması halinde buna "paasche" yöntemi denir. Ağırlık olarak kullanılacak kıymetlerin hesabında indeks devresi miktarları esas alınmaktadır. Laspeyres indeksi temel devre miktarları sabit tutularak aynı maddenin iki devredeki maliyetleri arasında bir mukayese yapmakta, Paasche indeksinde ise maliyetler arasındaki mukayesede değişken olan indeks devresi miktarları esas alınmaktadır. Uygulamada sağladığı kolaylık nedeniyle sabit tartılı indeksler daha yaygındır. Sabit ve değişken ağırlıklı indeksin geometrik ortalaması alınarak hesaplanan indeksler ideal indeksler olmakta, ancak uygulamada yaygın değildir.

7 3 II- ÜLKElVIiZDEKi FİYAT İNDEKSLERİ Fiyat indeksleri, ekonomik kararların alınmasında, ticari faaliyetlerin yönlendirilmesinde, paranın satınalma gücündeki değişmelerin tespitinde kullanılan önemli bir ekonomik gösterge olup, Tüketici (Ücretliler Geçinme indeksi) ile Toptan Eşya Fiyatları indekslerinden oluşmaktadır. Tüketici indeksi ve Geçinme indeksi, tüketicilerin ve özellikle ücretli kesimin satınalma gücünde zaman içinde meydana gelen değişmelerin ve perakende fiyat hareketlerinin bir göstergesi olmakla beraber ülkelerin ekonomik yapılarının analizinde önemli bir gösterge olmaktadır. Toptan Eşya Fiyatları indeksi ise, toptan alım satımiara konu olan malların fiyatlarındaki değişikliklerin gözlenmesinde, muhasebe hesaplarında, yeniden değerlendirmelerde, alınacak yatırım kararlarında bir gösterge olarak kullanılmak amacıyla hesaplanmaktadır. Ülkemizde; istanbul Ticaret Odası, Devlet istatistik Enstitüsü ile Ticaret Bakanlığı Konjoktür Dairesi daha sonra Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından hesaplanarak yayınlanan Fiyat indeksleri şunlardır. A- TİCARET BAKANLIGI KONJONKTÜR ve YAYlN DAİRESi (HAZİNE ve DIŞ TİCARET MÜSTEŞARLIGI) : 1- ANKARA ve İSTANBUL ŞEHİRLERİ GEÇİNME İNDEKSLERİ: Ticaret Bakanlığı Konjonktür ve Yayın Müdürlüğü 1938 yılında uygulanan Tüketim Harcamaları Anketi sonuçlarına dayalı olarak Ankara ve istanbul şehirlerine ait 84 tüketim maddesini kapsayan Ankara ve istanbul şehri Geçinme indekslerini hesaplamaya başlamıştır. Ankara'da ortalama aylık geliri 65.-TL ve 4,6 ile 4,7 kişiden oluşan memur ailesi, istanbul'dan ortalama aylık geliri 47.-TL olan 4,7 ile 5,2 kişi olan işçi ailesi indekse esas alınmış ve indeksierin baz yılı daha sonra 1953 ve 1963'e dönüştürülmüştür. Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı'nın yayınladığı, Ankara ve istanbul şehirleri indeksierindeki grup, alt grup, madde sayıları ve ağırlıkları aşağıda gösterilmiş olup, sözkonusu kurum 1988 Şubat ayından itibaren indeks yayınlamayı durdurmuştur. Harcama Grubu ve Maddeler Madde Sayısı

8 2- TOPTAN EŞYA FİYATLARI İNDEKSİ: Ticaret Bakanlığı Konjonktür ve Yayın Dairesi, 1938 yılının mevcut istatistiki bilgilerine ve milli gelir rakamlarına dayalı olarak Toptan Eşya Fiyatları indeksi düzenlemiştir. indekste kapsanan 94 maddenin ağırlıkları, 1938 yılındaki ortalama fiyatları ile o yılın tüketim miktarlarını dikkate alınarak bulunan tüketim değerlerine göre hesaplanmıştır. Bu indeks genel Türkiye indeksi olup, baz yılı birkaç defa ileriye kaydırılmış ve en son 1963 bazlı olarak yayınlanmıştır. Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı 1988 Şubat ayından itibaren diğer indekslerde olduğu gibi bu indeksin yayınını da durdurmuştur. Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı'nca yayınlanmış olan Toptan Eşya Fiyatları indeksinin grup ve alt gruplar ile ağırlıkları ve madde sayıları aşağıdaki şekildedir:... ~.~~~~--Ş~Y..I.~I !...,... ı ve YAN 37, ;... 4 :...'..:...{ ' ! 29 7, _,_ ~.. K _ğ!.t.! t i malzemeleri 6 1 O TOPLAM B- DEVLET İSTATİSTİK ENSTİTÜSÜ : 1- TÜKETİCİ FİYATLARI İNDEKSİ: Devlet istatistik Enstitüsü, Tüketici Fiyatları indeksi uygulamasına yıllarında Ankara'da Aile Bütçesi Anketi ile başlamıştır bazlı olarak 137 maddeden oluşan Ankara Şehri Tüketici Fiyatları indeksi, daha sonra 1958 baz yılına kaydırılmıştır. DiE 1964 yılında yeni bir çalışmaya girmiş ve anketin uygulandığı yıllardaki tüketim kalıpları sabit kalmak üzere, 1968 yılının fiyatları baz olarak alındığı 11 şehre ait tüketici fiyatları indeksi yayınlanmıştır. Daha sonraki yıllarda değişik bazlarda indeksler yayınlanmıştır.

9 5 Ankara Madde Ağırlıklan Madde Ağırlıklan % 1- GIDA ;2- KONUT TOPLAM a BAZLI KENTSEL YERLER TÜKETİCİ FİYATLARI İNDEKSİ: 1982 yılında hesap edilmeye başlanan ve yıllarında uygulanan Hanehalkı Gelir Tüketim Harcamaları Anketi sonuçları kullanılarak; 5 Bölge, 14 şehir ve Türkiye geneli için hazırlanmış olan bu indeks, nüfusu ve daha fazla olan yerleşim yerlerinin fiyat değişimlerini göstermektedir. Sözkonusu anket sonuçlarına göre TL gelir dilimindeki hanehalkı tüketimleri indeks hesaplamalarında esas alınmış, anketin uygulandığı yılı baz yılı olarak kabul edilmiştir. Baz yılı fiyatları 12 aylık dönemdeki fiyatların ortalaması alınarak tespit edilmiştir. 40 yerleşim yerinden her ay değişen 822 hanehalkı ile anket uygulanmış ve bu anket neticesinde 257 madde ve maddelerin ağırlıkları tespit edilmiştir. Laspeyres formülünün uygulandığı indeksde, önce 14 şehir daha sonra 5 bölge indeksi hesap edilmekte sonra da bölge nüfusları ile ağırlıklandırılarak Türkiye indeksi elde edilmektedir. Türkiye indeksinin hesaplanmasında bölgelerin ağırlıkları 1980 nüfus sayımı sonuçlarına göre tespit edilmiş olup, bölgeler, ağırlıkları ve kapsadığı şehirler aşağıda gösterilmiştir.

