BOLU DA YAŞAYAN DİYABETLİLERİN SAĞLIK VE HASTALIKLARINI ALGILAMALARI İLE UYGULAMALARI*

Transkript

1 C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2001, 5 (1) BOLU DA YAŞAYAN DİYABETLİLERİN SAĞLIK VE HASTALIKLARINI ALGILAMALARI İLE UYGULAMALARI* Feray GÖKDOĞAN ** Fatma AKINCI *** ÖZET Araştırma, diyabetli hastaların sağlık ve hastalıklarının ciddiyetini algılamaları, tedaviyi ve hekim ya da hemşire tarafından önerilenleri yararlı bulma ve uygulamaları ile bunları etkileyen faktörleri belirlemek amacıyla yapılmış tanımlayıcı bir çalışmadır. Veriler örneklemi oluşturan 70 hastadan görüşme yoluyla toplanmıştır. Çalışmada diyabetin tipine ve cinsiyete bağlı olmaksızın genelde diyabetlilerin mevcut sağlıklarını orta düzeyde algıladıkları, diyabeti ciddi olarak algılamaları ve önerilenleri yararlı bulmalarına karşın, önerilenleri daha az uyguladıkları sonucuna varılmıştır. Ayrıca genç yaşlarda sağlığın daha iyi olarak algılandığı ve yaşlanmayla birlikte diyabetin ciddiyetini algılama oranının arttığı belirlenmiştir. Diğer sosyodemografik değişkenler olan sağlık ve hastalığı algılama ve uygulamalar arasında ilişki bulunamamıştır. Anahtar Sözcükler: Diyabet, sağlık inanç modeli, sağlığı algılama, tedaviye uyum, hemşirelik. SUMMARY Practices and perceptions about their health and diseases of patients with diabetes mellitus in Bolu The aim of this study was to determine factors effect perceived current health status, perceived seriousness, perceived benefits and practices of patients with Diabetes Mellitus (DM). In this descriptive study, data was obtained through questionnaire form with interview on a sample of 70 patients with diabetes mellitus. The results of this study showed that patient who have diabetes perceive their current health status moderately of sex and the type of the disease. It was found that although the patients perceive the diabetes seriously and find the suggestions, which has been made to themselves, useful, their compliance with the suggestions are little. It was also determined that the order patient perceive the disease more seriously that the younger patients. There weren t any relationships between other socio-demographic variations and perceived health, disease and practices of diabetic patients. Key Words: Diabetes mellitus, health belief model, perceived health, compliance, nursing. GİRİŞ Şeker hastalığı ya da kısaca diyabet, yaşam boyu süren, komplikasyonları ile birey ve toplumu etkileyen, bu yönüyle ekonomik yük getiren, tedavi ve bakımda birden fazla disiplinin katılımını gerektiren bir hastalıktır (Özer 1996, Yılmaz 1996). Diyabet dünyada ve ülkemizde sık görülen kronik bir hastalık olup, Dünya Sağlık Örgütü ne (WHO) göre ülkemizde diyabet prevalansı %3.2 dir. Bu hesaba göre Türkiye de 2.2 milyon diyabetik ve hastalığından haberdar olmayan 2.5 milyon kadar diyabetli olduğu kabul edilmektedir (Yılmaz 1999). Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde diyabet, halen başlıca ölüm nedenlerinden birini oluşturmakta ve yetişkinlerde amputasyon nedeni olarak birinci sırada yer almaktadır. Aynı zamanda kişilerin yaşam kalitesini, sosyal ve mesleki yaşantısını olumsuz yönde etkileyen körlük, böbrek yetmezliği ve sinir hasarı gibi sorunlara yol açtığından önemli bir toplum sağlığı sorunudur. Komplikasyon gelişiminin önlenmesi ve yaşam kalitesinin bozulmaması için, tanı konulduğu andan itibaren diyabetlilerin yeni bir yaşam biçimi oluşturmaları beklenir. Verilen eğitimde hastalardan beslenme ve egzersiz alışkanlıklarında değişiklik yapmaları, * I. Ulusal İç Hastalıkları Kongresi nde (03-07 Kasım 1999) sunulmuştur. ** Doç.Dr. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Bolu Sağlık Yüksekokulu, Bolu *** Arş.Gör. Gazi Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu, Ankara 10

2 ilaçlarını ve gerekiyorsa insülinlerini zamanında ve doğru dozda uygulamaları, düzenli aralıklarla tıbbi kontrol ve bakımdan geçmeleri istenir (Popkess-Wawter 1983). Ancak yaşam boyu sürecek bir hastalığa sahip olmak, hem bireyi hem de aileyi ruhsal ve sosyal yönden etkileyebilmekte ve eğitim sırasında planlananların uygulanması da engellenebilmektedir (Armstrong 1987). Bunun sonucunda diyabetli kişi bütüncül olarak değerlendirilmeden uyumsuz olarak adlandırılabilmektedir. Geleneksel tıbbi yaklaşımdan farklı olarak bakım ve tedavisi boyunca diyabetli hastaların ve ailelerinin yalnızca bedensel değil; bilgi, beceri, değerler ve tutumlar açısından da bütüncül olarak değerlendirilmesi, öz-bakım gereksinimlerinin saptanıp uygun yaklaşımların planlanması gerekir (Popkess-Wawter 1983, Armstrong 1987). Diyabet tedavisinde eğitim, önemli bir bölümü oluşturur ve kişilerin ekiple işbirliği yaparak sağlık ve hastalıkla ilgili kararlara aktif katılımını gerektirir. Ancak eğitimle kazanılan bilgilerin, kişilerin hastalığına uyum ve davranışlarına olumlu katkı sağladığına ilişkin bulguların yanı sıra (Sulvay ve ark. 1980, Mazucca 1986, Haisch ve ark. 1996), eğitimin tek başına herhangi bir değişim ya da katkı sağlamadığını gösteren çalışmalar da bulunmaktadır (Sulway ve ark. 1980, Dunn 1986, Day ve Assal 1992). Diyabet gibi, bireylerin yaşam biçimi ve alışkanlıklarında değişiklik gerektiren hastalıklarda davranış kazandırma ve sağlığı geliştirmek için, eğitim planı yapılmadan önce kişilerin sağlığını ve hastalığın ciddiyetini nasıl algılandığının değerlendirilmesi gerekmektedir (Holstein ve ark. 1986, Janz ve Becker 1984, Weinman 1987). Sağlık İnanç Modeli yaklaşımına göre, bireyin sağlığı ve hastalığıyla ilgili öznel algılamaları onun davranışlarını etkilemektedir. Özellikle kendi sağlığı, hastalığın ciddiyeti ve yapılan önerileri yararlı bulup bulmamasına ilişkin inanç ve tutumların, kişilerin hastalığına ilişkin düzenlemelere aktif katılımını etkilediği, bunlar göz ardı edildiğinde ise yapılan girişimlerin sonuçsuz kaldığı bildirilmektedir (Dietrich 1996, Holstein ve ark. 1986, Weinman 1987). Yaş, cinsiyet, sosyoekonomik durum, öğrenim düzeyi, diyabetin tipi ve süresi gibi değişkenlerin hastalığın ciddiyetini algılamayı, tedavi ve önerileri yararlı görmeyi etkileyebileceği bildirilmiştir (Dietrich 1996, Holstein ve ark. 1986, Mitikulena ve Smith 1996, Weinman 1987). AMAÇ Bu çalışmanın amacı, diyabetli hastaların cinsiyet, yaş, öğrenim düzeyi, medeni durum, sosyoekonomik düzey, diyabetin tipi, hastalığın süresi ile sağlık kontrol davranışları arasındaki farklılıkları incelemek; sağlığı, hastalığın ciddiyetine ve hastalığına bağlı gelişebilecek durumlarını algılama ile sağlık kontrol davranışları arasındaki