Aksu Çayı nın Su Kalitesi ve Fizikokimyasal Parametrelerinin Makroomurgasız Çeşitliliği Üzerine Etkisi

Transkript

1 Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi Science and Eng. J of Fırat Univ. 2 (1), 23-33, 28 2(1), 23-33, 28 Aksu Çayı nın Su Kalitesi ve Fizikokimyasal Parametrelerinin Makroomurgasız Çeşitliliği Üzerine Etkisi Hasan KALYONCU 1, Bülent YORULMAZ 2, Murat BARLAS 2, M. ZekiYILDIRIM 3 ve Melek ZEYBEK 1 1 Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, Isparta. 2 Muğla Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, Muğla. 3 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Fen Bilimleri Eğitimi Bölümü, Burdur. yorulmaz@mu.edu.tr (Geliş/Received: ; Kabul/Accepted: ) Özet: Bu çalışma, Isparta ilinden doğan ve Antalya ilinde Akdeniz e dökülen Aksu Çayı nın su kalitesinin belirlenmesi ve fizikokimyasal parametrelerinin makroomurgasız çeşitliliği üzerine olan etkilerinin değerlendirilmesi amacıyla Şubat 2 ve Temmuz 21 tarihleri arasında yürütülmüştür. Biyolojik su kalitesi tayin yöntemine göre akarsu genelinde üç, fizikokimyasal verilere göre yapılan su kalitesi değerlendirmesinde dört farklı su kalitesi sınıfının bulunduğu belirlenmiştir. Aksu Çayı nda seçilen I. örnekleme noktasının iyi su kalitesi sınıfında olduğu, II. ve III. örnekleme noktalarının kirlilik yükü taşıdığı, ancak bu kirlilik yükünün diğer örnekleme noktalarında olumlu yönde değiştiği belirlenmiştir. Uygulanan istatistik analiz yöntemi sonuçlarına göre fizikokimyasal parametrelerin makroomurgasız çeşitliliği üzerinde etkili olduğu belirlenmiştir. Örnekleme noktaları arasında yapılan değerlendirmede aylara ve yıllık ortalamalara göre en yüksek çeşitlilik birinci örnekleme noktasında tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Aksu Çayı, Su Kalitesi, Makroomurgasız Faunası Water Quality of Aksu Stream and Effect of Physicochemical Parameters on the Macroinvertebrate Diversity Abstract: This study was carried out between February 2 and July 21, to determine the water quality of Aksu River, which springs from Isparta and flows to Mediterranean Sea in Antalya and to identify the impact of physicochemical features on biodiversity of macroinvertebrates. According to the biological method three and according to physicochemical data four different water quality classes were determined. The first sampling point was on good water quality class while second and third sampling points were polluted, however, the degree of pollution changed positively on other sampling points. According to the result of the statically analysis method, it was observed that the physicochemical parameters are effective on the biodiversity of macroinvertebrates. The highest biodiversity was found on the first sampling point. Key Words: Aksu River, Water Quality, Macroinvertebrate Fauna 1. Giriş Su kaynakları, uzun vadede istikrarlı kullanılması gereken doğal zenginliklerdendir. Su kaynaklarının ekolojik durumlarının ortaya çıkarılması ve iyi ekolojik konumlarının korunması, diğerlerinin ise iyi statüye yükseltilmesi önem arz etmektedir. Halihazırda ülkelerin bilgi, izleme ve değerlendirme sistemlerinde çok önemli eksiklikler ve boşluklar olduğundan, su kaynaklarının ekolojik durumları hakkında genel bir fikir elde etmek oldukça zordur [1]. Akarsuların izlenmesinde fizikokimyasal parametrelerin kullanıldığı klasik yöntemler uzun yıllardır kullanılmasının yanında son yıllarda biyolojik öğelerin de kullanıldığı çalışmalar artmıştır [2, 3]. Hatta bazı ülkeler kendilerine özgü su kalitesi tayin sistemleri geliştirmişlerdir [4 6]. Günümüzde yürütülen su kalitesi çalışmaları hem fizikokimyasal hem de biyolojik su kalitesi tayin yöntemlerini