10 6 indekse konu olan madde fiyatları 1 O, 15 ve 20 ile 25. Günleri içine alan haftalarda ayda iki defa, konut kiraları ise her ayın 1 O ile 15'ini içine alan haftada ayda bir defa derlenmektedir. Sebze ve meyva fiyatları derlendiği manav ve pazarlardan haftada bir defa olmak üzere ayda dört defa fiyat alınmaktadır.

11 7 b BAZLI KENTSEL YERLER TÜKETİCİFİYATLARI İNDEKSİ : Ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan devamlı gelişen ülkemizde indekse konu olan ailelerin gelir ve harcamalarında meydana gelen değişmeler nedeniyle yeni bir indeks düzenlenmesi gereği ortaya çıkmış ve DiE, 1987 yılında Hanehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları Anketi doğrultusunda indeks çalışmasına başlamıştır yılı Ocak ayından itibaren bir yıl süre ile 139 yerleşim yerinde örnekleme yöntemi ile seçilen hanedeanket uygulanmıştır. Bu anketde kentsel kesim için nüfusu 20000'den fazla 50 yerleşim yerinde haneyi kapsamıştır. Bu anket neticesine göre Türkiye genelinde toplam hanehalkı sayısının % 94.94'ünü, toplam gelirin % 78.53'ünü ve toplam harcamalarn % 84.62'sini oluşturan ve aylık geliri TL olan aileler dikkate alınmıştır. indekse konu olan ailelerin harcamaları gruplandırılarak alt ve ana harcama grupları olarak tasnife tabi tutulmuştur. Bu indeksde uluslararası mukayeselere olanak sağlayacak sınıflandırma yapılmıştır. Sözkonusu anketle tüketilen maddeler ve bu maddelerin ağırlıkları belirlenmiştir yılındaki anketde tüketimi fazla olmamakla beraber gelecek yıllarda indeksde kullanımı artacak maddeler özellikle indekse dahil edilmiştir. 7 ana grup, 19 alt grupdan oluşan bu indeksde 347 madde kapsama alınmıştır. indeksde yeralan yaş kuru sebze ve meyva ile et balık ve kümes hayvanları grubu mevsimsel özellik gösteren maddeler olduğundan aylar itibariyle değişken ağırlık, bunların dışında kalan maddelerde ise sabit ağırlık kullanılmıştır. indeksde, her yerleşim yerinde alış verişlerin yoğun olduğu merkezler ve bu merkezlerde de ailelerin en fazla alış veriş yaptıkları işyerleri seçilmiştir. Cari fiyatlar, alış veriş yapılan işyerlerinin ağırlıkları ile çarpılmak süretiyle o maddenin aylık fiyatı tespit edilmektedir. indeks hesaplamasında, önce madde veya madde çeşidinin indeksi hesap edilmekte, madde veya madde çeşidinin ağırlıkları ile değerlendirilerek alt grup indekslerine ve her aşamada ağırlıklandırılarak ana harcama grubu indeksine ve ana harcama gruplarının toplam harcama içindeki payı ile çarpılarak genel indekse gidilmektedir. Anılan indeks, 16 şehir ve 5 Bölge için hesap edilmekte, bölge indeksleride; bölgelerin toplam harcama içindeki payları ile değerlendirilerek Türkiye indeksi tespit edilmektedir. indekse konu olan maddelerin aylık cari fiyatları Ankara ve DiE taşra teşkilatındaki elemanlarınca derlenmektedir. Yaş kuru sebze ve meyva fiyatları her hafta ayda dört kez, diğer maddelerin fiyatları ise 1 O ve 20. Günleri içine alan haftalarda ayda iki kez alınmaktadır.

12 8 1. Bölge : Ege ve Marmara 2.Bölge: Akdeniz 3. Bölge : iç Anadolu 4.Bölge: Karadeniz 5. Bölge: Doğu ve Güney doğu Anadolu

13 9 c BAZLI KENTSEL YERLER TÜKETİCİ FİYATLARI İNDEKSİ: Devlet istatistik Enstitüsü 1994 yılı Hanehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları Anketine dayanarak yeni bir indeks çalışmasına başlamış ve nüfusu ve daha fazla olan kentsel yerleşim yerlerinden oluşan 62 kentsel yerleşim yeri ve 7 bölge indeks kapsamına dahil edilmiştir. indeks hesaplanmasında gerekli olan ağırlıkların oluşturulmasında tüm kentsel yerleşim yerleri, cari fiyatların derlenmesinde ise 35 yerleşim yeri temel alınmıştır. indeks 19 şehir ve 7 bölge bazında düzenlenmiş olup, bölge indeksi hesabında; 19 şehir ile birlikte bunların dışında kalan yerleşim yerleride dahil olmaktadır. Cari fiyatların derlendiği 35 yerleşim merkezleri şu şekildedir: 2. Bölge (Ege) ir Manisa Tire Denizli 3. Bölge (Akdeniz) Adana Hatay Anamur i çel Antal 4. Bölge çanadolu) Ankara Karaman Yerköy Konya Eskişehir 5. Bölge (Karadeniz) Trabzon Merzifon Zonguldak Ordu 6. Bölge (Doğu Anadolu) Malatya Van Sarıkamış Erzurum Kars 7. Bölge (Güneydoğu Anadolu) Gaziantep Adıyaman Birecik akır Kilis indeksde öncelikle, anket uygulanan yerleşim yerlerindeki tüm kütleler dikkate alınmış ve bu tüm kütlelerin kullanılabilir aylık gelir grupları itibariyle hanehalkı sayıları, her gelir grubunun toplam gelirden ve toplam tüketimden aldıkları paylar analiz edilmiştir. Kentsel kesimde; toplam hanehalkını% 92.7'sini, toplam gelirin % 88.3'ünü ve toplam tüketimin % 94.2'sini kapsayan ve aylık geliri TL olan aileler dikkate alınmıştır Hanehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları Anketi doğrultusunda hanelerin bir yıl boyunca mal ve hizmet alımları için yaptıkları ödemelere dayanarak indeks kapsamına alınan maddeler belirlenmiştir. Hanelerin tüm mal ve hizmet alımları için yaptıkları harcamalar madde bazında sıralanmakta ve ağırlığı fazla olan maddeler