farklılıkları karşılaştırmaktır. YÖNTEM Bu araştırma tanımlayıcı tipte olup, evrenini Bolu il merkezinde yaşayan ve Bolu Devlet Hastanesi diyabet polikliniğinde izlenen 420 diyabetli hasta oluşturmuştur. Olasılıklı ve orantılı tabakalı örnekleme yöntemi ile 70 kişi çalışma kapsamına alınmıştır. Çalışma, diyabet polikliniğinin açık olduğu günlerde (pazartesi ve perşembe) 1 Ocak-30 Mayıs tarihleri arasında araştırmacılar tarafından yapılmıştır. Araştırma için kurumdan izin alınmış, hastalara araştırma konusunda bilgi verilmiş, bu bilgilerin sadece araştırma amacıyla kullanılacağı söylenmiş ve araştırmaya katılma konusunda sözlü onayları alınmıştır. Araştırma kapsamına en az 6 ay önce diyabet tanısı konulan, Bolu da oturan ve araştırmaya katılmayı kabul eden hastalar alınmıştır. Araştırmacılar tarafından hazırlanan anket türündeki veri toplama formu iki kısımdan oluşmuştur: birinci bölümde diyabetli hastaların demografik verileri, ikinci bölümde ise sağlık algılamaları ve uygulamalarının değerlendirildiği sorular yer almıştır. Veriler, görüşme yöntemiyle toplanmıştır. Diyabetli hastaların şu andaki sağlığını algılaması, şeker hastalığının ciddiyetini algılaması, bakım/tedavi uygulamalarını yararlı bulma ve bu uygulamaları gerçekleştirme düzeylerinin belirlenmesinde yararlı bir bilgi sağlayacağı düşünülen Görsel Karşılaştırmalı Skala (Visual Anologue Scales) kullanılmıştır. Bu yöntemle anılan konularda nicelik ve niteliksel olarak objektif veriler elde edilmesi amaçlanmıştır. Skala, sıfırdan başlayan 10cm lik bir cetvel şeklindedir. Örneğin, diyabetli hastaların sağlığını algılamasında; skaladaki 0-çok kötü, 10-çok iyi sağlık ve ortadaki 5 rakamı ise orta düzeyde bir sağlığa denk düşmektedir. Formdaki soruların işlerliği, ön uygulama ile değerlendirilmiştir. İstatistiksel değerlendirmelerde SPSS 9.0 paket programı kullanılmıştır. İki grubun ortalamaları arasında önemli farklılık olup olmadığı 11

3 t testi (Independent-Samples T Test), ikiden çok grup ortalamaları arasındaki farkın önemi varyans analizi (One Way Anova) ve korelasyon katsayısı ile değerlendirmiştir. BULGULAR VE TARTIŞMA Sağlık ve hastalıklarına ilişkin algılamaları ve uygulamalarını belirlemek üzere yapılan çalışmada yer alan hastaların yaş ortalamasının 59.43±12.35 (range=23-80 yaş), %65.7 sinin kadın, %78.6 sının insüline bağımlı olmayan diyabetli (tip II ya da NIDDM) olduğu, % ünün okuryazar/ilkokul öğrenim düzeyinde, %92.9 unun eve gelir getiren bir işte çalışmadığı, %68.6 sının Emekli Sandığı na bağlı sosyal güvencesinin olduğu, %67.1 inin orta gelir düzeyinde, %65.7 sinin evli ve % ünün eşi ve çocuklarının bulunduğu aile üyeleriyle birlikte yaşadığı belirlenmiştir (Tablo 1). Tablo 1. Diyabetli Hastaların Bazı Özelliklerinin Dağılımı (n=70) Özellikler Sayı % Yaş X= ± (ranj=23-80 yaş) Cinsiyet Kadın Erkek Diyabetin Tipi Tip I (IDDM) Tip II (NIDDM) Öğrenim Düzeyi Okuryazar olmayan Okuryazar/ilkokul mezunu Ortaöğrenim mezunu Yükseköğrenim mezunu Çalışma Durumu Çalışan Çalışmayan Sosyal Güvencesi Sosyal güvencesi olmayan Emekli Sandığı Bağ-Kur SSK Gelir Düzeyi Düşük Orta Yüksek Medeni Durumu Evli Dul ya da Bekar Birlikte Yaşadığı Kişiler Yalnız yaşıyor Eşi ile birlikte yaşıyor Aile üyeleriyle yaşıyor TOPLAM

