değil, devrinin veya erken Osmamlı döneminin yapısıdır. Minare eski Selçuklu kümbetlerinde

Transkript

1 bahseder. Bunun Surmal Minare Camii olduğu ileri sürülmektedir. Ancak bu teşhis yeteri kadar inandrc değildir. Surmal Minare Camii uzun süre terkedilerek harap olmaya braklmş, 1930' lu yllarda da Ziraat Bankas'nn tarm aletleri arnbar olarak kullanlmştr. 1962'de esasl surette tamir edildiği gibi minaresi tamamlanmş, ihya edilerek ibadete açlmştr ylnda ise kubbeleri bakrla kaplanmştr. Surmal Minare Camii. kble istikametinde uzanan dikdörtgen bir esasa göre yaplan erken devir eserlerindendir. Orta eksen üzerinde peş peşe sralanan kiremit örtülü üç kubbeye sahiptir. örme payelere oturan kemerlerle ayrlan bu bölmeler dşnda üç taraftan daha dar mekanlar ortadaki nefi çerçeveler. Giriş cephesinin daha itinal bir işçilikle kesme taştan yaplmasna karşlk diğer cepheler moloz taşlardan örülmüştür. Surmal Minare Camii plan bakmndan, Amasya'daki Torumtay Camii ile Divriği Ulucamii gibi eserlerde uygulanan plan tipinin daha küçük ve sade bir örneğidir. Girişin bulunduğu duvarda açlan bir kap bitişik türbenin üst katna geçit verdiği gibi buradan bir merdivenle de girişin hemen içindeki bölümün üstündeki mahfile çklr. Surmal Minare Camii'nde önemli bir mimari süsleme yoktur. Yalnz ewelce ahşap bir sundurma ile korunduğu kiriş deliklerinden anlaşlan giriş cephesinde taş kapnn sivri kemeri kabartmaoyma bir süsleme ile çerçevelenmiştir. Girişin iki yannda birer mihrap biçiminde niş ve köşelerde 314 kalnlğnda sütuncuklar vardr. Kap açklğ ise yay kemerlidir. Ayrca mihrapta lacivert çinilerden bir çerçeve görülür. Bunun te pesinde dikdörtgen bir çerçeve içinde "amel-i Muhammed b. Mahmüd el-errani" yazs okunmuştur. Ancak Gabriel'in kanaatine göre bu şahsn caminin mimar m. sadece mihrabn yapcs m, yoksa çinileri yapan usta m olduğu anlaşlamamştr. Caminin giriş cephesinin sağ tarafnda ayr olarak yaplmş olan minarenin, Hüseyin Hüsameddin Bey'in verdiği bilgilerin şğnda, 1143 ylnda ( ) Hac Ahmed Efendi tarafndan yaptrldğ kabul edilmektedir. Ancak Orta Asya Türk minare geleneklerinin devam olan gövdesi burmal böyle bir minarenin, Osmanl sanatna Bat tesirlerinin szmaya başladğ geç bir dönemde yaplmş olabileceğine inanmak zordur. İyi bir tarihçi olmakla beraber hiçbir hususta kaynak göstermeyen Hüsameddin Bey'in bu cami ile Evliya Çelebi'nin Mahkeme Camii'ni ayn bina olarak kabul etmesi yanlşlğa sebep olmuş olabilir. Bizim kanaatimize göre Surmal Minare Camii'nin minaresi XVIII. yüzyln değil, devrinin veya erken Osmaml döneminin yapsdr. Minare eski Selçuklu kümbetlerinde olduğu gibi köşeleri üçgen pahl, kesme taştan bir kürsü üzerinde yükselir. Pabuç ksmnda uçlar aşağya dönük sivri kabartmalar halinde başlayan yarm yuvarlak çubuklar ve aralarndaki yivler. bütün gövdede helezonlu biçimde bükülerek şerefe çkmasna kadar yükselir. Şerefe ve korkuluğu sadedir. Petek ksm da daha ince çubuklu ve burmaldr. Sonra lar yklan bu petek ksm son tamirde tamamlanmş, üstüne de kurşun kapl ahşap külah konulmuştur. Bu minarenin en yakn benzerleri Filibe'de Muradiye, Afyonkarahisar'da Gedik Ahmed Paşa, Adana nn Bahçe ilçesinde Ağ ca Bey camileriyle