14 10 indeksde yer almakta, bu maddelerin ağırlığı olarak da toplam harcamlar içindeki payları kullanılmıştır. Anket neticesinde mal ve hizmetler; madde çeşidi, madde, madde alt grubu, madde grubu ve ana grup olarak tasnife tabi tutulmuştur. Tüm yerleşim yerlerinde, madde tanımları ile fiyatiandıniması tam olarak yapılabilen ve fiyat hareketlerini yansıtabilen 41 O madde ve 747 madde çeşidi indeks kapsamına dahil edilmiştir. Her yerleşim yerinde ve gerek duyulduğunda işyeri bazına inilerek kalite, ebat ve ambalaj gibi özellikler dikkate alınmak suretiyle indeks kapsamına dahil olan 10 ana harcama grubu içinde yeralan 410 maddenin detaylı olarak tanımı yapılmıştır. indeks hesaplamasında kullanılacak cari fiyatların derlenmesi yerleşim yerlerinde alış verişlerin en yoğun olduğu merkezler tespit edilmiş ve bu merkezlerden halkın en fazla alış veriş yaptığı 6390 işyeri belirlenmiştir. indeksde Hanehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları Anketinin yapıldığı 1994 yılı baz yılı olarak alınmış ve o yıla ait fiyatların ortalaması ise; sabit ağırlıklı maddeler için 12 aylık dönemin basit aritmetik ortalaması, değişken ağırlıklı maddeler için 12 aylık tüketim ağırlıklı fiyatları ortalaması baz fiyatı olarak seçilmiştir. indeks kapsamında bulunan maddelerden, yaş-kuru sebze ve meyvalar, et-balık kümes hayvanları ve giyim grubunda yeralan maddeler mevsimsel özellik gösterdiklerinden aylık değişken ağırlıklandırılmış, bu grupların dışında bulunan tüm maddeler için yıllık sabit ağırlıklar kullanılmıştır ISI indeks hesabında madde fiyatı, madde çeşidi fiyatının işyeri ağırlığı ile çarpılarak toplanması suretiyle tesit edilmekte, çeşidi olmayan maddelerin fiyatları ise işyeri ağırlığı ile değerlendirilmektedir. Bu sistem 19 il merkezi fiyatlarına uygulanmakta, bölge indeksinde kullanılacak diğer yerleşim yerleri için madde çeşidi fiyatlarında işyerleri ağırlığı hesaba katılmamakta, madde fiyatları madde çeşidi ağırlığı ile tespit edilmektedir.

15 ll Madde fiyatı tespit edilen maddeler, tüketim ağırlıkları ile alt grup indekslerini, alt grup indeksleride alt grup ağırlığı ile ana harcama grubu indeksini oluşturmaktadır. Ana harcama grubu indeksleri toplam tüketim içindeki harcama payları olan ağırlıkları ile değerlendirilerek genel indeks belirlenmektedir. Bu hesaplama yöntemi şehir indeksi ile bölge indeksine uygulanmakta, bölge indeksleride bölge ağırlıkları ile değerlendirilerek Türkiye geneline ulaşılmaktadır. indeks kapsamında bulunan sebze ve meyva dışındaki tüm maddeler için ayda 2 kez fiyat derlenmektedir. Bu fiyatlar her ayın 1 O. Ve 20. Gününü içine alan haftalarda derlenmekte, sebze ve meyva fiyatları ise diğer maddelere göre daha fazla fiyat değişikliğine uğradığından haftada bir defa olmak üzere ayda 4 kez fiyat derlenmektedir. d- KIRSAL YERLER TÜKETİCİ FİYATLARI İNDEKSİ : Nüfusu 'den az olan yerleşim yerlerinin kapsandığı ve Kırsal Yerler Tüketici Fiyatları indeksi olarak adlandırılan bu indeksin ilki bazlı olarak yayınlanmıştır bazlı Hanehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları anketi doğrultusunda 1987 bazlı olarak yenilenmiş ve halen bu çalışma hesaplanıp yayınlanmaktadır.

16 YERİSAYISI EKS HESAPLAMA...; j...; :... ;... ı ; Bölge 14 Şehir 5 Bölge 16 Şehir 7 Bölge 19 Şehir 4 AŞAMALI 6 AŞAMALI-Genel-Ana Grup-Alt Grup-Madde Grubu-Alt Madde AŞAMALARI Genel- Ana Grup-Alt Grup-Madde. Grubu-Madde ıü}iriikianiiirma" -r:y~ş ~~- ~~b ~~-~~- ~~)~~- ii"~ Et B ~ı~ ~iaş"k~~~-~~b~-~-~e meyva ile Et Kümes Hayvanlan grubu değişken, diğer gruplar sabit ağırlıklı Balık Kümes HayTanlan grubu değişken, diğer gruplar sabit 7 AŞAMALI-Genel-Ana Gmp Alt Grup-Madde Grubu-Alt Madde 9.~~~~.:!:4.~~~-~.:M~.~~~-ç~~~-~~--- ' Giyim -yaş kuru sebze ve meyva ile Et Balık Kümes Hayvanlan grubu değişken, diğer gmplar sabit -~..) ALlŞ AGlRLIKLARI Yaş ve kuru sebze ve meyva grubundaki 1 Yaş ve kum sebze ve meyva tüm maddeler için aynı ağırlıklar grubundaki maddeler için ayrı ayrı alış veriş yeri ağırlıklan 1 " -: : c ;... Bölgeyi oluşturan yerleşim yerlerinin basit aritmetik ortalaması ile HESAPLANMASI Türkiye nüfusu içindeki her bölgenin nüfus ağırlığı ile Bölgeyi oluşturan yerleşim yerleri bölgenin toplam harcamasından 7 ana harcama grubu itibariyle aldığı pay oranında ağırlıklandırılarak Bölge indeksleri, toplam Türkiye tüketiminden 7 ana harcama grubu itibariyle, aldıkları pay oranında çarpılarak Türkiye indeksi elde edilir....; Bölgelerin,toplam Türkiye! tüketiminden 4 'lü alt harcama grubu itibariyle, aldıkları pay! : oranında bölge fiyatlan Çarpılarak!! Türkive indeksi elde edilir. i

