T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ESTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK ANA BİLİM DALİ ÖZEL HUKUK DAVALARINDA CUMHURİYET SAVCILARININ GÖREVLERİ

Transkript

1 TC SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ESTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK ANA BİLİM DALİ ÖZEL HUKUK DAVALARINDA CUMHURİYET SAVCILARININ GÖREVLERİ Yüksek Lisans Tezi Danışman Prof Dr Ömer ULUKAPI Hazırlayan Hüseyin DEMİRCİ Konya

2 İÇİNDEKİLER BİBLİYORAFYA VI KISALTMALAR XII GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM SAVCILIK KURUMUNA İLİŞKİN GENEL AÇIKLAMA A) Savcılık Kavramı ve Savcılığın Tanımı 3 B) Savcılığın Tarihçesi 6 I- Savcılığın Avrupa Ülkelerindeki Gelişimi 6 1- Genel Olarak 6 2- Roma Hukukunda Savcılık 7 3- Fransız Hukukunda Savcılık 8 4- İskoç ve İngiliz Hukukunda Savcılık Alman Hukukunda Savcılık 11 II Savcılığın Türk Hukuk Tarihindeki Gelişimi İslâmiyet in Kabulünden Önceki Dönem İslâmiyet in Kabulünden Sonraki Dönem 13 a- Tanzimat Dönemine Kadarki Durum 13 b- Tanzimat tan Sonraki Dönem 15 D) Savcılıkta Terim Sorunu 17 E) Mevzuatımızda Savcılık Kurumu 18 I 825 sayılı Kanun a Göre Savcılık 18 II 5235 sayılı Kanuna Göre Savcılık 19 III Cumhuriyet Başsavcılığının Hukuki Statüsü 21 IV Cumhuriyet Savcısının Atanması 25 a) Adaylık Süreci İle Mesleğe Atanma 26 iadaylığa Atama 26 a Yazılı Sınav 27 b Arşiv Araştırması 28 c Mülâkat 29 d Adaylığa Atama 32 iiadaylık Süresi ve Eğitim 33 I

3 iiiadaylık Süresi İçinde Göreve Son Verme 36 ivmesleğe Atama 36 b) Diğer Hizmetlerden Mesleğe Atanma 38 c) Savcılık Görevine Tekrar Atanma 38 d) Yeniden Atanma 39 e) Terhis Edilenlerin Görevlerine Dönmesi 41 V Cumhuriyet Savcısının Bağımsızlığı, Tarafsızlığı ve Reddi 41 a) Cumhuriyet Savcısının Bağımsızlığı 41 i Cumhuriyet Savcısı ve Başsavcı ilişkisi 44 ii Cumhuriyet Savcısı ve Adalet Bakanı ilişkisi 45 b) Cumhuriyet Savcısının Tarafsızlığı 46 c) Cumhuriyet Savcısının Reddi 48 VI Cumhuriyet Savcısının Görevleri 49 İKİNCİ BÖLÜM CUMHURİYET SAVCISI VE HUKUK DAVALARI A- Dava Açılmasında Cumhuriyet Savcısının İşlevi 50 B- Davaya Katılmada Cumhuriyet Savcısının İşlevi 51 C- Kanun Yararına Temyizde Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının İşlevi 51 D- Yargılamanın Gösterdiği Özellikler 52 I Genel Olarak 52 II Kamu Düzeni İlkesi 53 III Re'sen Araştırma İlkesi 54 IV Kanunilik İlkesi 54 V Cumhuriyet Savcısının Taraf Olması 55 VI Cumhuriyet Savcısının Duruşmaya Davet Edilmesi Zorunluluğu 55 VII Taleple Bağlılık Kuralının Uygulanmaması 56 VIII Cumhuriyet Savcısının Duruşmaya Gelmemesi 56 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM CUMHURİYET SAVCISININ AÇTIĞI VE KATILDIĞI ÖZEL HUKUK DAVALARI A- Türk Medeni Kanunu nda Sayılan Haller 57 I Evlilik Hakkında Mutlak Butlan Davası 57 II

4 1) Genel Olarak 57 2) Mutlak Butlan Sebepleri 61 i Eşlerden Birinin Evlenme Sırasında Evli Bulunması 61 ii Eşlerden Birinin Evlenme Sırasında Sürekli Bir Sebeple Ayırt Etme Gücünden Yoksun Bulunması 65 iii Eşlerden Birinde Evlenmeye Engel Olacak Derecede Akıl Hastalığı Bulunması 66 iv Eşler Arasında Evlenmeye Engel Hısımlığın Bulunması 67 3) Mutlak Butlan Davasında Taraflar 68 i Davacılar 68 ii Davalılar 69 4) Görevli ve Yetkili Mahkeme 70 5) Dava Açma Süresi 71 II Evlenme Talebinin Reddine İtiraz Davası 71 III Evlenmeyle Soybağının Kurulmasına İtiraz Davası 72 1) Genel Olarak 72 2) Davanın Şartları 75 3) Davacı ve Davalılar 75 4) Görevli ve Yetkili Mahkeme 76 5) Yargılama Usulü ve Süreler 76 IV Tanımanın İptali Davası 78 1) Genel Olarak 78 2) Davanın Şartları 79 3) Davacı ve Davalılar 79 4) Görevli ve Yetkili Mahkeme 80 5) Yargılama Usulü ve Süreler 80 V Babalık Davası 81 1) Genel Olarak 81 2) Davacı ve Davalılar 82 3) Davanın İhbarı 84 4) Görevli ve Yetkili Mahkeme 85 5) Yargılama Usulü ve Süreler 85 VI Evlatlık İlişkisinin Kaldırılması 87 1) Genel Olarak 87 III

5 2) Davanın Şartları 87 3) Davacı ve Davalılar 88 4) Görevli ve Yetkili Mahkeme 88 5) Hak Düşürücü Süreler 89 VII Derneklerin Feshi Davası 89 1) Genel Olarak 89 2) Dava Şartları 92 a Derneklerin Kendiliğinden Sona Ermesi 92 igenel Olarak 92 iiamacın Gerçekleşmesi, Gerçekleşmesinin Olanaksız Hale Gelmesi veya Sürenin Sona Ermesi 95 iiiilk Genel Kurul Toplantısının Kanunda Öngörülen Sürede Yapılmamış ve Zorunlu Organların Oluşturulmamış Olması 95 ivborç Ödemede Acze Düşme Hali 96 vtüzük Gereğince Yönetim Kurulunun Oluşturulmasının Olanaksız Hale Gelmesi 97 violağan Genel Kurul Toplantısının İki Defa Üst Üste Yapılamaması 97 b Derneklerin Mahkeme Kararı İle Sona Ermesi 98 igenel Olarak 98 iiamacın Kanuna veya Ahlaka Aykırı Hale Gelmesi 99 iiiderneğin Kuruluşundaki Kanuna Aykırılıkların veya Eksikliklerin Giderilememesi 100 ivamacın Kanuna Aykırı Olması veya Amacın Konusu Suç Teşkil Eden Fiillerin Gerçekleştirilmesi Olması 100 vbazı Ad ve İşaretleri Kullanma Yasağına Aykırılık 101 3) Görevli ve Yetkili Mahkeme 103 4) Yargılama Usulü 104 VIII Vakfın Dağıtılması Davası 104 1) Genel Olarak 104 2) Dava Şartları 107 3) Yargılama Usulü 108 B- Nüfus Davalarında Cumhuriyet Savcısının Görevleri 108 IV

6 1Genel Olarak Nüfus Davalarının Türleri 109 a- İsim Değiştirme ve Düzeltme Davaları 109 b- Yaş Düzeltme Davaları 110 c- Diğer Kayıt Düzeltme Davaları Nüfus Davalarında Usul 115 C- Cumhuriyet Savcısının Diğer Kanunlara Göre Dava Açmakla Görevli Olduğu Haller 115 I Ailenin Korunmasına Dair Kanunda Öngörülen Haller 115 II Sendikalar Kanununda Öngörülen Haller 117 III Türk Vatandaşlığı Kanunda Öngörülen Hal 118 SONUÇ 119 V