4 Tablo 2. Hastaların Sağlığı ve Hastalığını Algılama, Önerilenleri Yararlı Bulma ve Uygulama Puan Ortalamaları (n=70) Değişkenler X ± SD Range Mevcut sağlığını algılaması 5.77 ± Diyabetin ciddiyetini algılama 8.84 ± Önerilenleri yararlı bulma 8.97 ± Önerilenleri uygulama 7.73 ± Tablo 2 ye bakıldığında, diyabetli hastaların mevcut sağlıklarını algılama puan ortalamasının 5.77±2.45 olduğu görülmektedir. Bu sonuç hastaların sağlıklarını orta düzeyde algıladıklarını göstermektedir. Sağlık inanç modeline (Janz ve Becker 1984) göre bireylerin hastalıklarına uyumda ve önerilenleri uygulamada önemli kriter olarak bildirilen hastalığını ciddi olarak algılama ve önerilenleri yararlı bulma puan ortalamaları çalışmamızda sırasıyla 8.84±2.07 ve 8.97±1.77 olarak bulunmuştur. Hastalığın ciddiyetini algılama puanlarının yüksek olmasına karşın, önerilenleri uygulama puanlarının daha düşük olduğu (7.73±2.19) görülmektedir. Bu durum hastaların tedaviyi uygulamalarını engelleyen nedenlerin olabileceği ve hastaların bütüncül olarak değerlendirilmesinin gerektiği şeklinde yorumlanabilir. Tablo 3. Diyabet Tipine Göre Sağlığı ve Hastalığı Algılama Önerilenleri Yararlı Bulma ve Uygulama Puanlarının Karşılaştırılması (n=70) Değişkenler Diyabetin Tipi Tip I (n=15) Tip II (n=55) X ± SD Değer Mevcut sağlığını algılaması Diyabetin ciddiyetini algılama Önerilenleri yararlı bulma Önerilenleri uygulama Tip I Tip II Tip I Tip II Tip I Tip II Tip I Tip II 5.46 ± ± ± ± ± ± ± ± 2.25 t=0.016 t=2.247 t=6.294 p<0.05 t=3.016 Tablo 3 te diyabetin tipine göre hastaların sağlığını algılama, hastalığı ciddi olarak algılama, önerilenleri yararlı bulma ve önerilenleri uygulama puanları karşılaştırıldığında; Tip I diyabetli hastaların sağlığı algılama, diyabeti algılama ciddiyeti puan ortalamaları Tip II diyabetlilere göre daha düşük bulunmuş; ancak önerilenleri yararlı bulma (9.66±1.29) ve önerilenleri uygulama (8.33±1.87) açısından aldıkları puanların Tip II diyabetlilere göre daha yüksek olduğu görülmüştür. Önerilenleri yararlı bulma puan ortalamalarında gruplar arasındaki fark istatistiksel yönden anlamlı bulunmuştur (t= 6.294; p<0.05). Diyabette hastalığın ciddiyeti açısından hipoglisemi ve ketoasidoz gibi akut komplikasyonların, gizli seyreden makrovasküler ve mikrovasküler bozulmaların yer aldığı kronik komplikasyonlar oldukça önemlidir. Diyabetlilerin çoğu komplikasyonlar ortaya çıkmadığı sürece hastalığın ciddiyetini algılayamamaktadır. Tabloya bakıldığında Tip I ve Tip II diyabetlilerin mevcut sağlıklarını orta derecede yorumladıkları ve diyabeti ciddi olarak algıladıkları, buna bağlı olarak önerilenleri yararlı bulmalarına karşın daha az uyguladıkları söylenebilir. Dietrich in (1996) çalışmasında da diyabetin komplikasyonları ortaya çıktıktan sonra hastaların diyabeti ciddi olarak algılamaya başladıkları ve tedaviye daha çok uyum sağladıkları görülmüştür. Ayrıca komplikasyonların yaşam kalitesini olumsuz yönde etkilemesi (Pınar 1995) nedeniyle diyabetli hastaların 13