2 H.Kalyoncu, B. Yorulmaz, M. Barlas, M. Z.Yıldırım ve M. Zeybek içermekte, böylece güvenilirliğini arttırmaktadır [7 9]. Akarsularda biyolojik su kalitesi yöntemleri kullanılarak yapılan çalışmalarda en fazla kullanılan kommuniteyi makroomurgasızlar oluşturmaktadır [1]. Temiz ve kirli sularda yaşayan indikatör organizmalar benzerliği veya farklılığı ortaya koymaktadır [11]. Plecoptera üyeleri kirliliğe en hassas organizmalar olup genellikle kirlenmemiş dağ akarsularında gelişim gösterirler [12 14]. Bu çalışma, Akdeniz bölgesinin önemli bir lotik sistemi olan Aksu Çayı nın su kalitesinin ortaya çıkarılmasını ve bentik makroomurgasız çeşitliliği üzerinde fizikokimyasal parametrelerin etkilerini belirlemeyi amaçlamaktadır. 2. Materyal ve Yöntem 2.1. Araştırma alanı ve örnekleme noktalarının tanımlanması Türkiye nin Güney Batısında bulunan Aksu Çayı, Isparta ilinde bulunan Akdağ dağından doğan, çeşitli kaynak sularının birleşmesiyle oluşan ve yaklaşık 145 km. yol kat ettikten sonra Akdeniz e dökülmektedir (Şekil 1). Aksu Çayı nın kaynaklarından en büyüğü Isparta Deresi dir. Bu çalışmada sistemi temsil eden altı örnekleme noktası seçilmiştir. Kaynak mevkii olarak seçilen I. örnekleme noktası Akdağ ın kuzey yamaçlarında yer alan Yukarı Direkli Köyü yakınlarında bulunmaktadır. II. örnekleme noktası Isparta-Antalya karayolu üzerinde yer alan Dereboğazı mevkiindedir. Bu örnekleme noktasına gelmeden, yaklaşık 2 km önce, Isparta ilinden gelen atık sular ve çöplükten sızan sular akarsuya karışmaktadır. III. örnekleme noktası Karacaören I Baraj gölünün üst kısmında Su Çatı mevkiinde yer almaktadır. IV. örnekleme noktası Karacaören II Baraj Gölünün aşağı kısmında yer alan su dağıtım regülatörünün alt kısmında, Aksu Köprüsü civarındadır. V. örnekleme noktası Güloluk regülatörünün hemen alt kısmında bulunmaktadır ve akarsu yatağı genişlemiştir. Şekil 1. Aksu Çayı ve Seçilen Örnekleme Noktaları 24

3 Aksu Çayı nın Su Kalitesi ve Fizikokimyasal Parametrelerinin Makroomurgasız Çeşitliliği Üzerine Etkisi VI. örnekleme noktası akarsuyun Akdeniz e döküldüğü bölümde denize 2 m mesafededir. Akarsu bu örnekleme noktasında genişlemiş ve su miktarı artmıştır. I. örnekleme noktasının rakımı yaklaşık 12 metre, VI. örnekleme noktası ise deniz seviyesindedir Fizikokimyasal analizler Tüm örneklemeler Şubat 2- Temmuz 21 tarihleri arasında aylık olarak alınmıştır. Örneklemenin her ayın ortasında yapılmasına ve hemen hemen her örnekleme noktası için aynı saatlerde olmasına özen gösterilmiştir. Su örnekleri akarsuyun orta kısmından olmak üzere 1 litrelik polietilen kaplara alınarak, laboratuara getirilmiş ve analizleri yapılmıştır. Sıcaklık ( o C), 1 o C taksimatlı termometre ile; ph değerleri, Elektromag marka arazi tipi ph metre ile arazide; elektrik iletkenliği (E.C. µmhoscm -1 ), YSI Model 33 S-C-T metre ile; çözünmüş Oksijen (mgo 2 L -1 ), YSI Model 51 B arazi tipi oksijen metre ile arazide ölçülmüştür. Bulanıklık (NTU), Hach Ratio turbidimetre ile laboratuarda; biyokimyasal oksijen ihtiyacı (BOI 5 mgo 2 L -1 ) oksijen metre