7 BİBLİYOGRAFYA Akıntürk, Turgut : Türk Medeni Hukuku Yeni Medeni Kanuna Göre Uyarlanmış Aile Hukuku, C 2, 9 Bası, İstanbul, 2004 Akıntürk, Turgut : Türk Medeni Hukuku, İstanbul, 2002 Akıntürk, Turgut : Şahsın Hukuku, Ankara, 1996 Akipek, Jale Güral : Hükümsüzlük Nazariyeleri Karşısında Türk Medeni Kanununun Sistemi, Ankara, 1953 Alagonya, Yavuz : Medeni Usul Esasları, İstanbul, 2001 Arıkan, Baha : Müdde-i Umumîlik Müessesesi, ABD, 5 Sayı, 1955 Ataç, Özkan Ataay, Aktekin : Nüfus Davaları ve Nüfus İşlemleri, Ankara, 2004 : Medeni Hukukun Genel Teorisi, 4 Bası, İstanbul, 1995 Ayan, Mehmet : Medeni Hukuk, Konya, 2003 Ayan, Mehmet/ Ayan, Nurşen : Kişiler Hukuku, Gözden Geçirilmiş 2Baskı, Konya, 2007 Aydınalp S : Hakimlerin Hukuki Sorumluluğu, Ankara 1997 Ballar, Suat : Türk Dernekler Hukuku, 3 Baskı, İstanbul, 1996 Centel, Nur/ Hamide Zafer : Ceza Muhakemesi Hukuku, Beta Basım, 2003 VI

8 Centel, Nur Centel, Nur : Ceza Muhakemesi Hukukunda Hakimin Tarafsızlığı, İstanbul, 1996 : Nur Centel in Tebliği, Bir Adli Organ Olarak Savcılık, TBB, 2006 Cin, Halil/ Akgündüz, Ahmed : Türk Hukuk Tarihi, C1, İstanbul, 1995 Üçok, Coşkun Demiralp, BT : Savcılıkların Avrupa Hukukunda Gelişmesi ve Türkiye de Kuruluşu, Ankara, 1964 : Uygulamada Nesep, Nüfus ve Kişisel Hukuk Davaları, İstanbul, 2003 Dural, Mustafa/ Öğüz, Tufan/ Gümüş, Mustafa Alper Duran, Mustafa Engin, Baki İlgay : Türk Özel Hukuku, Aile Hukuku, C3, İstanbul, 2005 : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 11 madde, Dernek Kurma ve Toplantı Özgürlüğü, (wwwadaletgovtr) : Yeni Medeni Kanun ve Dernekler Kanununda Yapılan Değişikliklerin Türk Dernekler Hukukuna Etkileri, (Kocayusufpaşaoğlu Armağanı, s ), Ankara, 2004 Erem, Faruk : Ceza Usûlü Hukuku, 2 Bası, Ankara 1968 Erem, Faruk :Diyalektik Açısından Ceza Yargılaması Hukuku, Ankara, 1986 Feyzioğlu, Feyzi N : Aile Hukuku Dersleri, İstanbul, 1986 VII

9 Gökçe, Teoman Gökçe, Teoman : Savcılığın Niteliği, Yapısı ve Özellikleri, AD, C28, 2002 : Savcılık İşlemlerinin Hukuki Niteliği, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya, 2001 Hatemi, Hüseyin/ Serozan, Rona : Aile Hukuku, İstanbul 1993 Jehle, Jörg Martin Katoğlu, T Keyman, S Konuralp, H : Bir Adli Organ Olarak Savcılık Sempozyumu, Türkiye Barolar Birliği, Ankara, 2006 : Bağımsız Yargıda Savcıların Yetkileri, MBD, CXX, sayı 187 : Ceza Muhakemesinde (Asıl Ceza Muhakemesinde) Savcılık, 1970 : Medeni Usul Hukukunda Yazılı Delil Başlangıcı, Ankara, 1988 Köprülü, B/ Kaneti, S : Aile Hukuku, İstanbul, 1989 Kunter, N/Yenisey, F/Nuhoğlu Kunter, Nurullah Kunter, N/Yenisey, F : Muhakeme Hukuku Dalı Olarak Ceza Muhakemesi Hukuku, 15Baskı; İstanbul 2006 : Muhakeme Hukuku Dalı Olarak Ceza Muhakemesi Hukuku, 6 Bası, İstanbul 1978 : Muhakeme Hukuku Dalı Olarak Ceza Muhakemesi Hukuku Öğrenme Kitabı I, 12 Bası, İstanbul 2002 VIII

10 Kuru, B/Arslan, R/Yılmaz, E : Medeni Usul Hukuku Ders Kitabı, 17Baskı, Ankara 2006 Kuru, Baki : Hukuk Muhakemeleri Usulü, İstanbul, 2001 (Kuru- Usul) Kuru, Baki Lütem, İ : Hakim ve Savcıların Bağımsızlığı ve Teminatı, Ankara, 1966 : Hususi Hukuk Sahasında Savcılık Müessesesi, AD1951 Oğuzman, K/Barlas, N : Medeni Hukuk,10 Bası, İstanbul, 2003 Oğuzman, K/Dural, M : Aile Hukuku, İstanbul, 1994 Oğuzman,K/Seliçi,Ö/ Oktay, S : Kişiler Hukuku, 6 Baskı, İstanbul, 1999 Özmen, İsmail : Babalığın Tespiti Davası, Türkiye Noterler Birliği Hukuk Dergisi, 2000 Öztan, Bilge : Aile Hukuku, Ankara, 2004 Öztan, Bilge : Medeni Hukukun Temel Kavramları, 11 Bası, Ankara, 2003 Öztan, Bilge : Şahsın Hukuku, Ankara, 2000 Öztürk, B : Ceza Hukuku El Kitabı, İstanbul, 1989 Özuğur, Ali İhsan : Velayet, Vesayet, Soybağı, Evlat Edinme Hukuku Diğer Eşin Rıza ve Onamına Bağlı İşlemler, Ankara, 2007 IX

11 Pekcanıtez, H/ Atalay, O/ Özekeş, M Saldırım, M : Medeni Usul Hukuku Ders Kitabı, 5Baskı, Ankara, 2006 : Özel Hukukta Cumhuriyet Savcısının Görevleri, Ankara, 2005 Serozan, Rona : Medeni Hukuk, Genel Bölüm, İstanbul, 2004 Serozan, Rona : Aile Hukuku, İstanbul, 1993 Sonel, H : Türkiye de Savcılığın Kuruluşu, AD, 1949 Tekinay, Selahattin Sulhi : Türk Aile Hukuku, İstanbul, 1990 Tekinay, Selahattin Sulhi : Medeni Hukukun Genel Esasları ve Gerçek Kişiler Hukuku, 6 Bası, İstanbul, 1992 Toroslu, Nevzat/ Feyzioğlu, Metin : Ceza Muhakemesi Hukuku, Ankara, 2006 Tosun, Öztekin : Türk Suç Muhakemesi Hukuku Dersleri, C I, 4 Bası, İstanbul, 1984 Tunca, A Tutumlu, Mehmet Akif : Tatbikat Yönünden Cumhuriyet Savcısının Görev ve Yetkileri, Ankara, 1952 : Evliliğin Butlanı, Boşanma, Ayrılık Sebepleri ve Boşanmanın Hukuki Sonuçları, Ankara, 2006 Uçar, M Bilal/ Çiftçi, Selda/ İmamoğlu, A Haydar : Dernekler Hukuku, Ankara, 2002 Ulukapı, Ömer : Medeni Usul Hukukunda Dava Arkadaşlığı, Konya, 1991 X

12 Ulukapı, Ömer Üçok, Coşkun Velidedeoğlu, H Veldet Yenisey, Feridun Yılmaz, E : Medeni Usul Hukukunda Tarafların Duruşmaya Gelmemesi, Konya,1997 : Savcılıkların Avrupa Hukukunda Gelişmesi ve Türkiye de Kuruluşu (Ord Prof Dr Sabri Şakir in Hatırasına Armağan), Ankara, 1964 : Türk Medeni Hukuku, Aile Hukuku, C2, İstanbul, 1965 : Uygulanan ve Olması Gereken Ceza Muhakemesi Hukuku, Hazırlık Soruşturması ve Polis, 3 Bası, İstanbul, 1993 : Savcıların Hukuk Davalarındaki Görevleri, AÜHFD, C: XXIX, 1972 sayı1-2 Yılmaz, E : Olağanüstü Temyiz, Ankara, 2003 Yurtcan, Erdener : Ceza Yargılaması Hukuku, 10Baskı, 2004 Yurtcan, Erdener : Cumhuriyet Savcısının ve Ceza Yargıcının Başvuru Kitabı, 2007 Zevkliler, Aydın : Medeni Hukuk, Ankara, 1995 wwwadaletgovtr wwwanayasagovtr wwwtdkgovtr (Türkçe Sözlük) : TC Adalet Bakanlığı İnternet Sitesi : TC Anayasa Mahkemesi İnternet Sitesi : Türk Dil Kurumu İnternet Sitesi Kazancı İçtihat Bilgi Bankası UYAP Mevzuat Bilgi Bankası XI