17 = 100 ** 1987 = = 100! + : l.. A.~.~.9.~~p... i... M..~4~ 6:-~y~ş ~ J- M~~ ~ j i~y~ş ~! Ağj l:~ ~(?... j-... M~~ tj 6-~y~ş ~ I... Ağj-i-:~ ~(ıı... ı ı ).?. 1 = f.~::.. ~.~.S.~~~...;... }.~ f s. 3 i ~ :..:..:... f a Eğlence Kültür tei,Pastane, Lo kan ta 10- Çeşitli Mal (Eğitim Dahil) ı ~~~.~.~.t~~r f { f { TOPLAM ~.?.?.~::.~?..?..?... _ş.~:?:~.~.. T~~E~~Y.~..!~~~.~~Us:.~~~.. ~~~$~.P... ~ğ~~~.~~~.~.~.~.y.~~.~~~.. ~9..~g~~.~~~.~.. ~~.~.~.. ~ğ~~~*~ ~ ~ ~.. ~~!~~~.~~.~~ş~~e:....,... GJ

18 1968 = = = = Gıda, İçki, Tütün 2- Giyim, 29 akkabı o..., Ağırlıklar % Madde s Ağırlıklar % ı 7 Madde o;o Madde s i ; i r o i 9071! 73. o... ~_... of""""""""'"""""""'""1"""""'""""""'""""""o'""""""""""""""'"""''""""""""""""'"""""'~"""""""""""'"""""""t"""""""" 0 " 0 """""" ooooj 3- Konut ve Kira! 9 i i ! i 18 i f-~~.. ~y--~şy~o~~... L... P... L... o?..-.9.?.:?.....l...!.o?... f }.9.:?._?..?... j... o?.o~ L...?... o?.?.... L...?.L... L... o--~ Sai!hk! ll ~ o O fo i (Eğitim i oj... o.c-... f... j...} o:::.. :;o~:o~:l... o;... i... o... o...,o... o... 7! tei,Pastane, 13 i 3.62 Lo kan ta Çeşitli Mal 34 i ~~~o~o~~o~~~...;....c-... f... j...-i-...;...;... f..---oooo0o0o""""""""' TOPLAM !

19 ıs 2- TOPTAN EŞYA FİYATLARI indeksi a BAZLI TOPTAN EŞYA FİYATLARI İNDEKSİ: Devlet istatistik Enstitüsü Toptan Eşya Fiyatları indeks çalışmalarına 1981 yılında başlamış ve 1983 yılında ilgili Bakanlık, kurum ve kuruluşlar ile Üniversitelerin katıldığı toplantıda tespit edilen görüşler doğrultusunda indeks çalışmaları yeniden değerlendirilmiştir. indeks, sektörel fiyat hareketlerini ortaya koyabilecek ve aynı zamanda uluslararası mukayeselere imkan sağlayacak şekilde düzenlenmiştir. Yapılan araştırmalar neticesinde Gayri Safi Milli Hasıla içindeki iktisadi faaliyet kollarının ağırlıkları dikkate alınarak indeks dört ana grupdan oluşmuştur. Tarım, Madencilik Taşocakcılığı, imalat Sanayi ve Enerji sektörlerinden ibaret indeksin; gruplar itibariyle, madde ve madde çeşidi sayısı, fiyat derlenen firma ile fiyat sayıları şu şekildedir: TOPLAM yılının fiyatlarının temel yıl olarak kabul edildiği indeksde kullanılan ağırlıklar, ana sektörlerden başlanarak ve satış değerleri dikkate alınarak aşamalı bir şekilde 1 OO'e tamamlanmak suretiyle hesaplanmıştır. indeksi n baz yılı ve cari yıl ayları için derlenen fiyatlar, indekste kullanılırken bunların basit aritmetik veya tartılı ortalamaları alınmaktadır. indekstekullanılan ağırlıklandırma şekilleri şunlardır: ll Aynı firmada birden çok mal veya mal çeşidinin üretilmesi halinde satış dikkate alınarak "Firma içi Ağırlık" kullanılmakta, kıymetleri 11 Bir malın birden çok firmada üretilmesi halinde bu malı üreten firmaların hacimlerini dikkate almak amacıyla, aynı malın her firma tarafından yapılan satışlarının kıymeti esas alınarak "Firmalar Arası Ağırlık" kullanılmakta, ll Piyasada satılan mallar yılın muhtelif ayları arasında üretim miktarı ve fiyat açısından farklılık gösterdiğinden aylar itibariyle satış kıymetleri esas alınmak suretiyle farklı ağırlıklar kullanılmaktadır (sebze, meyva ve balık vb. maddeler).

20 16 Ana sektör ağırlıkları; devlet ve özel sektör kesiminde üretilen malların toptan satışa sunulan (pazarlanan) kıymetleri, alt sektör ağırlıkları; ana sektörleri oluşturan tüm alt sektörlerin piyasa satış kıymetleri, Devlet ve Özel sektör ağırlıkları; her iki sektörün üretiği malların toptan satış kıymetleri, madde grubu ağırlıkları; alt sektörler içinde yeralan bütün mal gruplarının satış kıymetleri, madde ve madde çeşidi ağırlıkları; madde gruplarına giren malların ve mal çeşitlerinin satış kıymetleri esas alınarak tespit edilmiştir...., , ! TOPLAM...* * Genel ndeks indeks kapsamındaki tarım sektörüne ait maddelerin fiyatları taptancı sebze ve meyva ve balıkçı hallerinden, Ticaret Borsaları ve Birliklerden derlenmektedir. Sebze ve meyva fiyatları 13 şehir taptancı hallerinden ayın 27 nci gününe kadar Salı ve Perşembe günleri itibariyle derlenmektedir. Madde fiyatları, günlük miktarlarıyla ağırlıklandırılmakta ve 27 günün ortalaması alınmak suretiyle şehir taptancı hali fiyatına, buradan da şehir hal ağırlıkları ile değerlendirilerek aylık fiyatlara gidilmektedir. Ticaret Borsaları ile Birliklerden alınan maddelerin; 1-27 günleri arasında ağırlıklı ortalama fiyatları alınmakta, bunların dışında kalan ve firmalardan alınan maddelerin fiyatları ise 5, 15 ve 25 nci gün olarak derlenmektedir. Temel yıl ağırlıklı Laspeyres formülü kullanılan indekste; önce, madde veya madde çeşitlerinin indeksi hesaplanmakta ve elde edilen indeks değerleri temsil ettikleri madde veya madde çeşidi ağırlıkları ile alt sektör indeksine, alt sektör ağırlıkları ile çarpılarak ana sektör indeksine ulaşılmaktadır. Devlet ve özel sektör ayrımına tabi olan gruplarda ise devlet, özel sektör ağırlıkları kullanılarak ana sektör indeksine buradan da ana sektör ağırlıkları ile değerlendirilerek genel indekse ulaşılmaktadır.