istanbul Şehzadebaş ' n da Surmal Mescid'in minareleridir. Türbe. Giriş cephesinin solunda cami duvarna bitişik olarak yaplmş ve üst katna harimden de irtibat olan türbe, Selçuklu mezar antlar geleneğinin bir örneğidir ve cami ile birlikte inşa edilmiştir. Hüseyin Hüsameddin Bey'e göre buras Cümüdar Türbesi olup Moğollar' dan Hülagü Han'n tarunu Cümüdar b. Yeşmüt b. Hülagü'ya aittir. Yannda da Amasya Emiri Abuşkay İşboğanuyan yatmaktadr. Hüsameddin Bey, " kaytlara göre" dediği bu bilginin kaynağn göstermediğinden ne derece doğru olduğu bilinemez. Halbuki caminin hemen bitişiğinde olduğuna göre bu türbede caminin esas kurucusu veya kurucularnn yatmas gerekir. Sonralar tamam Amasya Müzesi'ne kaldrlan mumyalanmş cesetlerin 1271 'e ( ) doğru Fethiye Camii' nden buraya getirildiği söylenmektedir. Köşeleri üçgen şeklinde pahl kare biçiminde olan kaide üzerinde yükselen türbe muntazam işlenmiş kesme taşlardan yaplmştr. Gövde ksm ise sekizgen şeklinde olup üstü son tamirde piramit biçiminde bir külahla tamamlanmştr. Altnda cenazeler için mumyalk veya cenazelik mahzeni bulunan türbenin üst katna cami içinden geçilir. Kare planl ve beşik tonozlu mahzene iniş, üst katn giriş sahanlğnn altndaki bir menfezdendir. Üst kat 1147' de ( ) kütüphane yapldğna göre burada olmas gereken sandukalar çok daha önceleri yok olmuştur. İçten kagir bir kubbe ile örtülü üst katn üç cephesinde ayn hizada olmayan pencereler vardr. Bunlardan minareye bakan tarafta olan diğerlerinden daha değişik şekilde bezenmiştir. Mukarnasl nişin köşelerinde sütunçeler ve üstlerinde rozetler işlendiği gibi iki yan yüzlere de çok küçük mihrabiyeler oyulmuştur. Böylece buras türbenin dşar açlan kaps karakterindedir. Fakat böyle bir kapya ulaşmay sağlamas gereken çift tarafl merdiven yoktur. Belki ilk tasar sonra değiştirildiğinden kap pencereye dönüştürülmüştür. Burasnn bir hacet penceresi olmas halinde yine buraya erişebilmek için bir merdivene ihtiyaç vard. Türbenin gövdesiyle külah ksmn ayran saçak silmesinin altnda mukarnasl bir kuşak dolanr. Amasya da B urma l Minare Camii ve Türbesi, Anadolu da Türk mimarisinin en erken ve değerli eserlerinden olup gerek inşa tarihi gerekse mimarileri bakmndan etrafl şekilde incelenerek birçok meselenin aydnlğa çkarlmas gereken yaplardandr. Ayrca eski bir fotoğrafta caminin giriş cephesi önünde görülen tonozlu harabenin mahiyeti ve cami ile münasebeti olup olmadğ da araştrlmaldr. BİBLİYOGRAFYA: Evliya Çelebi, Seyahatname, 1, 186 ; Amasya Tarihi,, (cami) (türbe); Cuinet., 745; ismail Hakk Uzunçarşl. Kita be/er/, istanbul1346/1927, s ; A. Gabriel. Monuments Turcs d'anatolie, Paris 1934, ll, 17 20; Türkiye'de Vakf Abide/er ue Eski Eser/er, Ankara 1972, I, ; Orhan Cezmi Tuncer. Anadolu Kümbetleri: 1 Selçuklu Dö nemi, Ankara 1986, s lij SEMA vi EvicE L L BURNAZ HASAN AGA (bk. HASAN AGA, Enfi). Marmara bölgesinde şehir ve bu şehrin merkez olduğu il. Uludağ'n kuzeybat eteğinde, ayn adl ovann güney kenarnda meyilli bir mevkide kurulmuştur. Bugün şehrin büyük bir bölümü batdaki alçak ksmda yer almaktadr. Şehir hem uygun meyle sahip dağn yamaçlarna doğru trmanan. hem de avaya doğru inen bir yaylma gösterir..j 1.J 445