ile 5 gün sonra ölçülmüştür (II. ve III. örnekleme noktalarında 1:1 ve 1:4 seyreltme yapılmıştır). Toplam sertlik ( o dh) EDTA titrimetrik yöntemle ölçülmüştür. Amonyum azotu (NH 4 -N mgl -1 ) Nessler; nitrat azotu (NO 3 - N mgl -1 ) salisilat; ortofosfat (PO 4 -P mgl -1 ) amonyum molibtad kullanılarak spektrofotometrik yöntemle; klorür (Cl - mgl -1 ) -2 Mohr yöntemine göre; sülfat ( SO 4 mgl -1 ) spektrofotometrik yöntemle; kalsiyum (Ca +2 mgl -1 ) EDTA titrimetrik yöntemle; magnezyum (Mg +2 mgl -1 ) EDTA titrimetrik yöntemle ölçülmüştür [15] Makroomurgasızlar Makroomurgasızlar zeminde yer alan taş, çakıl ve suda var olan bitkiler arasından; su içinde ve kıyıda olmak üzere 5x3 cm ebadında bentik kepçesi ile yaklaşık 2 dakika ve örnekleme noktasının üstünde ve altında 1 metreyi tarayarak Plafkin ve ark., [14] na göre toplanmıştır. Toplanan örnekler % 7 lik alkolde tespit edilerek laboratuara getirilip hemen incelenmeye başlanmıştır ve laboratuarda muhafaza edilmiştir Fizikokimyasal su kalitesi indeksi, biyotik indeks, çeşitlilik indeksi ve istatistiksel analizler Fiziko-kimyasal özelliklere göre su kalitesi değerlendirmesi ve sınıflandırması Klee [11] ye göre yapılmıştır. Akarsuyun biyolojik su kalitesi tayini için kullanılan Belçika Biyotik İndeksi De Pauw ve Vanhooren [1] esas alınarak uygulanmıştır. Çeşitlilik analizi için Margaleff Çeşitlilik indeksi kullanılmıştır [16]. Fizikokimyasal parametrelerin makroomurgasız çeşitliliği üzerindeki etkileri Doğrusal Regresyon analizi kullanılarak değerlendirilmiş ve ilişkilerin belirlenmesinde belirtme katsayısı (R 2 ) ile tahminin standart hatası (Syx) ölçütleri dikkate alınmıştır [17]. 3. Bulgular 3.1. Fizikokimyasal bulgular Aksu Çayı nda ikinci örnekleme noktasında birinci örnekleme noktasına göre çözünmüş oksijen değerinde azalma kaydedilirken diğer parametrelerin tümünde artış belirlenmiştir. Üçüncü örnekleme noktasında değerler ikinci örnekleme noktasına yakın düzeylerde tespit edilmiştir. Dördüncü örnekleme noktasında çözünmüş oksijen miktarında artış ve diğer tüm parametrelerde düşüş belirlenmiştir. Beşinci ve altıncı örnekleme noktalarında fizikokimyasal parametrelerde çok fazla değişim olmamıştır (Tablo 1) Makroomurgasızların çeşitliliği Örnekleme noktaları arasında, aylara ve yıllık ortalamalara göre en yüksek çeşitlilik birinci örnekleme noktasında tespit edilmiştir. Bu örnekleme noktasını sırasıyla 4., 5., 6. ve 3. örnekleme noktaları takip etmiştir. İkinci örnekleme noktası ise en düşük çeşitlilik değerine sahiptir. Örnekleme noktalarına göre çeşitlilik değerleri aylık olarak Tablo 2 de verilmiştir. 25

4 H.Kalyoncu, B. Yorulmaz, M. Barlas, M. Z.Yıldırım ve M. Zeybek Tablo 1. Aksu Çayı nın fizikokimyasal parametrelerinin yıllık ortalama değerleri Parametreler Örnekleme noktaları Sıcaklık ( C) Bulanıklık (NTU) ph Elek. İletkenlik (µmhos/cm) Çözünmüş Oksijen (mg O 2 L -1 ) BOI 5 (mgl -1 ) Toplam Sert. ( dh) NH 4 -N (mgl -1 ) NO 3 -N (mgl -1 ) PO 4 -P (mgl -1 ) Cl - (mgl -1 ) SO 4-2 (mgl -1 ) Ca ++ (mgl -1 ) Mg ++ (mgl -1 ) Tablo 2. Margaleff Çeşitlilik İndeksine göre örnekleme noktalarının aylık çeşitlilik değerleri AYLAR Örnekleme Noktaları Şubat 3,35 1,73 2,6 5,58 4,58 3,19 Mart 5,18 1,22 2,4 4,46 5,55 5,47 Nisan 6,41 1,27 1,63 5,66 5,85 2,93 Mayıs 8,5 2,13 1,17 3,81 4,76 4,59 Haziran 7,35 1,61 1,49 3,88 6,37 2,87 Temmuz 6,63 3,19 5,79 5,92 4,81 