21 Sayısı Madde Çeşidi s ISI TOPLAM b BAZLI YENİLENMİŞ ANA SEKTÖR AGIRLIKLARINA GÖRE TOPTAN EŞYA FİYATLARI İNDEKSİ: Toptan Eşya Fiyatları indeksinin 1981 yılındaki sektör payları, hızlı bir değişim gösteren ülkemiz ekonomisinin yapısal durumu gözönüne alındığında sözkonusu indeksin yeterli bir gösterge olamadığı tespit edilmiştir. Bu nedenle sözkonusu indeks, ekonomik yapıyı daha gerçekçi olarak yansıtabilecek yeni ağırlıklarla düzenlenmiştir.

22 ıs indeksi oluşturan ana sektör ağırlıkları, 1987 bazlı Tüketici Fiyatları indeksine paralellik sağlaması için 1987 yılındaki toplam satış değerleri dikkate alınarak yeniden belirlenmiş ve indeks, bu ağırlıklar doğrultusunda hesaplanmıştır. Yenilenmiş ana sektör ağırlıkları aşağıda gösterilmiştir. 1 TOPLAM c-1987 BAZLI TOPTAN EŞYA FİYATLARI İNDEKSİ: 1981 bazlı Toptan Eşya Fiyatları indeksinde olduğu gibi, 1987 bazlı olarak düzenlenen indeksde; Tarım, Madencilik ve Taşocakcılığı, imalat sanayi ve Enerji sektörlerini kapsamış ve 4 Şubat 1991 tarihinden itibaren kamuoyuna sunulmuştur. Bu indeksin ana sektörler itibariyle madde ve madde çeşidi sayısı, fiyat derlenen firma ile fiyat sayıları aşağıda gösterilmiştir. 2 TOPLAM

23 bazlı Toptan Eşya Fiyatları indeksinde yeralan ana sektörlerin ağırlıkları, 1981 bazlı yenilenmiş ana sektör ağırlıkları ile aynı olup, ağırlıkları şu şekildedir TOPLAM lam yılının fiyatları temel yıl fiyatı olarak alındığı indeksde, sabit ağırlıklı maddeler için; imalat sanayi, madencilik ve enerji sektörlerinde işyeri peşin yurtiçi KDV dahil satış fiyatı, tarım sektöründe; müstahsil, tacir satış ve hal çıkış fiyatları, değişken ağırlıklı maddeler için ise; satışların olduğu aylardaki satış miktarları ile ağırlıklandırılmış ortalama fiyatlar baz fiyatı olarak kullanılmıştır. işyerlerinin tespiti ise şu şekilde yapılmıştır. imalat sanayi ve madencilik sektörleri için 1987 yılında bu maddeleri üreten firmalar madde bazında sıralanmış ve her madde için bu maddeyi üreten ağırlıklı firmalar şeçilmiştir. imalat sanayi sektöründeki firmaların seçimi "Üç Aylık Sanayi Üretim ve Eğilim Anketi" kapsamındaki firmalardan yapılmıştır. Genelde bir madeni n % 60 -% 100 arasında değişen oranlarda satışını gerçekleştirmiş olan firmalar seçilmiştir. Tarım sektöründe; seçilen maddelerin en fazla işlem gördüğü Ticaret Borsaları, Birlikler ve Sebze Meyva Halleri ile Balık Halleri, Enerji sektöründe ise; Türkiye Elektrik Kurumu ile il Belediyeleri seçilmiştir. Madde cinsi itibariyle biraraya getirilmiş olan maddeler için borsalar, haller ve üretici firmalar kendi içlerinde ağırlıklandırılmış ve bu ağırlıklandırmada sadece üretimden yurtiçi satış satışlar dikkate alınmıştır.

24 20 Cari fiyatları derlenme yöntem ve periyodları ile indeksde kullanılan hesaplama formül ve yöntemleri 1981 bazlı Toptan Eşya fiyatları indeksinde olduğu gibidir :-- :... ~ ~ ; TOPLAM

25 21 d-1994 BAZLI TOPTAN EŞYA FİYATLARI İNDEKSİ: Genel Türkiye indeksi olup, Gayri Safi Milli Hasıla hesapları içinde yeralan sektörlerin ürettiği ve sattığı maddelerin değerinden yurt dışına yapılan satışlar (ihracat) çıkarılmış, yurt dışından satın alışlar (ithalat) ise kapsam dışı bırakılmışır. Gayri safi Milli Hasıla hesapları içinde yeralan sektörlerden, Tarım; avcılık, ormancılık ve balıkçılık, Madencilik ve Taşocakcılığı, imalat Sanayi, Elektrik, Gaz ve Su sektörleri indeks kapsamına alınmıştır. Devlet ve Özel sektör kesiminde fiyat hareketlerinin izlenmesi için iki alt kapsam bulunmaktadır. Ancak Tarım da devlet sektöründe üretim yapan işyeri olmadığından sadece özel sektör kapsanmıştır. Sektör payları üretimden yurtiçi toplam satış değerleri esas alınarak hesaplanmıştır. Maddelerden sektöre kadar her aşamada ihracat ve ithalat hariç tutulmuş ve üretimden yurtiçi satış değerlerinden maddeler, firmalar, sektörler ve bunların ağırlıkları belirlenmiştir : 7"~(1""5 -r Toptan Eşya Fiyatları indeksi toplam 678 madde için 5176 fiyat ve 1287 işyerinden derlenmekte olup, ana sektörler itibariyle dağılımı ise şu şekildedir: TOPLAM yılı temel devre olarak alınan Toptan Eşya Fiyatları indeksi, 1987 bazlı indeksde olduğu gibi baz yılı fiyatları, madde ağırlıkları, işyeri seçimi, işyeri ağırlıkları, fiyat derleme periyodları ve indeks hesaplama yöntemleri aynıdır.