5 komplikasyonlar açısından bilgilendirilmelerinin yanı sıra uygulamaları gerçekleştirme konusunda desteklenmelerinin yararlı olacağı düşünülmektedir. Tablo 4. Cinsiyete Göre Hastaların Sağlığı ve Hastalığı Algılama, Önerilenleri Yararlı Bulma ve Uygulama Puanlarının Karşılaştırılması (n=70) Değişkenler Mevcut sağlığını algılaması Diyabetin ciddiyetini algılama Önerilenleri yararlı bulma Önerilenleri uygulama Cinsiyet Erkek (n:24) Kadın (n:46) Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın X ± SD 6.08 ± ± ± ± ± ± ± ± 2.11 Değer t=0.264 t=1.855 t=6.609 t=0.532 Tablo 4 te cinsiyete göre sağlığı ve hastalığı algılama ve uygulama ortalamalarının erkek ve kadınlar arasında önemli bir fark yaratmadığı belirlenmiştir (). İstatistiksel olarak anlamlı fark bulunmasa da, ortalamalar açısından erkeklere göre kadınların sağlığını daha alt düzeyde algıladığı, ancak diyabeti daha ciddi olarak algıladığı, önerilenleri yararlı bularak gerekenleri uyguladığı anlaşılmaktadır. Yapılan çalışmalarda diyabete ilişkin tutumlarda ve uygulamalarda cinsiyetin önemi incelenmiş ve farklı sonuçlar bulunmuştur(coates ve Boore 1996, Fitzgerald 1995). Coates ve Boore nin (1996) çalışmasında kadınların diyabeti erkeklere göre daha az riskli algıladığı görülmüştür. Fitzgerald ve arkadaşlarının (1995) yaptığı çalışmada ise diyabete ilişkin tutumlarda ve tedaviye uyumda cinsiyet farkı çok az bulunmuştur. Bu çalışma araştırma bulgularıyla uyumlu bulunmuştur... Tablo 5. Yaş Grubuna Göre Hastaların Sağlığı ve Hastalığı Algılama, Önerilenleri Yararlı Bulma ve Uygulama Puanlarının Karşılaştırılması (n=70) Değişkenler Yaş Grubu (n) X ± S Değer Mevcut sağlığını algılaması Diyabetin ciddiyetini algılama Önerilenleri yararlı bulma Önerilenleri uygulama 39 yaş yaş 60 yaş 39 yaş yaş 60 yaş 39 yaş yaş 60 yaş 39 yaş yaş 60 yaş 6.60 ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± 2.26 F = p > 0.05 F = p < 0.05 F = p > 0.05 F = p > 0.05 Yaş gruplarına göre Tablo 5 teki değişkenlerin ortalamaları karşılaştırıldığında, yaşlı gruplara göre 39 yaş ve altı grubun diyabeti daha az ciddi olarak algıladığı (6.20±4.14) ve bu farkın gruplar arasında istatistiksel yönden 14

6 anlamlı olduğu bulunmuştur (F=4.933; p<0.05). Yaşlı gruplarla aralarında istatistiksel bir fark çıkmamasına karşın, 39 yaş ve altı grup mevcut sağlığını daha iyi olarak algılamış ve önerilenleri daha yararlı bulmuştur. Literatürde genç olanların bakım ve tedaviye ilişkin endişelerinin olduğu, yaşlandıkça komplikasyon gelişme korkusuyla sosyal ve tıbbi endişelerin çoğaldığı ve hastalığı algılayışlarının değiştiği bildirilmektedir (Gafvels ve ark. 1993). Buna göre genç hasta grubuna yapılacak eğitimlerde hastalığa uyumun öneminin vurgulanmasının gelecekteki komplikasyonların önlenmesi açısından primer bakımın bir parçası olması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Eğitim programlarını planlayan ve uygulayan ekibin üyesi olan hemşirelerin bu hasta grubuna öncelik tanımasının önemli olduğu söylenebilir. Literatürde evli olanların, sosyoekonomik ve öğrenim düzeyi yüksek olanların tedaviye uyumunun daha yüksek düzeyde olduğu bildirilmektedir (Dietrich 1996, Holstein ve ark. 1986, Mitikulena ve Smith 1996, Peyrot ve ark. 1999, Weinman 1987). Bu çalışmada diyabetli hastaların medeni durum, sosyoekonomik düzey, öğrenim düzeyinin mevcut sağlığını algılama, diyabeti ciddi olarak algılama, önerilenleri yararlı bulma ve uygulama üzerindeki etkisine bakıldığında, gruplar arasındaki farkın istatistiksel yönden anlamlı olmadığı görülmüştür (). Tablo 6. Yaş, Diyabetin Süresi ile Hastaların Sağlığı / Hastalığı