4,56 Ağustos 4,81 3,35 4,66 5,59 5,83 4,94 Eylül 5,55 2,62 2,73 6,46 4,4 3,1 Ekim 6,72 3,3 3,9 5,3 6,83 4,44 Kasım 6,5 4,48 4,3 5,99 5,47 5,4 Aralık 6,76 3,5 2,43 5,24 3,8 5,18 Ocak 6,69 2,91 2,52 5,5 3,52 5,7 Şubat 5,42,55 3,24 4,5 4,36 1,96 Mart 5,36,62 1,34 5,83 5,86 3,8 Nisan 5,27,6 1,67 5,71 5,67 3,72 Mayıs 5,24,82 4,39 6,51 7,16 3,6 Haziran 5,,81 4,65 6,79 6,74 3,74 Temmuz 6,89 1,24 2,55 5,55 6,46 4, Biyolojik bulgular (makroomurgasız faunası) Aksu Çayı nda Şubat 2 ve Temmuz 21 tarihleri arasında seçilen altı örnekleme noktasından toplanan makromurgasızlar, 38 tanesi tür, 59 tanesi de cins düzeyinde olmak üzere toplam 97 taksondur (Tablo 3). 26

5 Aksu Çayı nın Su Kalitesi ve Fizikokimyasal Parametrelerinin Makroomurgasız Çeşitliliği Üzerine Etkisi Tablo 3. Aksu Çayı nda tespit edilen makromurgasızlar ve örnekleme noktalarına göre dağılımı Örnekleme Noktaları Taksonlar Dugesia gonocephala DUGES + Ancylus fluviatilis MULLER + Gyraulus albus MULLER + + Radix peregra MULLER + + Melanopsis praemorsa LINNAEUS + Physa acuta DARAPARNAUT + + Theodoxus fluviatilis LINNAEUS Unio sp. + Dreissena polymorpha PALLAS + Pisidium sp. + + Tubifex tubifex MÜLLER + + Nais variabilis PIGUET. + + Eiseniella tetraetra SAVIGNY + + Helobdella stagnalis LINNAEUS + + Erpobdella octoculata LINNAEUS + Asellus aquaticus LINNAEUS + Gammarus sp Palaemon sp Arrenurus sp. + Hygrobates sp Unionicola sp. + Baetis sp Baetis buceratus EATON + Baetis pavidus GRANDI + + Baetis rhodani PICTET + + Baetis scambus EATON + Caenis lactea BURMEISTER + Caenis macrura STEPHENS + + Caenis moesta BENGTSSON + Caenis sp Ephemerella ignita PODA Ecdyorunus sp Heptagenia sp Heptagenia sulphurea MULLER + Rhithrogena semicolorata CURTIS + Rhithrogena sp. + + Ephemera vulgata LINNAEUS + Potamanthus luteus LINNAEUS + + Siphlonurus sp. + Cloeon dipterum LINNAEUS + Cloeon sp. + Epeorus alpicola EATON. + Epeorus sp. + Chloroperla sp. + Nemoura sp. + + Protonemoura sp. + + Isoperla sp. + Dinocras sp. + + Perla sp. + Taeniopteryx sp. + Brachyptera sp. + Perlodes sp. + Aeshna sp. + Anax sp. + Örnekleme Noktaları Taksonlar Calopteryx sp. + Calopteryx splendens HARRIS + Ischnura sp. + Somatochlora sp. + + Cordulegaster sp. + Epallage fatime CHARPENTIER Octogomphus sp. + Ophiogomphus sp. + + Onychogomphus forcipatus QUENTIN + + Lestes sp Libellula sp. + Gerris lacustris LINNAEUS Gerris. sp. + + Velia sp. + + Notonecta sp. + + Elmis maugetii LATREILLE + + Gyrinus sp. + Laccophilus sp. + + Orectochilus sp. + + Platambus sp Hydraena sp. + + Agapetus fuscipes CURTIS + Glossosoma sp. + Hydropsyche instabilis CURTIS + Hydropsyche sp Limnephilus sp. + Psychomyia sp.. + Rhyacophila sp. + + Sericostoma sp. + Plectronema sp. + Diplectrona felix McLACHLAN. + Ephydra sp. + Chaoborus sp. + + Chironomus thummi KIEFFER. + + Chironomus sp Culex sp. + + Psychoda sp. + Simulium sp Stratiomys sp. + Eristalis tenax LINNAEUS + + Liponeura sp. + Tabanus sp Dicronata sp. + + Tipula sp Su kalitesi sınıfları Klee [11] ye göre, fizikokimyasal parametreler ele alınarak yapılan su kalitesi sınıflandırmasında birinci örnekleme noktası I; ikinci ve üçüncü örnekleme noktaları III; dört ve beşinci 27