13 KISALTMALAR ABD AD age AİHM AİHS AÜHFD Any AYM Bkz BK : Ankara Barosu Dergisi : Adalet Dergisi : Adı geçen eser : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi : 1982 Anayasası : Anayasa Mahkemesi : Bakınız : 818 sayılı Borçlar Kanunu C : Cilt CMUK CMK DK DYön DMK : 1412 sayılı Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu (Mülga) : 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu : 5253 sayılı Dernekler Kanunu : Dernekler Yönetmeliği : 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu E : Esas HD HGK HSK HUMK : Hukuk Dairesi : Yargıtay Hukuk Genel Kurulu : 2082 sayılı Hakimler ve Savcılar Kanunu : Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu XII

14 İİK : 2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu m : Madde MBD MÖ NHK : Mülkiyeliler Birliği Dergisi : Milattan Önce :5490 sayılı Nüfus Hizmetleri Kanunu T : Tarih TCK TAA TAAK TBB TMK TVK : Türk Ceza Kanunu : Türkiye Adalet Akademisi : Türkiye Adalet Akademisi Kanunu : Türkiye Barolar Birliği : 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu : 403 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunu K : Karar RG : Resmi Gazete S : Sayı s : Sayfa sk UYAP Vak K vd yy YKD : Sayılı Kanun : Ulusal Yargı Ağı Projesi : 5737 sayılı Vakıflar Kanunu : ve diğerleri : yüzyıl : Yargıtay Kararları Dergisi XIII

15 GİRİŞ Cumhuriyet savcılarının asıl görevleri ceza yargılaması alanına ilişkindir Bununla birlikte, kamu düzeninin gerekli kıldığı ve kanunun öngördüğü bazı hukuk davalarında Cumhuriyet Savcılarına bir takım görevler verilmiştir 1 Nitelik itibariyle kamu görevlisi olan Cumhuriyet Savcısı, kişiler arasında meydana gelen özel hukuk uyuşmazlıklarına kural olarak katılmaz Ancak kanun koyucu, kamu düzeninin gerekli kıldığı bazı durumlarda Cumhuriyet Savcısının, ya resen ya da davadan haberdar edilmesi ile bazı davalara katılacaklarını ilgili kanunlarda sınırlı olarak düzenlemiştir Kamu düzeni kavramını Anayasa Mahkemesi Toplumun huzur ve sükununun sağlanmasının devletin ve devlet teşkilatının muhafazasını hedef tutan her şeyi ifade ettiği, başka bir deyimle cemiyetin her sahadaki düzeninin temelini teşkil eden kuralları kapsadığı sonucuna varılmaktadır şeklinde yorumlamaktadır 2 Üzerinde önemle durulması gereken nokta, Cumhuriyet Savcısı, kamu düzeni yanında kanunda açıkça görevlendirilmiş ise özel hukuk davası açabilir ya da açılmış olan özel hukuk davasına katılabilir Cumhuriyet Savcısı, kamu düzenini ilgilendiren her özel hukuk davasına davacı ya da müdahil sıfatıyla katılamaz Cumhuriyet Savcılarının görevli oldukları özel hukuk davalarının sayısı bellidir ve sadece kanun koyucu, bu davaların sayısını artırılabilir veya azaltabilir Kanunda sınırlı olarak belirtilen bu davaların bazılarını Cumhuriyet Savcısı kendisi açabileceği gibi ilgilileri tarafından açılmış olan diğer davalara da katılabilir 1 2 Kuru, B /Arslan, R /Yılmaz, E, Medeni Usul Hukuku Ders Kitabı, 17Baskı, Ankara, 2006, s 253; Kuru, B, Hukuk Muhakemeleri Usulü, 6 Baskı, C 1, s 847; Saldırım, M, Özel Hukukta Cumhuriyet Savcısının Görevleri, Ankara, 2005, s1; Pekcanıtez, H /Atalay, O /Özekes, M, Medeni Usul Hukuku Ders Kitabı, 5Baskı, Ankara, 2006, s 144; Lütem, İ, Hususi Hukuk Sahasında Savcılık Müessesesi, AD, 1951, s 1231; Gökçe T, Savcılığın Niteliği Yapısı ve Özellikleri, AD, C 28, 2002, s 536; Yılmaz E, Savcıların Hukuk Davalarındaki Görevleri, AÜHFD, C XXIX, 1972, sayı: 1-2, s 259; Tunca, A, Tatbikat Yönünden Cumhuriyet Savcısının Görev ve Yetkileri, 1952, s13; Keyman S; Ceza Muhakemesinde (Asıl Ceza Muhakemesinde) Savcılık, 1970 s87; Yurtcan E; Ceza Yargılaması Hukuku, 10Baskı, 2004, s224 AYM T, 128/8 K, RG T, s 11685; Saldırım, s59 (Dipnot 2 naklen) 1

16 Cumhuriyet Savcılarının Görevli Oldukları Özel Hukuk Davaları isimli çalışmamızın birinci bölümünde savcılık kavramı ve tanımı, savcılığın tarihçesi, Türk hukuk tarihinde Cumhuriyet Savcılığının gelişimi incelenmiş olup Türkiye deki ve bazı Avrupa ülkelerindeki savcılık kurumları karşılaştırılmıştır İkinci bölümde Cumhuriyet Savcısının özel hukuk davalarındaki görevleri, özel hukuk davalarında taraf olup olmadığı, Cumhuriyet Savcılarının katıldığı özel hukuk davalarının ortak özellikleri ile Cumhuriyet Savcılarının bu davalara ilişkin kanun yollarına başvurmaları incelenmiştir Üçüncü ve son bölümde ise Cumhuriyet Savcılarının açtıkları ve katıldıkları özel hukuk davaları ayrı başlıklar halinde tek tek incelenmiştir Sonuç bölümünde ise Cumhuriyet Savcılarının görevli oldukları özel hukuk davalarına ilişkin genel değerlendirme ve bu tür davalara ilişkin çözüm önerilerine yer verilmiştir 2

17 BİRİNCİ BÖLÜM SAVCILIK KURUMUNA İLİŞKİN GENEL AÇIKLAMA A) Savcılık Kavramı ve Savcılığın Tanımı Savcılık kurumu, esas itibariyle bir suç işlendikten sonra suç delillerinin toplanması, değerlendirilmesi ve kovuşturma şartları da gerçekleşmiş ise kamu davasını açarak suç soruşturmasının tamamlanmasında; kovuşturma evresinde kamu adına iddia makamını temsil etmede; kovuşturma sonucunda verilen kararın usul ve yasalara uygunluğunun denetlenmesi için kanun yollarına başvurmada ve kesinleşen ceza mahkemesi kararlarının yerine getirilmesine (infaz işlemleri) yönelik işlevleri ile karşımıza çıkan bir kurumdur Cumhuriyet Savcıları kanunun öngördüğü hallerde özel hukuk yargılamasında da görevli olan ve kanunda belirlenmiş idari görevleri de olan bir kurumdur Mahkeme kuruluşu bulunan her il merkezi ve ilçede o il veya ilçenin adı ile anılan bir Cumhuriyet başsavcılığı kurulur Cumhuriyet başsavcılığında, bir Cumhuriyet başsavcısı ve yeteri kadar Cumhuriyet savcısı bulunur Gerekli görülen yerlerde Adalet Bakanlığının önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun kararıyla bir veya birden fazla Cumhuriyet başsavcı vekili atanır (5235 sk m 16) Savcılık kavramıyla ilgili olarak değişik görüşler ileri sürülmüştür Keyman a göre savcılık; yargılama görevinin bir çeşidi olan iddia görevini yerine getiren toplumsal iddia makamıdır 3 Katoğlu, savcının, yargılama makamları önüne yargılamaya konu olan uyuşmazlığı getirecek kişi olduğunu belirtmiştir 4 Kunter/Yenisey/Nuhoğlu na göre ise savcılık, devlet adına iddia görevini yapan makamdır Bu iddia, kaide olarak, ceza davalarının muhakemesinde kendisini gösterir Savcının hukuk davasındaki rolü ise istisnaidir 5 Konuyla ilgili olarak Yurtcan da benzer fikirler öne sürmüştür Yazara göre, ceza yargılamasında önüne getirilen Keyman, s54 Katoğlu, T; Bağımsız Yargıda Savcıların Yetkileri, MBD, C XX, S 187, s29 Kunter, N /Yenisey, F /Nuhoğlu; Muhakeme Hukuku Dalı Olarak Ceza Muhakemesi Hukuku, 15Baskı, İstanbul, 2006, s367 3