2 Tarih. Bursa'nn Antikçağ'lardaki ad Prusa'dr. Bugünkü ismi de buradan gelir. Şehrin genellikle Bithinya krallarndan Prusias tarafndan kurulduğu kabul edilir. Antik dönemdeki Prusa adl diğer şehirlerden ayrt edilmek için "Prusa ad Olympum" (Olimpas Prusas1) adyla anlmştr. Şehrin kuruluş tarihi tam olarak bilinmemektedir. Baz kaynaklarda milattan önce ll. yüzyl sonlarnda Prusias'a iltica eden Kartaeal Annibal'n teşebbüsü ile kurulduğu kaydedilir. Ayrca Bithinya krallar tarafndan şimdiki hisarn yerinde bulunan daha eski bir yerleşimin üzerinde yeniden tesis edildiği de belirtilir. Şehir Pontus Kral Mithradates' in mağiop edilmesinden sonra Romallar'n eline geçti ve önce Nicomedia'ya bağland. imparator Traianus zamannda buraya bir vali tayin edildi. Roma imparatorluğu ' nun parçalanmasndan sonra ise Doğu Roma hakimiyetindeki şehirlerden biri oldu. Bu dönemde zaman zaman müslüman Arap ordularnn ve ardndan da Türkler'in hücumlarna maruz kald. Anadolu fatihi Süleyman Şah 1080'de iznik'i alarak kendisine merkez yaptktan hemen sonra Bursa ' y fethetti. İznik'in 1097'de yeniden Bizans hakimiyetine girmesinin peşinden burann da zaptedilip edilmediği hakknda herhangi bir bilgi yoktur. Ancak 11 07'de 1. Klcarslan'n ölümü ile şehzadeler arasnda başlayan mücadeleler srasnda şehrin Türkler'in hakimiyetinden çktğ tahmin edilmektedir. Şehir 1113'te Türk kuwetleri tarafndan tekrar zaptedildiyse de az sonra imparator Aleksis Komnenos tarafndan geri alnd. Böylece Osmanllar'n bu bölgede faaliyet göstermelerine kadar Bizans'n elinde kald. XIV. yüzyl Bizans tarihçisi Pachymeres'in kaydna göre 1300'1erde Türkler'in Bat Anadolu'ya yaylşlar srasnda Bizans ' n elinde kalan üç önemli kale-şehirden biri de Bursa idi. Şehir ilk olarak 1308'de diğer tekfurlarla ittifak kurarak Osmanl kuwetlerini Dinboz Geçidi'nde durdurmak isteyen Bursa tekfurunun mağiop edilmesinden sonra Osman Bey tarafndan kuşatma altna alnd. Bu kuşatma sonuca ulaşmamakla birlikte şehir abluka siyaseti ile tazyik edilmeye başland. On yldan fazla bir süre herhangi bir yardm alamayan Bursa halkn. perişanlğa ve açlğa mahkum eden bu abluka yüzünden şehir Osmanllar'a teslim edildi (6 Nisan 326). Bizansl kumandann istanbul'a gitmesine izin verildi, ancak şehrin Osmanllar'a teslimini sağlayan baş- danşman buradan ayrlmayarak Osmanl hizmetine girdi. Ayrca Bursa metropolitinin de şehirde kalp görevini sürdürmesine müsaade edildi. Bursa 'nn Rum halk kaleden aşağ ksrnlara nakledilerek yerleştirildi. Kale ve civarnda stratejik mecburiyetler dolaysyla sadece Türkler'in yerleşmesi sağland. 1432' de şehre gelen B. de La Broquiere kalede 1000 kadar evin bulunduğunu yazar. 1640'ta buraya gelen Evliya Çelebi de kale içindeki iskan belirtmektedir. Fetihten sonra inşa faaliyetleriyle yeni bir çehre kazanmaya başlayan şehre her taraftan ahali nakli yapld ve gelişmesi desteklendi. Orhan Gazi kale içindeki manastr camiye çevirtti, bunun yannda Bey Saray ad verilen bir de saray yaptrd. Buras avaya nazr bir yerde olup bugün Tophane adyla anlmaktadr. Ayrca tarihli bir kitabe burada bir de cami inşa edilmiş olduğunu gösterir. Bursa Orhan Gazi tarafndan Osmanl Beyliği'nin merkezi yapld. Orhan Gazi