6 H.Kalyoncu, B. Yorulmaz, M. Barlas, M. Z.Yıldırım ve M. Zeybek örnekleme noktaları I-II; altıncı örnekleme noktası ise II. kalite sınıflarında belirlenmiştir (Tablo 4). Makrozoobentik organizmalar kullanılarak Belçika Biotik indeksine göre yapılan su kalitesi değerlendirmesine göre birinci örnekleme noktasının II; ikinci ve üçüncü örnekleme noktalarının VI; dört, beş ve altıncı örnekleme noktalarının ise III. kalite sınıfında olduğu belirlenmiştir (Tablo 4 ) Omurgasız çeşitliliği üzerinde fizikokimyasalların etkisi Omurgasız çeşitliliği ile BOI 5 (Şekil 11), amonyum azotu (Şekil 6), ortofosfat (Şekil 8) ve nitrat azotu (Şekil 7) değerleri arasında p=,1 önem düzeyinde negatif bir ilişki; çözünmüş oksijen değerleri ile de (Şekil 4) p=,1 önem seviyesinde pozitif bir ilişki tespit edilmiştir. Ancak, genel olarak çözünmüş oksijen değeri hariç diğer fizikokimyasal parametrelerin artışı omurgasız çeşitliliğini olumsuz yönde etkilemektedir. Tablo 4. Fizikokimyasal ve biyolojik yöntemlere göre kalite sınıfları Örnekleme Noktaları Su Kalitesi Değerlendirmeleri Fizikokimyasal yöntem I III III I-II I-II II II (8) IV (3) IV (4) III (5) III (6) III (5) Belçika Biotik İndeksi Yeşil Turuncu Turuncu Sarı Sarı Sarı 28

7 Aksu Çayı nın Su Kalitesi ve Fizikokimyasal Parametrelerinin Makroomurgasız Çeşitliliği Üzerine Etkisi ph R 2 =, Şekil 2. Omurgasız çeşitliliği - ph ilişkisi E. İlet. µmhoscm R2 =, Çeş itlilik D eğ eri Şekil 3. Omurgasız çeşitliliği - Elektriksel İletkenlik ilişkisi Çöz. Oks. mgo2l R 2 =, Şekil 4. Omurgasız çeşitliliği - çözünmüş oksijen ilişkisi Top.Ssert o dh R 2 =, Şekil 5. Omurgasız çeşitliliği - Toplam sertlik ilişkisi NH4-N mgl R 2 =, Şekil 6. Omurgasız çeşitliliği - Amonyum Azotu ilişkisi NO3-N mgl R 2 =, Şekil 7. Omurgasız çeşitliliği - Nitrat Azotu ilişkisi PO4-P mgl R 2 =, Şekil 8. Omurgasız çeşitliliği ilişkisi Cl - mgl R 2 =, Çeş itlilik D eğ eri Şekil 9. Omurgasız çeşitliliği - Klorür iyonu ilişkisi SO4-2 mgl R 2 =, Şekil 1. Omurgasız çeşitliliği - sülfat ilişkisi

8 H.Kalyoncu, B. Yorulmaz, M. Barlas, M. Z.Yıldırım ve M. Zeybek BOI5 mgo2l R 2 =, Çeş itlilik D eğ eri Şekil 11. Omurgasız çeşitliliği - BOI 5 ilişkisi Mg ++ mgl R 2 =, Şekil 12. Omurgasız çeşitliliği Magnezyum iyonu ilişkisi Ca ++ mgl R 2 =,318 Şekil 13. Omurgasız çeşitliliği Kalsiyum iyonu ilişkisi Sıcaklık ( o C) R 2 = Çeşitlilik D eğ eri Şekil 14. Omurgasız çeşitliliği - Sıcaklık ilişkisi 4. Tartışma ve Sonuç 4.1. Fizikokimyasal sonuçlar Aksu Çayı üzerinde 18 ay boyunca yapılan analizler sonucunda, fizikokimyasal parametrelerin ortalama değerlerine bakıldığında ikinci ve üçüncü örnekleme noktalarında, BOI 5, 1 amonyum azotu, nitrat azotu, ortofosfat, klorür iyonu, sülfür ve elektriksel iletkenlik değerlerinin diğer örnekleme noktalarına göre daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Bu değerler en yüksek olarak da ikinci örnekleme noktasında tespit edilmiştir. ph değeri yine daha yüksek olarak ikinci ve üçüncü örnekleme noktalarında olmak üzere tüm örnekleme noktalarında 8,14- ile 8,42 arasında değişmektedir. Su sıcaklık parametresi, birinci örnekleme noktasında en düşük (8,98), altıncı örnekleme noktasında en yüksek (21,1 C) değere ulaşmıştır. Dördüncü örnekleme noktasının Karacaören II baraj gölünün sonrasında yer almasından dolayı ikinci ve üçüncü örnekleme noktalarına göre daha düşük ortalama sıcaklık (11,7) değerine sahip olduğu belirlenmiştir (Tablo 1). Çözünmüş oksijen değeri ikinci örnekleme noktasında en düşük ortalama değerde (7,34 mg O 2 L -1 ), dördüncü örnekleme noktasında ise en yüksek