18 uyuşmazlığı çözen hakim birinci plandadır Savcı ise çözülecek uyuşmazlığı hakim önüne getirmekle önemli ancak ikincil bir rol üstlenmektedir 6 Hakimlerden farklı olarak savcıların, adli görevleri yanında bir takım idari görevleri de bulunmaktadır Ancak uygulamada savcıların adli görevleri ön plana çıkmaktadır Savcıların adli görevleri ön planda olmakla beraber, idari görevlerinin önemi de yadsınamaz Savcıların en önemli idari görevleri, ceza ve tutuk evlerinin kontrol ve denetimi, noterlerin, icra iflas müdürlükleri ile mahkeme kalemlerinin ve veznelerin denetimidir Savcılık kavramı açıklanırken savcı tanımına ilişkin bir takım unsurları da belirtmiş bulunuyoruz Savcılık, müessese olarak bir kurumu ifade etmektedir Savcı ise o kurumda görev yapan, o kurumu temsil eden bir kişidir Savcı bir iş yaparken savcılık makamı adına hareket etmekte ve o makamı temsil etmektedir Bu ikili ilişki hakim ve mahkeme arasında da kurulabilir Çoğu zaman birey olan savcı ile kurum olan savcılık aynı anlamlarda kullanılmaktadır 7 Savcılık ya da savcının tanımı konusunda öğretide çeşitli görüşler ileri sürülmüştür Bir görüşe göre savcı, suç işlendiği haberini alır almaz devlet adına şüphelinin, gerektiğinde lehine olarak da soruşturma işlemlerine girişmek, şüphelinin, suç işlediği şüphesi kuvvetli olduğunda kamu davasını açmak, açtığı davayı yürütmek ve mahkemece verilen kararları yerine getirmek zorunda olan ve yürütme organı içinde yer alan devlet memurudur 8 Kunter/Yenisey/Nuhoğlu da savcıların maaşlı ve devamlı memurları olduğunu belirmektedir Ancak bu tanım çeşitli yönlerinden eleştirilebilir Şöyle ki, savcının yürütme organı içinde yer aldığı mutlak doğru değildir İkinci olarak savcıların devlet memuru olup olmadığı da eleştiriye açıktır Zira devlet memurlarının hak ve yükümlülüklerini düzenleyen 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu Cumhuriyet Savcıları için etkili değildir Yurtcan s212 Saldırım s23 Öztürk, B; Ceza Hukuku El Kitabı, İstanbul, 1989, s383 4

19 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu nun kapsam başlıklı birinci maddenin üçüncü fıkrasında Cumhuriyet Savcılarının, özel kanun hükümlerine tabi olduğu belirtmiştir Cumhuriyet Savcıları, 2802 sayılı Hakimler ve Savcılar Kanununa tabidirler 9 Ayrıca 1982 Anayasası nın Kamu Hizmeti Görevlileri ile İlgili Hükümler bölümünde Genel İlkeler başlığı ile 128 maddede kamu hizmetlerinin memurlar ve diğer kamu görevlileri eliyle yerine getirileceği düzenlenmiştir Bu hükme göre kamu görevlisi kavramı, memur kavramından daha geniş bir anlam içermektedir Buna göre Cumhuriyet Savcılarını kamu hizmeti gören kamu görevlisi diye nitelendirmek daha doğru olacaktır 10 Kunter/Yenisey/Nuhoğlu savcılık makamını baz alarak savcılığı, devlet adına iddia görevini yapan makam; savcıyı ise bu makamı işgale yetkili kılınan kişi olarak tanımlamışlardır 11 Keyman da Kunter/Yenisey/Nuhoğlu ile paralel bir ifade kullanmış ve savcıyı iddia görevini yerine getiren toplumsal iddia makamı olarak tanımlamıştır 12 Savcılık ya da savcı konusunda tam bir tanım olmamakla beraber savcılığı şu şekilde tanımlayabiliriz Savcılık, suç işlenmesinden başlayarak mahkemece verilen hükmün kesinleşmesine kadar geçen süreçte, kamu adına soruşturmayı tamamlamak, yeterli şüphenin varlığında kamu davasını açmak, yargılama sırasında iddia makamını temsil etmek ve mahkemece verilen kararlara karşı kanun yollarına başvurmak; kanunun açıkça yetki verdiği hallerde hukuk davası açmak, bu davalara katılmak ve bu davalarla ilgili verilen kararlara karşı kanun yollarına başvurmak gibi adli görevlerinin yanında, Adalet Bakanlığı nı görev yaptığı yerde temsil etmek, mahkemelerce verilen kararların infazını sağlamak, noterleri, icra-iflas müdürlüklerini, mahkeme kalemlerini ve veznelerini denetlemek gibi idari görevleri olan, yargı örgütü içinde yer alan kurumdur Savcılık kurumu adına hareket eden kişiye de savcı denir sayılı Kanun madde 2: Bu Kanun, adli yargı hakim ve Cumhuriyet savcıları ile idari yargı hakim ve savcıları hakkında uygulanır Aydınalp, S, Hakimlerin Hukuki Sorumluluğu, Ankara, 1997, s23 Kunter/Yenisey/Nuhoğlu, s Keyman, s54 Saldırım, s

20 B) Savcılığın Tarihçesi İşlenen bir suçtan dolayı aynı zamanda kamunun da zarar görmesi sebebiyle, devlet suçun mağduru olarak kabul edilmektedir Suçun işlenmesiyle bozulan kamu düzeninin süratle yerine getirilmesi ve adaletin sağlanması amacıyla kamu adına suçları takip edecek bir organın varlığına sürekli olarak ihtiyaç duyulmuştur 14 İşte bu ihtiyaç savcılığın ortaya çıkmasına yol açmıştır Savcılık kurumu bugünkü halini, uzun bir gelişme sürecinden sonra almıştır 15 Savcılık kurumunun bugünkü niteliğini kavrayabilmek için bu kurumu öncelikle Batı (Avrupa ülkelerinde) hukukunda incelemek gerekmektedir Zira Savcılık kurumunun temelleri batı kaynaklıdır Ülkemizdeki savcılık kurumu gelişimi için İslamiyet öncesi, İslamiyet sonrası ve Tanzimat sonrası dönemleri irdelemekte fayda vardır I- Savcılığın Avrupa Ülkelerindeki Gelişimi 1- Genel Olarak Pek çok hukuki konuda olduğu gibi savcılığın kaynağı ve gelişimi konusunda da öğretide görüş birliği bulunmamaktadır Savcılığın kaynağını Fransız hukukundan aldığını savunan görüşler olduğu gibi Roma hukukunda savcılığa benzer kurumlar olduğu savunulmaktadır Keyman, savcılığın kaynağını Fransız hukukuna dayandırmakla birlikte savcılığın ilk örneklerine Roma hukukunda rastlandığını belirtmiştir Ancak yazar Roma hukukunda savcılığa benzeyen çeşitli kurumların bulunmasına rağmen çağdaş anlamda kamu ithamına ulaşamayan Roma hukukçularının tam manasıyla bir savcılık kurumu oluşturmadıklarını ifade etmiştir Yazar, modern anlamda savcılık kurumunun temellerinin 14 yüzyılda Fransa da atıldığını belirtmiştir 16 Doktrinde, Lütem, Üçok, Coşkun, Savcılıkların Avrupa Hukukunda Gelişmesi ve Türkiye de Kuruluşu, Ankara, 1964, s 36 Gökçe, Teoman, Savcılık İşlemlerinin Hukuki Niteliği, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya, 2001, s 6 Keyman, s57-59 Lütem, s1225 6

21 Arıkan 18, Sonel 19 de savcılığın ilk olarak 14 yüzyıl Fransasında ortaya çıktığını ifade etmişlerdir Diğer bir kısım yazarlar ise bugünkü anlamıyla savcılık teşkilatının 1789 da gerçekleşen Fransız İhtilalinden sonra kurulduğunu ileri sürmüşlerdir 20 Aslında, temel problem savcılık ve savcı kavramlarının vasıfları konusundadır Öncelikle günümüzdeki savcılarda olması gereken temel nitelikler belirlenmeli, daha sonra bu nitelikler çeşitli hukuk sistemlerinde savcı olduğu iddia edilen kişi ya da kurumlarla karşılaştırılmalıdır Ayrıca bu yapılırken savcıların devlet örgütü içindeki yeri ve yapısı da tespit edilmelidir 21 Tüm bunlar yapıldığında, savcılığın menşei konusunda sağlıklı bir değerlendirme yapılabilir Avrupa da bugünkü anlamda savcılık kurumu ilk olarak 1808 tarihli Napolyon Ceza Usul Kanunu ile düzenlenmiştir Almanya da ise savcılık 1930 yılından itibaren Fransız örneği esas alınarak oluşturulmaya başlanmış ve savcıya suç işlediğinden şüphe duyulan bireye karşı devletin cezalandırma isteğini taraf olarak temsil etme ve kamu adına iddiada bulunma görevi verilmiştir Roma Hukukunda Savcılık Roma Hukukunda, modern savcıların görevlerini ayrı ayrı yapan birden çok kişi vardır Örneğin Censur lar suç işlendiğinde gerekli araştırmayı yapmak ve suçu ihbar etmekle görevliydiler Yine Defensur ların da soruşturma yapmak görevleri vardı Avocat de fisk ve puracuratore caesari diye adlandırılan kişiler ise savcının idari görevlerini yapıyorlardı Irenarque Curiosi ve questeur diye bilinen kamu görevlileri de savcıya benzemektedir Görüldüğü üzere Roma Hukukunda bir kısım kamu görevlileri, bugünkü savcılara benzer görevler üstlenmişlerdi Ancak bu görev ve Arıkan, B, Müddei Umumilik Müessesesi, ABD, 1955, s659 Sonel, H, Türkiye de Savcılığın Kuruluşu, AD, 1949, s177 Üçok, C, Savcılıkların Avrupa Hukukunda Gelişmesi ve Türkiye de Kuruluşu (Ord Prof Dr Sabri Şakir in Hatırasına Armağan) Ankara, 1964, s37; Kunter/Yenisey/Nuhoğlu, s180, Yurtcan, s213 Saldırım, s6-7 Centel, Nur/ Hamide Zafer, Ceza Muhakemesi Hukuku, Beta Basım, 2003, s 84 7