Algılama, Önerilenleri Yararlı Bulma ve Uygulama Değişkenleri Arasındaki İlişki Değişkenler Yaş Diyabetin süresi (yıl) Mevcut sağlığını yorumlama Diyabeti algılama ciddiyeti Önerileri yararlı bulma Yaş r=1.000 Diyabetin süresi (yıl) r=0.088 r=1.000 Mevcut Sağlığını Algılama r= r= r=1.000 p<0.001 Diyabetin Ciddiyetini Algılama r=0.310 r=0.092 r= r=1.000 p<0.001 Önerilenleri Yararlı Bulma r=0.230 r=0.141 r=0.152 r=0.149 r=1.000 Önerilenleri Uygulama r=0.097 r=0.032 r=0.231 r=0.089 r=0.409 p<0.001 Yaş, diyabetin süresi, diyabetlilerin sağlığını algılaması, hastalığın ciddiyetinin algılaması, hekim ya da hemşire tarafından önerilenleri yararlı bulma ve bakım/tedavi için gerekenleri uygulama arasındaki korelasyonlar incelenmiş, istatistiksel olarak önemli korelasyon yalnızca hekim ve hemşire tarafından önerilenleri yararlı bulma- bakım /tedavi için gerekenleri uygulama düzeyleri arasında (r=0.409 ve p<0.001) ve yaş ile hastalığın ciddiyetini algılama düzeyleri arasında bulunmuştur (r=0.310 ve p<0.001). Ayrıca diyabetin süresi ile sağlığın algılanması arasında negatif yönde kuvvetli bir ilişki bulunmuştur (r= ve p<0.001). Bunların dışında korelasyonların anlamlı olmadığı görülmüştür (). Yapılan çalışmalarda sağlığa ve hastalığa verilen önemin, diyabet tedavisine uyumu etkileyeceği bildirilmektedir (Coates ve Boore 1996, McCord ve Bradenburg 1995). Bu nedenle eğitimde bilgi ve uygulamaların geri bildirimlerle periyodik olarak değerlendirilmesinin ve hastalarla birlikte ulaşılabilir hedefler belirlenmesinin yararlı olacağı düşünülmektedir. Diyabetin süresi ile hastaların şu andaki sağlıklarını algılamaları arasındaki negatif ilişki, hastalığın neden olduğu komplikasyonların hastaların yaşam kalitesini olumsuz yönde etkilemesiyle açıklanabilir (Armstrong 1987, Moss ve ark. 1995, Pınar 1995). SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışma ile diyabetin tipi ve cinsiyete bağlı olmadan genelde diyabetlilerin mevcut sağlıklarını orta düzeyde yorumladıkları, diyabeti ciddi olarak algılamaları ve önerilenleri yararlı bulmalarına karşın, önerilenleri daha az uyguladıkları sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca 15

7 genç yaşlarda sağlığın daha iyi olarak yorumlandığı ve yaşlanmayla birlikte diyabeti algılama ciddiyetinin arttığı belirlenmiştir. Bu verilere dayanarak tedavi/bakıma uyumu ve uzun dönemde ortaya çıkabilecek komplikasyonların önlenmesi açısından hastalığa ilişkin inanç ve tutumlarının belirlenmesi, özellikle genç hastalara yönelik kapsamlı eğitim programlarının düzenlenmesi, Diyabetin süresi ile birlikte hastalar kendi sağlıklarını giderek daha kötü algıladıklarından, eğitim programlarında diyabet komplikasyonları ve korunma yollarının ayrıntılı ele alınması ve hastaların yakından takip edilmeleri, Tedaviyi ve önerilenleri yararlı bulma ile önerilenleri uygulama arasında pozitif yönde kuvvetli ilişki bulunduğundan, bakım ve tedavi sürecinde aralıklı olarak hastaların tedaviyi ve önerilenleri yararlı bulup bulmadıklarının ve bulmuyorsa nedenlerinin değerlendirilmesi, Ayrıca diyabetli hastaların tanı konulduğu andan itibaren kendi sağlığı ve hastalığı hakkındaki algılamalarının ve tutumlarının belirlendiği ve bu algı ve tutumlara göre düzenlenen eğitim programları sonucunda meydana gelen davranış