ortalama değerde (1 mg O 2 L -1 ) bulunmuştur. Uyanık ve ark., [18] Eğri Çayı üzerinde yapmış oldukları çalışmada en düşük çözünmüş oksijen değerinin endüstriyel ve evsel atık suların karışımından sonraki örnekleme noktasında (8,3 mg O 2 L -1 ) belirtmişlerdir. Kara ve Çömlekçioğlu [19] Karaçay ın kirliliğini biyolojik ve fizikokimyasal parametrelerle incelemiş ve çözünmüş oksijen miktarının evsel atıkların karıştığı noktalardan sonraki örnekleme noktasında düşük olduğunu belirtmişlerdir. Dügel [2], Barlas ve ark., [21] Yuvarlakçay üzerinde yapmış oldukları çalışmalarda benzer sonuçlara ulaşmışlardır. Simić [22] Trgoviski Timok nehrinde ekolojik olarak bentik faunayı analiz ederek, bu nehrin su kalitesini ortaya koymak üzere yapmış olduğu çalışmada da en düşük ortalama çözünmüş oksijen miktarı değerlerinin atık su deşarj edilen örnekleme noktalarında bulunduğunu belirlemiştir. Çalışmamız süresince Aksu Çayı nda ikinci ve üçüncü örnekleme noktalarında evsel atık su karışımı olmuştur. Elde etmiş olduğumuz sonuçlar diğer araştırmacıların sonuçları ile paralel olup, çözünmüş oksijen miktarının atık su karışan örnekleme noktalarında diğer örnekleme noktalarına göre daha düşük olduğunu göstermektedir. Ortalama çözünmüş oksijen miktarının diğer örnekleme noktalarına göre düşük olduğu ikinci ve üçüncü örnekleme 3

9 Aksu Çayı nın Su Kalitesi ve Fizikokimyasal Parametrelerinin Makroomurgasız Çeşitliliği Üzerine Etkisi noktalarında ise diğer parametreler daha yüksek bulunmuştur Biyolojik sonuçlar Aksu Çayı üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda toplam 97 takson tespit edilmiştir. Örnekleme noktalarından Ephemeroptera ya ait 22, Plecoptera ya ait 9, Trichoptera ya ait 1 takson tespit edilmiştir. Makrozoobentik organizmalarda en fazla taksonla temsil edilen grup böcekler olmuştur (Tablo1). Plecoptera üyeleri en fazla birinci örnekleme noktasında tespit edilmiştir; fakat dördüncü örnekleme noktasında sadece 2 taksona rastlanmıştır. Plecoptera üyeleri kirliliğe karşı oldukça hassas gruplardır [23, 24]. Aksu Çayı nda bu gruplar kirlenmemiş olan birinci ve dördüncü örnekleme noktalarında gözlenmiştir. Fakat dördüncü örnekleme noktasında hem takson sayısı olarak hem de birey sayısı olarak çok azdır. İkinci ve üçüncü örnekleme noktalarında en fazla bulunan türler, Chironomus thummi Kieffer 1911 ve Tubifex tubifex Muller 1774 dir. Ayrıca Sladeck [4] e göre sadece polisaprob bölgelerin karakteristik organizması olan Eristalis tenax Linnaeus 1758, ikinci örnekleme noktasında tespit edilmiştir. Üçüncü örnekleme noktasında Oncyogomphus forcipatus Linnaeus 1758 özellikle yaz aylarında oldukça fazla gözlenmiştir. Aksu Çayı nda Margaleff Çeşitlilik indeksine göre yapılan değerlendirmeler sonucu, kirlenmenin arttığı örnekleme noktalarında çeşitlilik değerlerinde azalmalar belirlenmiştir. En yüksek çeşitlilik değeri su kalitesinin en yüksek olduğu birinci örnekleme noktasında belirlenmiştir. En düşük değer ise atık su karışımının etkisinin açıkça görüldüğü ikinci örnekleme noktasında olmuştur (Tablo 2). Omurgasız çeşitliliği üzerine en etkili parametrenin BOI 5 olduğu (R 2 =,5672) görülmektedir (Şekil 11). BOI 5 i Amonyum azotu, ortofosfat, nitrat azotu ve çözünmüş oksijen değerleri (P=,1) takip etmektedir (Şekil 4, 6, 7, 8, 11). İstatistiksel olarak önemli (p<,1) olmamakla birlikte fiziko-kimyasal parametrelerin