22 yetkilerin dağınık bir şekilde ve farklı kişilerde bulunması günümüzdeki savcı kavramının Roma Hukukundan kaynaklanmadığını göstermektedir 23 Roma hukukunda savcılığa benzeyen bu kurumlar incelendiğinde, günümüzde Cumhuriyet savcılarına ait bazı yetkileri kullanmakta olduklarını söyleyebiliriz Ancak isabetle belirtildiği gibi bu müesseselerden hiçbiri bugün Cumhuriyet savcılarına ait yetkilerin tamamına sahip değildi Dolayısıyla bu kurumları savcılığın ilk örnekleri olarak değerlendirmek isabetli olmaz Fransız Hukukunda Savcılık Savcılığın günümüzdeki halini alması Fransa da görülen uzun bir sürecin sonunda olmuştur 13 yüzyıl sonlarında Fransa da savcılık kurumu bulunmamaktaydı Bu yıllarda kralın özel hukuk menfaatlerini koruyan Procuratores Regis adı verilen özel memurlar vardı Bu memurlar diğer şahısların temsilcilerinden pek farklı değildi; kralın özel hukuk alanındaki menfaatlerini korumak amacıyla dava takip ederlerdi Bunlara kral tarafından bütün haklarını korumak için bir vekaletname verilmişse; Procureurs généraux, yalnız belli bir iş için verilmişse; Procureurs spéciaux denirdi İlerleyen zamanlarda Fransa da bütün mahkemelere Procureurs généraux tayin edildi 25 Bunların tam anlamıyla memur olması 1302 yılında olmuştur Procureur lerin savcı durumuna getirilmeleri 1355 yılındaki bir buyrukla olmuştur Procereur du roi adını alan bu kişiler, kralın davalarında temsilci olmaktan öte birer devlet memuruydular ve cezai kavuşturma yapma yetkileri bulunmaktaydı Öyle ki suçun mağduru, şikayette bulunmasa bile Procureur kendiliğinde kovuşturma yapabiliyordu Keyman, s59; Arıkan, s659; Saldırım, s7 Arıkan, Baha, Müdde-i Umumîlik Müessesesi, ABD, S 5, s Üçok, Coşkun, s Üçok, s

23 Ortaçağ Avrupasında sıkça görüldüğü üzere derebeylikler ve kilise, krallar üzerinde baskı unsuruydu Bu iki kurum devlet yönetimini, dolayısıyla adalet sistemini de etkilemekteydi Fransa da kral bu etkiyi azaltmak amacıyla avocat ve procureurlerin yetkilerini genişletti Bu kişilerin yetkilerinin genişletilmesi bugünkü savcılığa benzer bir kurum ortaya çıkardı 27 Procureurler kral için önemli bir gelir kaynağı olan para cezalarının tahsili işini de yapıyorlardı Bu kişilerin infaz işiyle uğraştıkları söylenebilir Yine kilise hukukuna göre tüm vatandaşların suçu ihbar etme hakları vardı Fakat bu kişilerin duruşmaya girmesi gerekmiyordu Bu durumda suçlunun karşısında bir şikayetçinin bulunması gerekiyordu ve bu makamı da procureur temsil ediyordu Temmuz 1493 tarihli kral buyruğu savcılıklara yeni görevler vermekle birlikte, yine de savcıların görev ve yetkileri tam olarak belli değildi Fransız hukukunda savcılığın tam şeklini alması 1522, 1539, 1586 ve 1670 tarihli kral buyruklarıyla olmuştur 28 Bugünkü anlamıyla modern savcılık teşkilatı, 1789 Fransız ihtilalinden sonra çıkarılan 1810 tarihli Fransız Ceza Yargılamaları Kanunuyla olmuştur Napolyon kanunları ile oluşturulan savcılar ilk zamanlarda kralların menfaatlerini korurlardı İmparatorluk dönemindeki savcılık kurumu, modern anlamda savcılık kurumuna sağlam bir temel olmuştur tarihli kanunla savcı, şekli olarak ceza davasında taraf olmakla beraber, maddi olarak taraf olmayıp devlet adına itham eden temsilcidir Ayrıca Adalet yararına, bağımsız mahkeme önünde, kanuna uygun olarak karar verilmesini sağlamaya çalışır Bundan dolayı savcı, yalnız itham etmekle kalmayıp, sanığın hem lehine hem aleyhine olan delilleri toplayacak adil bir karar verilmesini sağlamakla görevlidir Arıkan, s660 Üçok, s38-39 Keyman, s62; Kunter/Yenisey/Nuhoğlu, s192; Üçok, s42 Üçok, s42 9

24 4- İskoç ve İngiliz Hukukunda Savcılık Anglo-Sakson Hukuk sistemi ile Kıta Avrupası Hukuk Sistemi arasındaki fark savcılık konusunda da kendisini hissettirmektedir İskoçya da 19 yüzyıldan önce savcıya benzer memurlar görülmekle birlikte bunlar Fransa daki savcılardan farklı konumdaydılar Zira İskoçya daki savcılar devlet adına iddiada bulunmakla birlikte bunların mahkeme ve adli teşkilat üzerinde kontrol yetkisi yoktu Dolayısıyla avukatla aynı konumdaydılar Yani bu memurlar taraf sayıldığı için mahkemenin yanında değil altında yer alırlardı 31 İngiltere deki durum İskoçya dan farklıydı Burada kamu adına bir iddia makamı yoktu Her İngiliz vatandaşı işlenen bir suçla ilgili şikayette bulunabilirdi Eğer vatandaşlar şikayet etmezse suçla kimse ilgilenmezdi Ancak suç devlet ya da kamu düzeni aleyhine işlenmişse suçları takip etme yetkisi kral tarafından avukatlar arasından seçilen ve General Attorney adı verilen kişiye aitti Bunlar hem kamu adına hem de kendi adlarına özel olarak avukatlık yapıyorlardı İngilizler, Fransa daki teşkilata benzemekle beraber, yine de farklılıklar içeren bir savcılık teşkilatını 1879 da kurdular Fransız sisteminden farklı olarak, bireylerin şikayet hakkını korudular Sadece bu kişilerin şikayet etmemesi durumunda savcılar devreye giriyordu 32 İngiltere de kurulan en yeni savcılık teşkilatı 1985 te kurulan The Crown Prosecution Service dir Ancak bu kurum klasik savcılık teşkilatından farklıdır Şöyle ki; bu kurum olaya el koyup soruşturma yapamaz ve dava açamaz Bu yetkiler polis teşkilatındadır Savcılık teşkilatının görevi ise, polis teşkilatının kendisine gönderdiği olayın hukuki yönünü inceleyip mahkemede takip etmektir Üçok, s42-43 Üçok, s43 Saldırım, s12 10