26 Devlet ve Özel kesimde üretilen rtıallann toplam satışa sunulan değerleri esas ı:ıltnrnt<:ttr Herbir madde çeşidi ve madde, kendi grubu içersinde yurtiçi satış değerleri itibariyle büyükden küçüğe sıralanıp kendi gruplan içinde toplam yurtiçi satışlardan aldıklan paylar oranında ağırlıklandınlırlar. Ağırlıkların toplamı her grup içersinde daima loo'dür. Tarım sektöründe yeralan sebze,meyva ve su ürünlerindeki maddeler değişken, diğer tüm maddeler sabit ağırlıklıdır. toplam yurtiçi satışlan ölçüsünde ağırlıklandınlmış, madde grubu içersinde yeralan madde çeşitleri ise o maddeyi üreten firmalar içinde ağırlıklandınlınıştır. Devlet ve Özel kesimde üretilen malların toplam satışa sunulan tfpijprjpri esas Herbir madde çeşidi ve madde, kendi grubu içersinde yurtiçi satış değerleri itibariyle büyükden küçüğe sıralanıp kendi gruplan içinde toplam yurtiçi satışlardan aldıklan paylar oranında ağırlıklandınlırlar. Ağırlıkların toplanu her grup içersinde daima loo'dür. Tarım sektöründe yeralan sebze,ıneyva ve su ürünlerindeki maddeler değişken, diğer tüm maddeler sabit ağırlıklıdır. İşyerieri ürettikleri seçilmiş madde çeşidinin yurtiçi satış değerleri ölçüsünde ağırlıklandınlmış ve işyeri ağırlıklan sadece madde cinslerinin fıyatlarını ağırlıklandırmada kullanılmaktadır. sektör ayrıını yapılmadan üretilen malların yurtiçi sunulan değerleri esas Herbir madde çeşidi ve madde, kendi grubu içersinde yurtiçi satış değerleri itibariyle büyükden küçüğe sıralanıp kendi gruplan içinde toplam yurtiçi satışlardan aldıkları paylar oranında ağırlıklandınlırlar. Ağırlıkların toplanu her grup içersinde daima loo'dür. Tarım sektöründe yeralan sebze, bahçe ve kültür bitkileri yetiştirilmesi, sert kabuklular, içecek ve balıarat bitkilerinin yetiştirilınesi,ıneyva ile su ürünlerindeki maddeler değişken, bunların dışındaki diğer tüm maddeler sabıt Firmalar ürettikleri seçilmiş madde çeşidinin yurtiçi satış değerleri ölçüsünde ağırlıklandınlmıştır. Firma ağırlıklan sadece maddelerin üretim aşamasından ve ambalajlamadan doğan farklı madde cinslerinin fiyatıamu! ~... j.. ~ğ-~~~-~~-~~-~~!~~!:':~!:1: kullanılır. BAZ YILI FIY ATLARI i Tarım sektöründe yeralan sebze,meyva Tüm maddeler için aylık sabit baz yılı ve su ürünlerindeki maddeler için aylık fiyatı kullanılmıştır. (Değişken değişken, diğer tüm maddeler için aylık sabit baz vılı fivatı kulanılmıstır. ağırlıklı maddeler için aylık ağırlıklarla etkilendirilınis sabit N N

27 ...,..., Ana Sektör 1- Tarım 2- Madencilik ve T 3-4- Madde... ~: + :...,... ~.. :.. ~~~.~~~ta.~~.. ş.~~.~.~.~.. A.ğ.~.~~.~.~.~.~~.~~.. G:~~~ o/o Devlet Özel! T i r--30~ l.... : : y ! i 56.41! i r s j a -r ~ T ı:is, TOPLAM : o/o _!le!let_j Q~~ T ?~....9.~... :.,~~ ~ N w l r --! rlıklar% Madde 17 ı ;... ~.:.. :.~... ~ f?..?..l... ı...?..~.:.~.?... + :..:.:.::..:... + :.. ~.:.~.::: :

28 24 C- İSTANBUL TİCARET ODASI 5590 sayılı Odaların Kuruluş Kanununda, Odaların Görevleri başlıklı 5 nci maddenin "c" fıkrasında, Odaların görevleri arasında; "Bölgeleri içinde iktisadi, ticari ve sınai faaliyetlere ait indeks ve istatistikler yapmak, başlıca maddelerin piyasa fiyatlarını takip ve kaydetmek ve mümkün olan vasıtalarla yaymak" hükmü yer almakta olup, bu doğrultudan hareketle enflasyon ölçüsü olan indeksler, Odamız tarafından hesaplanıp yayınlanmaktadır. 1- İSTANBUL ÜCRETLiLER GEÇİNME İNDEKSLERİ: a-1914 BAZLI İSTANBUL'DA HAYAT PAHALlLlGI MÜŞ'İRESİ: Ülkemizde ilk resmi Fiyat indeksi o günkü adı ile istanbul Ticaret ve Sanayi Odası olan Odamız tarafından 1927 yılında " istanbul'da Hayat Pahalılığı Müşiresi " adı ile hesaplanarak yayınlanmış ve Birleşmiş Milletler yayınlarında yer almıştır. Bu ilk indeksde, beş kişilik (anne, baba ile 1,5-7 ve 15 yaşlarında üç çocuktan oluşan) orta halli bir ailenin tüketimi dikkate alınmış, Düyunu Umumiye idaresi tarafından 1914 yılı Temmuz ayı itibariyle derlenen fiyatlar baz yılı olarak kullanılmış ve indeks; gıda, mahrukat- tenvirat - tathirat, giyecek ve ev kirasından ibaret dört ana grup ile toplam 27 maddeden oluşmuştur TOPLAM Odamız tarafından hazırlanıp yayınlanan ve ülkemizin ilk indeksi olan " istanbul'da Hayat Pahalılığı Müş'iresi " o gün itibariyle hazırlanmış şekli ile aşağıda sunulmuştur.