artışına bağlı olarak omurgasız çeşitliliği azalmaktadır (Şekil 2, 3, 5, 9, 1, 12,13 ve 14). Girgin ve Kazancı [25], Ankara Çayı nda taban büyük omurgasızları ile kirlilik parametreleri arasındaki ilişkiyi değerlendirmiş ve taban büyük omurgasız cinslerinin dağılımında nitrit azotunun (%21), amonyum azotunun (%2) ve ortofosfat miktarının (%28) etkili olduğunu belirtmişler, ancak bu çalışmada değerlendirilen biyolojik oksijen ihtiyacı parametresini değerlendirmemişlerdir. Habit ve ark., [26], Itata nehri üzerinde yapmış oldukları çalışmada en düşük omurgasız çeşitliliğini tabanı çamurumsu olan örnekleme noktasında tespit etmişlerdir. Uyanık ve ark., [18] besin elementlerinin, makroomurgasız çeşitliliği üzerinde etkili olan en önemli faktör olduğunu belirtmişlerdir. Duran ve ark., [27] Kelkit Çayı üzerindeki çalışmalarında iyi su kalitesi sınıfına dahil olan örnekleme noktalarında en yüksek çeşitlilik değerlerine ulaşmışlardır. Bu çalışmada elde edilen sonuçlar diğer araştırmacıların elde ettikleri sonuçlar ile paralellik göstermektedir Su kalitesi sınıflandırılması Fizikokimyasal parametreler (çözünmüş oksijen, amonyum azotu miktarı, nitrit azotu miktarı, nitrat azotu miktarı ve ortofosfat) ve makroomurgasızları kullanarak yapılan su kalitesi değerlendirmelerine göre Aksu Çayı üzerindeki ikinci ve üçüncü örnekleme noktaları, diğer örnekleme noktalarına göre daha düşük su kalitesi sınıflarına dahildir. Kazancı ve Dügel [2] Yuvarlakçay üzerinde yapmış oldukları çalışmada organik olarak kirlilik yükü taşıyan örnekleme noktalarının bentik makroomurgasız kompozisyonu üzerinde stres uyguladığını ifade etmişlerdir. Bu çalışmada, Aksu Çayı üzerindeki ikinci ve üçüncü örnekleme noktalarının kirlilik tehlikesi ile yüz yüze olduğu ve bu olumsuz durumun bertaraf edilmesi için kirletici unsurların ortadan kaldırılması gerektiği sonucuna varılmıştır. Kirletici unsurların makroomurgasız çeşitliliğini olumsuz etkilediği ve biyolojik zenginliklerimizi tehdit ettiği açıktır. Aksu Çayı ve diğer akarsularımızda biyolojik çeşitliliğin korunması için su kalitesi değişimlerinin izlenmesi ve kirlilik etmenlerinin ortadan kaldırılması gerekmektedir. 31

10 H.Kalyoncu, B. Yorulmaz, M. Barlas, M. Z.Yıldırım ve M. Zeybek 5. Kaynaklar 1. Anonim (23). Avrupa nın Su Kaynakları: Göstergeler Bazında Hazırlanan Değerlendirme Özeti, Avrupa Çevre Ajansı (EEA) Kopenhag ISBN Kazancı, N., Dügel, M. (2). An Evulation of Water Quality of Yuvarlakçay Stream in the Köyceğiz - Dalyan Protected Area, SW Turkey, Tr. J. of Zoology, 24, Külköylüoğlu, O. ( 24). On the Usage of Ostracods (Crustacea) as Bioindicator Species in Different Aquatic Habitats in the Bolu Region, Turkey, Ecological Indicators Sladeck, V. (1973). System of Water Quality from the Biological Point of View, Arch. Hydrobiol. 7, I-IV, Rosenberg, D.M., Resh, V.H. (1993). Introduction to Freshwater Monitoring and Benthic Macroinvertebrates. Freshwater Biomonitoring and Benthic Macroinvertebrates, Newyork, London. Chapman & Hall Simić, V., Simić, S. (1999). Use of the River Macrozoobenthos of Serbia to Formulate a Biotic Index, Hydrobiologia, Girgin, S., Kazancı, N., Doğan, O. ( 1997). A New Approch to the Irrigation Water Quality Ciriteria in Turkey: Ankara stream, Int Conf. On Water Managemant Salinity and Pollution Control towards Sustaniable Irrigation in the Mediterranean Region, Bari., Water Quality and Pollution Control, 2, Kagalou, I., Papastergiadou, E., Tsoumani, M. (22). Monitoring of Water Quality of Kalamas River, Epirus, Greece. Fresenius Environmental Bulletin, 11 (1a), Yorulmaz, B., Barlas, M., Özdemir, N., Yılmaz, F. (23). Dalaman Çayı (Muğla) Su Kalitesinin Biyolojik Olarak Değerlendirilmesi, XII. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, 2-5 Eylül 23, ELAZIĞ. 1. De Pauw, N., Vanhooren, G. (1983). Method for Biological Quality Assesment of Watercourses in Belgium, Hydrobiologia 1, Klee, O. (1991). Angewandte Hydrobiologie.- G. Theieme Verlag, 2. neubearbeitete und Erweiterte Auflage, Stuttgart-New York, 272 p. 12. Meyer, D. (1987). Makroskopisch- Biologische Feldmethoden zur Wassergütebeurteilung von Flieβgewässern. 3. Auflage, 6, 3, Hannover. 14p. 13. Metcalfe, J.L. (1989).Biological Water Quality Assessment of Running Waters Based on Macroinvertebrate Communities: History and Present Status in Europe. Environmental Pollution, 6, Plafkin, J.L., Barbour, K.D., Gross S.K., Hughes, R.M. (1989). Rapid Bioassesment Protocols for use in Streams and Rivers, Benthic Macroinvertebrates and Fish, EPA/444/4-89-1, Office of Water Regulations and Standards, U.S. Environmental Protection Agency, Washington, D.C. 15. Anonim, (1965). Türk Standartları Enstitüsü, İçme Suları, İkinci Baskı. 16. Margaleff, D.R. (1958). Information Theory in Ecology, Yearbook of the Society for General Systems Research, 3, Statistical Package for the Social Sciences (SPSS) (24). SPSS Proffessional Statistics 13. SPSSINC, SPSS Inc. Headquarters, 233 S. Wacker Drive, 11 th floorchicago, Illinois 18. Uyanık, S., Yılmaz, G., Yesilnacar, M.I. Aslan M, Demir Ö. (25). Rapid Assesment of River Water Quality in Turkey using Benthic Macroinvertebrates, Fresenius Environmental Bulletin, 14 (4 ) Kara, C., Çömlekcioğlu, U. (24). Karaçay ( Kahramanmaraş) ın Kirliliğinin Biyolojik ve Fiziko-kimyasal Parametrelerle İncelenmesi, KSU Fen ve Müh. Dergisi, 7 (1) Dügel, M. 1995, Köyceğiz Gölüne Dökülen Akarsuların Su Kalitesinin Fiziko-kimyasal ve Biyolojik Parametrelerle Belirlenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 87 s. 21. Barlas, M., Yılmaz, F., İmamoğlu, Ö., Akboyun, Ö. (2), Yuvarlakçay (Köyceğiz- Muğla) ın Fiziko-Kimyasal ve Biyolojik Yönden İncelenmesi, Su Ürünleri Sempozyumu Kitabı, Eylül 2, Sinop, Simić, V. (1996). A Study on the Trgoviski Timok-Assessment of River Conditions by Ecological Benthic Fauna Analysis, Arch.biol. Sci., 48 (3-4), Hilsenhoff, W.L. (1988). Rapid Field Assessment of Organic Pollution with a Family-level Biotic Index. J. N. Am. Benthol. Soc. 7 (1), Bode, R.W., Novak, A.M, Abele, L.E. (1991). Methods for Rapid Biological Assessment of Streams. NYS Depertment of Environmental Conservation, Albany, NY. 57 p 25. Girgin, S., Kazancı, N. (1997). Ankara Çayında Taban Büyük Omurgasızları ile Kirlilik Parametreleri Arasındaki İlişkinin Değerlendirilmesi, SKKD, 7 (1)

11 Aksu Çayı nın Su Kalitesi ve Fizikokimyasal Parametrelerinin Makroomurgasız Çeşitliliği Üzerine Etkisi 26. Habit, E., Bertrán, C., Arèvalo, S., Victoriano, P. (1997). Benthonic fauna of the Itata River and Irrigation Canals ( Chile), Irrig. Sci. 18: Duran, M., Tüzen, M., Kayım, M. ( 23). Exploration of Biological Richness and Water Quality of Stream Kelkit, Tokat-Turkey, Fresenius Environmental Bulletin, 12 (4),