25 5- Alman Hukukunda Savcılık Eski Cermenler de suçluları yakalayıp mahkeme huzuruna çıkaran ve konta bağlı olarak görev yapan Centenarius adlı memurlar vardı Ancak daha sonra bunlar hakim statüsüne yükseltildiler Alman hukukunda ayrı bir ithamcı vardı ve bu halktan herhangi biri olabilirdi Prenslerin özel menfaatleri söz konusu olduğunda İngiltere de olduğu gibi General Attorney olarak nitelendirilen memurlar kamu adına iddiada bulunurlardı Fakat bu kurumlar gelişerek savcılık makamı yerini alamadılar ve Engizisyon mahkemelerinin artmasıyla ortadan kayboldular Çünkü kaynağını Kanonik hukuktan alan Engizisyon usulünde hakim aynı zamanda itham eden kişiydi 34 Almanya da 16yy da fiskale adında prenslerin mali konulardaki menfaatlerini koruyan memurlar bulunmaktaydı Fakat bunlar hiçbir zaman, Fransa daki procereur lerin mevkisine ulaşamadılar ve mahkemelerde prenslerin temsilcisi olmaktan öteye gidemediler 35 Fransa tarafından işgal edilen Prusya nın Ren eyaletinde de, 1810 tarihli Fransız Ceza Yargılama Kanunu uygulanmaya başladı İşgal ortadan kalkmasından sonra da bu bölgede, Fransız Ceza Yargılaması Usulü Kanunu uygulanmaya devam edildi Alman Ceza Yargılama Hukukunun gelişmesinde en etkili husus bu işgal olmuştur 36 Almanya nın tamamında savcılığın uygulanmaya başlaması 1848 ithallerinden sonra olmuştur Nitekim 1877 tarihli Alman Ceza Yargılama Usulü Kanunu ile bütün Almanya (Prusya) da geçerli olmak üzere Fransız Ceza Yargılaması Usul Kanunu na uygun; ancak İskoç ve İngiliz sistemlerinden etkilenen bir savcılık teşkilatı kuruldu Üçok, s43 Üçok, s44; Keyman s57 Keyman, s57 (dipnot 123) Üçok, s44 11

26 II Savcılığın Türk Hukuk tarihindeki Gelişimi 1-İslâmiyet in Kabulünden Önceki Dönem İslâmiyet ten önceki Türk hukuk tarihi hakkında kaynak sıkıntısı vardır Çünkü eski Türk hukukunu anlatan herhangi bir hukuki düzenleme bulunmadığı gibi bu konu üzerinde çalışılmış müstakil bir eser de yoktur Ancak bu durum eski Türklerin yazılı bir hukuklarının olmadığını göstermez Nice bin yıldır icra edilen bir kanunnameden bahsedilmektedir MÖ 220 den önce yaşamış Türk Devletleri hakkındaki bilgilerimiz yeterli değildir Çin kaynaklarından çıkarılabilen ip uçları ile tarihi gerçeklere ulaşmak ve Türk devletlerinin hukuk tarihi hakkında bilgilenmenin de imkanı yoktur 38 Hunlarda hükümdarlar çeşitli unvanlar taşımışlardır Kağan, bazen Tanrı-Kut unvanını alırdı, İslam kaynaklarında ise Kaan ve Hakan unvanlarının kullanıldığı gözükmektedir Tanrı-Kut (Tengri-Kut), hakimiyetinin kaynağını Gök Tanrı dan alırdı Tanrı-Kut un tayini ise belli esaslara dayanırdı 39 Bütün toplantılarda Hakan ın sağ tarafında vezirler, beyler ve komutanlar yer alır; sol tarafında ise memleketin ileri gelenleri ve memurlar oturur Arkasında ise saray hizmetçileri ve kızlar oturur Herhangi bir hüküm için dahi olsa divan kurulur, verilen hüküm halka duyurulur 40 Çin kaynaklarından ve Türkler arasında nice bin yıldır uygulandığı söylenen Kanunname den anlaşıldığına göre, Hunlar da suç işleyenleri cezalandırmak devletin yetkisindeydi Adli Teşkilat, Hakan ın başkanlığındaki Yüksek Devlet Mahkemesi (Yargu) ile Hakan adına töreleri tatbik eden yargan lardan ibarettir Makamların en yükseği yargı makamıdır En büyük ceza idam ve hapisti Bu cezaları yarganlar önce Hakan a arzederler, sonra kanun gereği icra ederlerdi Cin, Halil/ Akgündüz, Ahmed, Türk Hukuk Tarihi, İstanbul, 1995, C1, s48 Hakan olacak şahsın hanedanın en bilgilisi olması gerekir Halk hakana büyük saygı duyar Hakan, miras yoluyla babasının yerine oturur Hezarfen, Hüseyin Efendi; Tenkih-i Tevarih-i Mülük, Süleymaniye Küt Fatih bölno:4301, Vrk (Cin/Akgündüz, s 61 naklen) Cin/Akgündüz, s61 12

27 Göktürkler de de eski Türklerin koni dediği adliye müessesesi mevcuttur Siyasi suçlarla ilgili yargılamalara bakan ve hükümdarın başkanlığındaki Yüksek Devlet Mahkemesi demek olan yargu müessesesinde vezir Tonyukuk üyelik (ayguç luk) yapmaktaydı Yarganlar, Yargu da Hakan adına örfi hukuku uygulamakla görevliydiler Örfi hukuka töre denmekteydi Göktürkler de de ceza, Hunlar da olduğu gibi şahsi veya ailevi intikam sahasından uzaklaşmıştır Cezalar devlet adına ve kamu menfaatleri göz önünde tutularak tayin ve tatbik edilmekteydi 42 Ceza, özel intikam alanından çıkmış ve kamu intikamı, kamu hukuku alanına girmiştir Yani cezayı belirtip uygulayacak olan suçtan zarar gören kişi değil, devlettir 43 Uygur hükümdarları da bütün eski hükümdarlar gibi egemenlik güçlerini, Kut larını tanrısal bir kaynağa bağlamışlardır Uygur devleti kamu hukuku da Göktürk Devleti kamu hukukunun hemen hemen aynısıdır 44 Sonuç olarak, islamiyetin kabulünden önceki Türk devletlerinde savcılık veya savcılığa benzer bağımsız bir kurum bulunmamaktaydı Devletin başındaki hükümdar her erki (görev ve yetki) bulundurduğundan cezalandırma ve cezaların infazı erkini de elinde bulundurmaktaydı Hükümdarlar, yargı erkini kendi adlarına uygulayacak görevlileri de belirleyip atayabiliyorlardı Ancak savcılık ayrı bir kurum olarak bulunmamaktaydı 2- İslâmiyet in Kabulünden Sonraki Dönem a- Tanzimat Dönemine Kadarki Durum İslâmiyetin kabulünden sonraki Türk devletlerinde (Selçuklular, Anadolu Selçukluları, Eyyubiler, Memlüklüler, İlhanlılar ve Osmanlılar) yargı erkine kaza denmekteydi İslam hukukçuları kazayı, insanlar arasındaki anlaşmazlıkları Kur an ve Sünnet ten 45 alınan şer i hükümlere göre halletme şeklinde tanımlamaktadırlar Cin/Akgündüz, s70-71 Üçok/Mumcu/Bozkurt, Türk Hukuk Tarihi, Ankara, 1996, s27 Üçok/Mumcu/Bozkurt, s31 Sünnet: Hz Muhammed in, sözlü olarak söylediği, fiili olarak uyguladığı ve huzurunda söylenen söz veya fiilleri onayladığı davranışlar bütünüdür ( Bkz Cin/Akgündüz, s156 ) 13

28 Müslüman Türk devletlerinde yargı görevi (kaza), hilafet makamına veya devletin başına ait görevler arasında olup halife veya yetkili kıldığı kadı lar bu konuda görevliydiler 46 İslâm hukukunun uygulandığı dönemde cezai yargılamanın kendine has bir sistemi vardı Yargılama taraflar, vekilleri ve hakim arasında açık ve sözlü olarak yapılmaktaydı ve bunların her birinin ayrı görevleri vardı Hakimin görevi dava açılınca başlardı Ceza davası açmakla görevli belli bir kurum, makam yoktu Dava açılması ise suça göre değişirdi Yani nitelikleri birbirinden farklı olan bu suçların takibatı da birbirinden farklıydı Hakk-ı ademiyi (kişisel haklar) ilgilendiren suçlarda dava açıp açmamak mağdura ya da mirasçılara aitti Bu kişiler dava açtıklarında iddialarını ispatlayacak delilleri de kendileri getirmeliydiler 47 Bunun ötesinde kişilere karşı işlenen suçları takip eden bir kurum yoktu Ancak bu konuda özel bir durum vardı Şöyle ki; mağdurun mirasçıları yoksa dava açmak hakkı son mirasçı olarak devlete geçerdi Bu durumda devlet adına sultan, davacı yerine geçer ve suçlunun cezalandırılmasını ya da suçluyla anlaşmayı isterdi Sultanı mirasçısı bulunmayan mağdurların varisi sayan İslam Hukuku, ona savcıya benzeyen bir görev vermişti 48 Kamu hakları, Allah ın hakları (hukukullah) ihlal edildiğinde bir müslümanın yakınması ile dava kendiliğinden açılmış sayılırdı Bütün Müslümanlar kamu haklarını ihlal eden bu tür suçlarda dava açabilirlerdi; hatta bu tür suçlarda mahkeme haber verme mükellefiyeti vardı Her kişi bu tür suçlarda mahkemeye dava açabileceğinden ve mahkemeyi durumdan haberdar etme sorumluluğu olduğundan savcılık müessesesi Osmanlı Devleti nin son zamanlarına kadar görülmemektedir Hadd cezalarından biriyle cezalandırılması gereken bir suç işlendiğinde ise, suçu herhangi bir şekilde öğrenen kadı, yakınmayı beklemeden soruna kendiliğinden (re sen) bakmak ve cezayı vermekle görevliydi Yalnız insanların hakları ihlal edilmişse o zaman yakınmacı (müddei), yakınmasını kadıya bildirirdi Kadı da yakınılan kimseyi (müddei aleyh) Cin/Akgündüz, s264 Saldırım, s13 Tunca, s9 14