değişikliklerinin değerlendirildiği uzunlamasına (longitudinal) çalışmaların yapılması önerilmektedir. KAYNAKLAR Armstrong N (1987) Coping with diabetes mellitus, Nurs Clin Am, 22(3): Coates VE, Boore JR (1996) Knowledge and diabetes self-management, Patient Educ Couns, 29(1): Day JL, Assal JP (1992) Education of the Diabetic Patient: International Textbook of Diabetes Mellitus, KGMM Alberti, RA De Fronzo, H Keen, P Zimmet (Eds), Chichester, New York, Brisbane, Toronto, Singapure, John Wiley&Sons, s Diehl AK, Bauer RL, Sugarek NJ (1987) Correlates of medication compliance in non-insulindependent diabetes mellitus, South Med J, 80(3): Dietrich UC (1996) Factors influencing the attitudes held by women with type II diabetes: a qualitative study, Patient Educ Couns, 29(1): Dunn SM (1986) Reaction to educational techniques: coping strategies for diabetics and learning, Diabetic Med, 3(1): Fitzgerald JT, Anderson RM, Davis WK (1995) Gender differences in diabetes attitutes and adherence, Diabetes Educ, 21(6): Gafvels C, Lithmel F, Borjeser B (1993) Living with diabetes: relationship to gender, duration and compliations. a survey in Nothern Sweden, Diabetes Med, 10(8): Haisch J, Braun S, Bohm BO, Stock D (1996) Effects of patient education in type II diabetic patients after clinic admission results of a 3 months catramnesis after new patient-centered education, Psychother Psycohosom Med Psychol, 46(11): Holstein BE, Vesterdal Jorgensen H, Sestoft L (1986) Illness-behaviour, attitude and knowledge in newly diagnosed diabetics, Dan Med Bull, 33(3): Janz NK, Becker MH (1984) The health belief model: a decade later, Health Educ Q, 11(1):1-47. Mazucca SA, Morrman NH, Wheeler ML (1986) The diabetes education study: a controlled trial of the effects of diabetes patient education, Diabetes Care, 9(1):1-10. McCord EC, Brandenburg C (1995) Beliefs and attitutes of persons with diabetes, Family Med, 27 (4): Mitikulena A, Smith RB (1996) Wievs of Pasific Island people with noninsülin dependent diabetes: A Wellington survey, N Z Med, 103(5): Moss SE, Klein R, Klein BE (1995) Factors associated with having eye examinations in persons with diabetes, Arch Fam Med, 4(6): Özcan Ş (1999) Diyabetli Hastaların Hastalığa Uyumu Etkileyen Faktörlerin Değerlendirilmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi. Özer E (1996) Diyabet eğitimi ve önemi, Aktüel Tıp Dergisi, 1(8): Peyrot M, Mcmurry JF Jr, Kruger DF (1999) A biopsychosocial model of glycemic control in diabetes: stress, coping and regimen adherence, J Health Soc Behav, 40(2): Pınar R (1995) Diabetes Mellituslu Hastaların Yaşam Kalitesi ve Yaşam Kalitesini Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Popkess-Wawter S (1983) The adult living with diabetes mellitus, Nurs Clin North Am, 1(4): Sulway M, Tupling H, Webb K, Harris G (1980) New techniques for changing compliance in diabetes, Diabetes Care, 3(1):

8 Susman JL, Helseth LD (1997) Reducing the complications of type II diabetes: a patient-centered approach, Am Fam Physician, 56(2): Weinman J (1987) Beliefs and behaviour in health and illness, Nursing 18: Yılmaz C( 1996) Tip II diyabetin medikal tedavisi, Aktüel Tıp Dergisi, 1(8): Yılmaz T (1999) Global bir sağlık sorunu diyabetes mellitus, Hemşirelik Forumu, 2(2):