29 25 lc. istaniul HCAIET VE SANAYi IIASI. Istanbulda hayat pahaldığı müş'iresi Kanunu sani 1929 Temmuz Kanunu sani Para farkı tenzilinden sonra ,6 V alıidi Aylık Havayici V alıidi Kıyasi Aylık sarfiyat Tereffuun Aylık Sarfıyatın Kıyasi sarfiyat nisbet i Ha vayıcı Zarunye zaruriye Üzerine fiatı miktarı Bedeli mecmuu 1914 Guruplan Üzerıne isimleri (vahidi Temmuzu Yüzdelerı kı yasiye 100 göre) hesabile Temmuz K. S ani Temmuz K. S ani Temmuz K. S ani Kuruş S. Kuruş S. Kuruş S. Kuruş S. % % % 1. Gıda maddeleri Ekmek ok. ı Şeker " , Kahve " , Pirinç " Makarna " Patates " ı Fasulye " Soğan " Zeitin yağı " Tuz " ı Süt " Peynir (kaşer) " ı Peynir (beyaz) " Et (koyun) " 7 ııo Sadeyağ " , Yumurta adet Balık ok Taze sebze " ı YEKÜN ,44 53,35 II. Mahrukat, Tenvirat, Tathirat Petrol (veya elektrik) ok. ı lo Kömür(odun " kömürü) 50 Odun çeki ı Sabun ok m. Giyecek YEKÜN ,48 9,30 Elbise,Çamaşır,Şapka Ayakkabı YEKÜN ,21 20,00 IV. Ev Kirası ,86 17,35 UMUMi YEKÜN: ,- 100,- Para farkı tenzil edildikten sonra : 168,6

30 26 b BAZLI İSTANBUL GEÇİNME İNDEKSİ: Düyunu Umumiye idaresi fiyat alma işlemini 1928 yılına kadar devam ettirmiş ve 1930 yılından itibaren bu indeks kapsam bakımından yenileştirilerek " istanbul Geçinme indeksi " adı ile yayınlanmıştır. Bu indeksde tüketim maddeleri diğer indekse göre daha geniş tutulmuş ve ana grup sayısı 6'ya madde sayısı ise 42'ye çıkartılmıştır yılının ilk altı ayının fiyat ortalaması baz fiyatı olarak kullanıldığı indeks tartılı olarak hesap edilmiş, madde ismi, miktar ve aylık tüketim toplamı ayrı ayrı gösterilmiştir. Giyecek, yakacak ve ev eşyası maddelerinde bir senelik sarfiyat dikkate alınmış ve bu miktar senenin oniki ayına eşit şekilde bölünmüştür. Anılan indeks daha sonra 1938 ve 1948 bazlı olarak yayınlanmıştır. TOPLAM 42 c BAZLI İSTANBUL ÜCRETLiLER GEÇİNME İNDEKSİ : indeksin konusunu teşkil eden zümrede zaman içersinde meydana gelen tüketim değişmeleri gözönüne alınarak Odamız, yeni bir indeks çalışmasının başiatıimasını öngörmüş ve 1953 yılında istanbul Üniversitesi iktisat Fakültesi istatistik Enstitüsü tarafından Odamız adına yeni indeks çalışması başlatılmıştır. i.ü. iktisat Fakültesi istatistik Enstitüsü 1953 yılı Şubat ayında Aile Bütçesi Anketi hazırlıklarına başlamış ve anketin esaslarını görüşmek üzere Odamız, istatistik Umum Müdürlüğü ve Üniversite temsilcileri ile aynı ay içinde toplantı yaparak şu noktalar tespit edilmiştir: 1- Aile Bütçesi Anketi, memur, müstahdem ve işçi ailelerini kapsayacaktır. Geçinme indeksleri ücret politikasına rehber ve destek olmaya yaradığı gibi, sözkonusu bu aileler toplam nüfus içinde büyük bir zümreyi teşkil etmektedirler yılı nüfus sayımında istanbul'da ailelerin, aile reisierinin meslek durumlarına göre dağılımı şöyledir:

31 27 2- Anketde, fiyat indekslerinin tertibi için gerekli olan katsayılar elde edilecektir. (Tüketilen maddelerin miktar ve kıymetleri gibi) 3- Anket, "Birleşmiş Milletler istatistik Sondajları Tali Komitesi" tarafından aile bütçesi anketlerinde tavsiye ettiği sondaj usulü ile yapılacaktır. Yani sözkonusu anket, istanbul'daki ücretli ailelerinden tesadüfi olarak seçilecek kütle ile gerçekleştirilecektir. Bu alınan kararlar doğrultusunda "Aile Bütçesi Anketi" iki aşamada gerçekleştirilmiştir. 1. Aşamada, iş Kanununa bağlı işyerleri, resmi daireler, bankalar ve sigortalıların tamamını kapsayan 5275 adresden "Random Numbers" (tesadüfi rakkamlar cetveli) usulüne göre seçilen 345 işyerinden 305'inden cevap alınmış, çalışan memur ve işçi niteliğindaki personelin aileleri hakkında (fert sayısı, gelirleri, ev sahibi veya kiracı durumları gibi) bilgiler tespit edilmiştir. Seçilen 2 TOPLAM iş Kanununa tabi işyerleri, banka ve sigortalarda ve resmi dairelerde çalışan ailelerin toplam sayısı olup, bunların meslekler, gelirler ve fert sayıları itibariyle dağılımı ise şu şekildedir. TOPLAM 80350

32 28 Yüksek Memur, Büro ve Satış Memurları ve işçi Ailelerinin çalıştıkları iş kolları itibariyle, sayı, aylık ortalama gelir ve ortalama fert sayılarının dağılımı şöyledir: ı Grup Sayı : 1.. ~A 1370 Aylık Ort. Gelir TL 647 Büro ve Satış Memur Aileleri...,... A.. yii"i<" r r r Ayi.ii<... Sayı OrtGelir i Ort.Fert i Sayı i Ort.Gelir f!.!::... l.ş~y..ı.~.... L.... L....!.I:-: i 3 35 i , 1-A : iş Kanununa Tabi Müesseseler (işçi Sayısı Belli Olanlar) ; 1-B : iş Kanununa Tabi Müesseseler (işçi Sayısı Belli Olmayanlar) 2 : Banka ve Sigortalar : 3 : Resmi Daireler Tablolardan anlaşılacağı üzere ailenin aylık ortalama geliri 247 TL olup, bu yüksek memur ailelerinde 540, büro ve satış memurları ailelerinde 282, işçi ailelerinde ise 207 lira tekabül etmektedir. Ailelerin ortalama fert sayısı ise bütün ana kütlede 3,56' dır. Yüksek memur ailelerin de bu rakam 3,52, büro ve satış memurları ailelerinde 3,49, işçi ailelerinde 3,58 olmaktadır. Anketin 2. Aşamasında örnek kütleyi temsilen tesadüfen seçilen 619 aile ile "Aile Bütçesi Anketi" düzenlenmiştir. Aile Bütçesi Anketinde ailelerin bir yıl boyunca yaptıkları harcamaların isim, miktar ve masraf tutarları tespit edilmiştir. Anket neticesinde belirlenen tüketim kalıpları doğrultusunda 107 madde ile 1 O alt grup ve 5 ana grupdan oluşan istanbul Ücretliler Geçinme indeksi 1963 ve daha sonraları indeks yapısı korunarak 1968 bazlı olarak hesaplanmaya başlanmıştır. istanbul'un 3 değişik bölgesinden indeksimize konu olan gıda maddelerine haftada 2, diğer maddelere ise ayda bir sefer (zam tarihleri dikkate alınmak suretiyle gün ağırlıklı olarak) fiyat derlenmektedir. Tüketim ağırlıkları dikkate alınarak Laspeyres formülü ile hesap edilen indeksimiz halen yayınlanmakta olup, enflasyonda uzun yıllar itibariyle mukayese yapılabilecek bir seri oluşturulmuş bulunmaktadır.