29 mahkemeye çağırırdı Bu sebeple İslâm hukukunda kamu adına dava açacak bir makama ihtiyaç duyulmamıştır 49 İslâm hukukunda, görevleri itibariyle savcıya benzer bir memura rastlanmamaktadır Ancak kadıların verdiği hükümleri yerine getirmekle görevli bir memur vardı Bu memur infaz savcısına benzemekle birlikte başka herhangi bir görevi yoktur Bu sebeple, İslâm mahkemesinde yargılamaya katılan başka bir suje bulunmayıp sadece kadı bulunmaktaydı 50 Sonuç olarak, İslâm hukuku, kamu hak ve menfaatlerinin korunmasını esas itibariyle sultana ve onun vekillerine bıraktığından savcılık kurumuna ihtiyaç duyulmamıştır ve ayrı bir savcılık müessesesi ihdas edilmemiştir b- Tanzimat tan Sonraki Dönem 1839 tarihli Tanzimat Fermanın yayınlanmasıyla birlikte batılılaşma yönünde reformlar yapan Osmanlı İmparatorluğu, hukuk alanında da bir çok yenilikler yapmıştır Başta Fransa olmak üzere pek çok Avrupa ülkesinden çeşitli kanunlar iktibas edilmiştir Bu iktibaslar en çok da ceza hukuku alanında olmuştur Çünkü İslam ceza hukukunda suçların cezası ağır olmasına rağmen ispat konusundaki katı kurallardan dolayı suçlar yaptırımsız kalıyordu Bu sebeple de çoğu zaman İslam ceza hukuku uygulanamıyordu 51 Osmanlı İmparatorluğu nda, Tanzimat tan sonra 1840 tarihli Kanun-i Ceza ve 1851 tarihli Kanun-i Cedid çıkarılmıştır Bu kanunlar ihtiyaca cevap veremeyince, Fransız Ceza Kanunu bir tercümesi olan 1858 tarihli Ceza Kanunu kabul edildi Bu kanuna göre yalnız devlete karşı işlenen suçlar değil, kamu düzenini bozmak suretiyle, kişilere karşı işlenen suçlar da devlet tarafından cezalandırılacaktı Fakat devlet adına kovuşturma işini kimin yapacağı belli değildi Gerçi Osmanlı İmparatorluğu nda suçluları bulup yakalamak, mahkemeye sevk etmek ve verilen cezaların infazı ile Üçok, s35; Senel, s182; Yurtcan, s 213; Üçok/Mumcu/Bozkurt, s83 Keyman, s62 Üçok, s

30 görevli Çavuşbaşı, Ases başı ve Subaşı denilen memurlar vardı Fakat bunlar bir bakıma infaz savcısı olduklarından başka görevleri yoktu Çavuşbaşı nın kovuşturma yetkisi sanığın mahkemeye sevk edilmesiyle son buluyordu tarihli Kanunun kabulünden sonra 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi ile birlikte hukukumuzda ilk defa savcılığa yer veren bir hüküm kabul edilmiştir 53 Bu Nizamnamenin 19 maddesinde Umur-i hukukiye ve kanuniyyeye vâkıf, tarafı devletten mensup bir memur-i mahsus bulunacaktır denilerek memur-i mahsus ile savcılık müessesesinin temelleri hukuken atılmıştır; ancak memur-i mahsusun görevleri açıklanmamıştır 23 Şubat 1870 tarihli Nizamname 54 ile de bu memurun müddeî sıfatıyla görev ve yetkileri açıklığa kavuşturulmaya çalışılmıştır 1870 tarihli Nizamname nin 71 maddesinde ilk defa müddeî umumi 55 terimi kullanılmıştır tarihli Kanun-u Esasi nin Mehakim başlığını taşıyan bölümünün 91 maddesinde, bütün Osmanlı İmparatorluğunda ceza işlerini görecek bir savcılık teşkilatı kurulacağı ve bunun kanunla düzenleneceği belirtilmiştir 57 Kanunu Esasi, Anayasa nın ilanından 3 yıl sonra 1879 yılında çıkarılan Mehakimi Nizamiyyenin Teşkilatı Kanun-i Muvakkati nin Müddeî Umumiler başlığını taşıyan ikinci babının 56 maddesi 58 ile bütün Osmanlı İmparatorluğu nda Keyman, s63; Üçok, s45-46 Bkz Düstur, 1 Ter 1 C, s Dersaadet ve Mülhakatı İdare-i Zabıta ve Mülkiyeye ve Mehakim-i Nizamiyesine Dair Nizamname nin 61 maddesi: Divan-ı temyizde erbab-ı cinayet aleyhinde müddei sıfatında bulunmak üzere devlet namına umur-i hukukiyye ve kanuniyyeye vakıf bir memur bulunacaktır 1864 tarihli Nizamname nin 71 maddesi: Deavi meclislerinde daimi surette birer müdde-i umumi bulunmayıp meclis maiyetinde bulunan teftiş memurlarından biri meclisin tensibi üzerine ledilicap bu vazifeyi ifa eyliyecektir (Bkz Düstur, 1 Ter 1 C, s 611) Yılmaz, s256; Keyman, s63; Üçok, s46; Soyaslan, s tarihli Kanun-u Esasi Madde 91: Umuru cezaiyede hukuku âmmeyi vikayeye memur müddeî umumiler bulunacak ve bunların vezaif ve derecatı kanun ile tâyin kılınacaktır (Kazancı Bilişim- İçtihat Bilgi Bankası) Mehakim-i Nizamiyyenin Teşkilatı Kanun-i Muvakkati 56 madde: Müdde-i umumiler umur-i adliyyedehukuk-i ammeyi vikaye için taraf-i saltanat-i seniyyeden mansup memurlardır Bunların vazifeyi asliyyesi asayiş ve hukuk-i umuminin muhafazası için ahkamı kanuniyyenin hüsn-i cereyanına dikkat etmekten ibarettir (Bkz Düstur, 1 Ter, 4 C, s244) 16

31 uygulanacak şekilde mahkemelerde savcılıkların kurulduğu anlaşılmaktadır 58 maddede müddeî umumilerin ceza işlerindeki vazifelerinin, Ceza Usuli Muhakeme Kanunu ile belirtilmiş olduğu bildirilmektedir Bu kanundan bir hafta sonra 5 Haziran 1879 tarihinde çıkarılan Usuli Muhakematı Cezaiye Kanuni Muvakkati nin maddelerinde savcıların görevleri sayılmıştır Aynı kanunun maddelerinde ise savcıların görevlerini nasıl yapacakları belirtilmiştir 59 Müdde-i umumilerin hukuk davalarındaki görevleri ise Mehakim-i Nizamiye nin Teşkilat Kanuni Muvakkati nin 65 maddesinde 60 sayılmıştır Madde metni incelendiğinde savcıların hukuk davalarındaki görevlerinin daha çok kamu düzeni ile ilgili konularda olduğu görülmektedir Kanunun bu maddesi 492 sayılı Kanunun birinci maddesi ile yürürlükten kaldırılmıştır Bunun sebebi, savcıların dosyayı incelemek için uzun zaman yanlarında alıkoymaları ve bu şekilde yargı işlerini uzatmalarıdır yılı Haziran ayı içinde Osmanlı İmparatorluğu nda da Fransız örneğine uygun olarak görev ve yetkileri kanunla belirtilmiş olan savcılık müessesesi kurulmuş oldu 62 D) Savcılıkta Terim Sorunu Osmanlı İmparatorluğu döneminde, devlet adına iddia makamı olarak görev yapacak olan bir memura, 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesinin on dokuzuncu maddesinde rastlıyoruz Bu Nizamname de memura bir ad verilmemiştir Ancak 1870 tarihli Dersaadet ve Mülhakatı İdare-i Zabıta ve Mülkiyeye ve Mahakimi Yılmaz, s256; Keyman, s64; Üçok, s47; Yurtcan, s213; Lütem, s1241; Cin/Akgündüz, s422 Evvela hukuki umumiyeye taallük eden ahvale ve emval-i devlete ve bir mahal ahalisine ve umuma müteallik tesisata ve vücuh-i berre dair vasiyetnamelere, saniyen hükkamın ahvaline ve redd-i hakim ve iştika an il-hükkama, salisen vazife ve selahiyet maddelerine, rabian sübyan ve mahcur ve mecnun gibi taht-i vesayette bulunan eşhasa, hamisen gaip bulunanlara dair hukuk mahkemelerinde rü yet olunacak kafe-i deaviye müdde-i umumiler müdahale eder Bu makule davaların istimaından evvel reis-i mahkeme tarafından behemahal o mahkemenin dairesinde bulunan müdde-i umumi veya muavinine evrakı tebliğ edilir Yılmaz, s ; Lütem, s1248 Üçok, s48 17