33 TOPLAM indeksin hesaplama yöntemi ile hesaplamaya konu olan formül isimleri aşağıda aşama aşama şu şekildedir: = Madde 1 = Cari yıl p = Fiyat o = Temel (Baz) yılı q = Miktar w = Ağırlık ı = indeks k = Alt grup s = Ana grup g = Genel madde ağırlığı: poi * qoi Wi = madde indeksi: E poi * qoi p1i li = X 1 00 poi

34 alt grup indeksi: E li *wi 111 ana grup indeksi: EWi ls= E lk* Wk EWk Genel indeks: E ls* Ws lg :: Ews d BAZLI İSTANBUL ÜCRETLiLER GEÇİNME İNDEKSİ: 1953 yılında uygulanan Aile Bütçesi Anketi ile elde edilen tartıların kullanıldığı indeksde, temel oluşturan ücretli kesimin sosyo-ekonomik koşullarında meydana gelen değişme nedeniyle, indeksin yapısal olarak yeniden düzenlenmesi gereği ortaya çıkmıştır. istanbul'un sosyal ve ekonomik özelliğini en iyi şekilde yansıtabilmesi için Odamız, istanbul Üniversitesi işletme Fakültesi istatistik Araştırma Merkezi ile işbirliğine girerek yeni bir araştırma yapılmasına karar vermiştir yılında Odamız adına i.ü.istatistik Araştırma Merkezi'nce sayın Prof.Dr. Kenan Gürtan başkanlığında indeks çalışması başlatılmıştır. indeks kapsamına sabit gelirli ücretli hanehalkı reisinin gözlem birimi olarak seçilmesi uygun görülmüştür. Bu yeni indeks araştırmasında, 1980 nüfus sayımına göre istanbul'da ücretiiierin sayısı ve bunlar içersinde hanehalkı reisi durumunda olanlar belirlenmiştir. Bu sayıma göre olan ücretli sayısında adet hanehalkı reisi tespit edilmiştir. 1 milyon civarındaki ücretliler ana kütlesinin % 1 'ini oluşturan rakamı esas alınmış, fakat bunun biraz üzerine çıkılarak hanehalkı reisi ile hazırlık anketi yapılması kararlaştırılmıştır. Hazırlık anketinden sonra esas anketin uygulanacağı örnek kütle için 500 bin civarındaki hanehalkı reisinin b inde 1 'ini oluşturan 500 aile yeterli bulunmuş ve bu 500 aile, hazırlık anketinin uygulandığı hanehalkı reisini oluşturan kütleden seçilmiştir.

35 31 Hanehalkı reisieri çalıştıkları iş yerleri itibariyle şu şekilde belirlenmiştir. a- Sosyal Sigortalar Kurumuna kayıtlı işyerleri b- Emekli Sandığına kayıtlı işyerleri c- Banka ve Sigorta Şirketleri a- Sosyal Sigortalar Kurumu'nun istanbul'daki 9 Bölge Müdürlüğüne kayıtlı ve faal işyerleri ve çalıştırdıkları sigortalı sayıları belirlenmiş olup, apartman kapıcıları ile küçük inşaat işleri gibi geçici işlerde çalışan ücretliler dikkate alınmamıştır. b- Emekli Sandığına kayıtlı işyerleri ise istanbul'da Müdürlük düzeyindeki üst kuruluşlar nezdinde bir ön araştırma yapılarak resmi kuruluşların personel sayısı bakımından bir listesi oluşturulmuştur. Ordu ve Emniyet örgütü mensupları görevleri itibariyle sürekli temasta bulunma olanağının olmamasından dolayı, sözleşmeli personel ve part-time personel ise özellikleri bakımından homojenliği bozacaklarından kapsam dışı bırakılmışlardır. c- Banka ve Sigorta işyerlerinde ise; Bankalar Birliği ile Sigorta Şirketlerinin personel sayıları tespit edilmiştir. Araştırma neticesinde ücretiiierin işyerleri şu şekildedir : itibariyle mutlak ve oransal dağılımı... <... < j Emekli Sandı ı San,Ş_i.gg~~~ TOPLAM :...:... < Hazırlık anketine girecek hanehalkı reisinin yukarıdaki yüzde dağılımları dikkate alındığında 9500'ü SSK'dan, 2000'i Emekli Sandığından, 500'ü de Banka ve Sigortadan alınması gerektiği ortaya çıkmıştır. Sözkonusu hanehalkı reisine ulaşılmasını sağlayacak işyerleri, istanbul'un SSK kapsamındaki 9 Bölgesinden personel sayısı ağırlığı dikkate alınarak yaklaşık 1900 adet olarak tespit edilmiştir.!.!! Örnek Işyeri Sayısı l ~!~!-~~~~..~.~ ; l.jiy~~t9~.~~. ~ ı ~.Ei~fs~~~~Y.!.~.~... l : :..~~ ~ )~.~ ~ ~!{ ~~ ~ ~.~ ~.i..... ı..~. ~.l.~~9..y....l...?.?.?.?.?... I..... J.. Q.~.!.....L...?..~.~... ~...! Eminönü! 25578! 78058! 218 4! f... Fatih i".. iy...'t T oö66ö " i i Be ikta! ! 100 5!"i<ad'i.k:öi...,... 2i8.~3... ==:..!... 6.~94s...:=~ ' :. LG.:.9.~.~. Q.P..ş_... L....?.. 9. ~... L....?.9.~.~.1... L...?.?..?... ~...! Pendik! i 60684! TOPLAM i