32 Nizamiyesine Dair Nizamname nin yetmiş birinci maddesinde ilk defa müdde-i umumi terimi kullanılmıştır 63 Müddeî Umumi terimi 1985 tarihli ve 3206 sayılı kanun yürürlüğe girene kadar kullanılmış ve bu tarihte Müddeî Umumi terimi yerine Cumhuriyet Savcısı terimi konulmuştur Cumhuriyet Savcısı teriminin neden tercih edildiği konusunda çeşitli fikirler ortaya atılmıştır Kunter/Yenisey/Nuhoğlu, Cumhuriyet Savcısı yerine savcı denilebileceğini ifade etmiştir Bunun sebebi, Cumhuriyet Savcısının eskiden Krallıkla yönetilen ülkelerde kral adına kavuşturma yapması, monarşiler yıkılınca kurulan cumhuriyetin koruyucusu sayılmalarındandır 64 Saldırım ise Cumhuriyet savcısı ya da savcı kelimelerinin kullanılmasında kanun koyucunun tercihini ön plana çıkarmıştır Yazara göre kanun tarafından verilen bir unvanı taşımak hak olduğu kadar yükümlülüktür Bu nedenle kanun koyucunun tercihine saygı duyulmalı ve Cumhuriyet savcısı terimi kullanılmalıdır 65 E) Mevzuatımızda Savcılık Kurumu I 825 sayılı Kanun a Göre Savcılık 1 Haziran 2005 tarihinden önce tarihli 825 sayılı Ceza Kanununun Mevkii Mer iyete Vaz ına Müteallik Kanun ile Usul-ü Muhakemat-ı Cezaiye Kanunu Muvakkat yürürlükten kaldırılmış ve bugünkü savcılık teşkilatının kuruluş yapısı belirlenmişti 825 sayılı Ceza Kanununun Mevkii Mer iyete Vaz ına Müteallik Kanunun 28 maddesinde Her asliye mahkemesi nezdinde bir müddei umumi ile lüzumu kadar müddeiumumi muavini bulunur demek suretiyle o dönemki savcılık teşkilatının esasını ortaya koymuştur Üçok, s46 Kunter/Yenisey/Nuhoğlu s193; Yurtcan, s213 Saldırım, s29 Keyman, Selahattin, s 64 18

33 825 sayılı Kanun un 25 maddesi (Türkiye Cumhuriyeti nde, evvela selâhiyeti derecesi kanun ile muayyen sulh mahkemeleri, saniyen bulundukları kazanın namı ile anılan asliye mahkemeleri vardır) hükmü ile yukarıda açıklanan 28 maddedeki düzenleme birlikte değerlendirildiğinde savcılık teşkilatının mahkemeler nezdinde ve asliye mahkemeleri yanında kurulduğu anlaşılmaktadır O dönemki savcılık kurumumuzun esasını, 1924 tarihli 469 sayılı Kanun un 1926 yılında 825 sayılı Kanun la değişen 5 maddesi belirlemekteydi Buna göre, ülkemizde her asliye ceza mahkemesi yanında bir savcı ile yeteri kadar savcı yardımcısı bulunacaktı Ancak savcı yardımcılığı sıfatı uygulamada benimsenmediği için 2802 sayılı Hakimler ve Savcılar Kanunu ndaki Cumhuriyet Savcılığı unvanı il ve ilçe Cumhuriyet Başsavcılığı, Cumhuriyet Savcı Yardımcılığı unvanı da Cumhuriyet Savcılığı şeklinde değiştirilmiş ve bu şekilde Cumhuriyet Savcı Yardımcılığı unvanı uygulamadan kaldırılmıştır 67 II 5235 sayılı Kanuna Göre Savcılık 5235 sayılı Kanunun maddesi ile tarihli ve 469 sayılı Mehakimi Şer'iyenin İlgasına ve Mehakimin Teşkilatına Ait Ahkâmı Muaddil Kanun, 11 Nisan 1329 tarihli Sulh Hâkimleri Hakkında Kanunu Muvakkat, tarihli ve 825 sayılı Ceza Kanununun Mevkii Mer'iyete Vaz'ına Müteallik Kanunun 25, 26, 27, 28 ve 29 maddeleri yürürlükten kaldırılmıştır 5235 sayılı Kanun ile mahkemelerin ve Cumhuriyet Başsavcılıklarının teşkilatlanmaları yeniden düzenlenmiştir 5235 sayılı Kanun un üçüncü bölümünde Cumhuriyet Başsavcılığı başlığı altında Cumhuriyet Başsavcılığının kuruluşu, Cumhuriyet Başsavcılığının Görevleri, Cumhuriyet Başsavcısının Görevleri, Cumhuriyet Başsavcıvekilinin Görevleri, Cumhuriyet Savcısının Görevleri, Cumhuriyet Savcılarının Yetkisi ve Duruşmalarda Cumhuriyet Başsavcılığını Temsil hususları bu başlıklar düzenlenmiştir Yenisey, Feridun, Uygulanan ve Olması Ceza Muhakemesi Hukuku, Hazırlık Soruşturması ve Polis, 3 Bası, İstanbul, 1993, s kabul tarihli 5235 sayılı Adli Yargı İlk Derece Mahkemeleri ile Bölge Adliye Mahkemelerinin Kuruluş, Görev ve Yetkileri Hakkında Kanun 19

34 Mahkeme kuruluşu bulunan her il merkezi ve ilçede o il veya ilçenin adı ile anılan bir Cumhuriyet başsavcılığı kurulur Cumhuriyet başsavcılığında, bir Cumhuriyet başsavcısı ve yeteri kadar Cumhuriyet savcısı bulunur Gerekli görülen yerlerde Adalet Bakanlığının önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun kararıyla bir veya birden fazla Cumhuriyet başsavcıvekili atanır (5235 sayılı Kanun m 16) Ağır ceza mahkemesi Cumhuriyet başsavcısının; ağır ceza mahkemesinin yargı çevresinde görevli Cumhuriyet başsavcıları, Cumhuriyet başsavcıvekilleri, Cumhuriyet savcıları ile bağlı birimler üzerinde gözetim ve denetim yetkisi vardır Asliye ceza mahkemesi Cumhuriyet başsavcısının o yer yargı çevresinde görevli Cumhuriyet savcıları ile bağlı birimler üzerinde gözetim ve denetim yetkisi vardır (5235 sk m 18) Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı, Yargıtay Cumhuriyet savcıları üzerinde, Danıştay Başsavcısı, Danıştay savcıları üzerinde, ağır ceza Cumhuriyet başsavcıları, merkezdeki Cumhuriyet savcıları ile bağlı ilçe Cumhuriyet başsavcıları ve Cumhuriyet savcıları üzerinde, gözetim ve denetim hakkına sahiptir Adalet Bakanı, yargı yetkisinin kullanılmasına ilişkin görevler hariç olmak üzere hakim ve savcılar üzerinde gözetim hakkını haizdir Hakim ve savcılar idari görevleri yönünden Adalet Bakanlığına bağlıdırlar (2802 sayılı HSK m 5 ) Cumhuriyet Başsavcısı nın, başsavcılığı temsil etmek, başsavcılığın verimli, uyumlu ve düzenli bir şekilde çalışmasını sağlamak, iş bölümünü yapmak, gerektiğinde adli göreve ilişkin işlemleri yapmak, duruşmalara katılmak ve kanun yollarına başvurmak görevler ve yetkileri vardır (5235 sk m 18) Cumhuriyet Başsavcısı nın birlikte görev yaptığı savcıları denetleme ve onları gözetme yetkisi vardır Cumhuriyet Başsavcısı nın denetleme ve gözetme yetkisi, Cumhuriyet Savcılarının işlemlerinin hukuka uygun yapılmasını isteme ve bu işlemler hakkındaki şikayetleri dinleme yetkisi verir Ayrıca Adalet Bakanlığınca çıkarılan genelgelerde de Cumhuriyet Başsavcıları nın Cumhuriyet Savcıları nı denetleyecekleri 20