gümüş sikkesini (akçe) 1327'de burada darbettirdi 'ta kalenin doğu tarafnda cami (Orhan Camii), imaret, medrese. hamam ve kervansaraydan (Beyhan1, Emirhan1) oluşan bir külliye vücuda getirdi. Bu bina gruplar şehrin merkezini teşkil etti. Buras bugün de şehrin canl bir ticaret merkezi olma özelliğini korumaktadr. Alaeddin Bey, Çoban Bey, Hoca Naib gibi adlar taşyan yeni semtler bu dönemde kuruldu. Nitekim 1333'te şehri ziyaret eden İbn BattOta buray canl pazarlar, büyük caddeleri bulunan güzel bir belde olarak tarif eder. Bundan sonraki dönemlerde gelişmesi daha da hzlanan şehrin başka kesimlerinde padişahlar. hanedan mensuplar XIX. yüzyl o rta l ar n da Bursa'da Muradiye ve Ulucami c i va rn gösteren gravürler (Ch. Texier, L 'Asla M ineure, Pa r s 1862, lv. 18, 16) ve diğer ileri gelenler sayesinde zengin vakflarn tahsis edildiği birçok ticari ve dini merkezler teşekkül etmeye başlad. Bunlar Yldrm, Emir Sultan, Sultan Mehmed (Yeşil) gibi yeni bölgelerin ve mahallelerin oluşmasn sağlad. Şehirde en büyük gelişme 1. Bayezid zamannda gerçekleşt i. Bu dönemde 1399'da muhteşem Ulucami inşa edildi. O devrin seyyahlarndan Schiltberger şehirde ev (?) ile hangi dine mensup olursa olsun bütün fakiriere açk sekiz imaretin bulunduğunu belirtir. Her ne kadar hane saysnda mübalağa veya yanlşlk varsa da verdiği bilgiler turann o dönem Bat Anadolu'sunun en muazzam şehirlerinden biri olduğunu gösterir. Ancak Timur'un Anadolu 'ya girip 1402'de Osmanllar' mağiop etmesi Bursa ' nn gelişmesine darbe vurdu. Ti_mur'un askerleri Bursa'ya girerek her taraf yağmalayp şehri ateşe verdiler. Yangn srasnda ilk Osmanl padişahlarna ait resmi vesikalar ve birçok telif eser yok oldu. Timur'un istilas ve sonraki fetret devrinde Bursa'nn yerine Edirne devletin başşehri haline geldi. İç savaş devresinde birbirleriyle mücadele eden şeh-.zadeler, Edirne gibi Bursa'y da kendi kontrollerine almak için büyük çaba sarfettiler. Bursa 'da tahta çkmş olan ll. Murad döneminde şehir süratle büyümeye ve taparlanmaya başlad. Sultan Murad, Fazlullah Paşa, Hac ivaz Paşa, Hasan Paşa, Um ur Bey, Cebe Ali Bey, Şehabeddin Paşa gibi devlet erkan tarafndan tahsis edilen vakflar sayesinde daha sonra bunlarn adlaryla anlacak olan yeni bölgeler ve mahallelerin teşekkülü sağland. 1432'de şehri gören B. de La Broquiere de Bursa'y çok güzel bir yer, önemli bir ticaret merkezi ve Türkler'in en muazzam beldesi şeklinde vasflandrr. Ayrca burada Kara MOsa (?) adl birinin muhafz olarak bulunduğunu, imaretierin dördünde fakiriere her gün yemek dağtldğn, Şehrin çarşlarnda her cins ipekli kumaşn, değerli taşlarn 446

3 XIX. yüzy ln il k ya r s nd a Bursa Emir sultan camii çevresini gösteren bir gravür (R. Walsh, Constanlinople and the See nery o{ the Seven Churches o{ Asia Minor, London 1940, 1, 21) ve incilerin ucuz fiyatla satn alinabildiğini, Ceneviz, Venedik ve diğer devletlerin tüccarlarnn ticar faaliyetlerini sürdürdüklerini yazar. Fatih Sultan Mehmed İstanbul'u merkez yapmadan önce Bursa İstanbul ' un bir rakibi olarak gelişme göstermişti. Fakat daha sonra ahalinin çoğunun yeni payitaht İstanbul'a göçürülmesi bu rekabeti ortadan kaldrd. Ancak Bursa yine de Fatih Sultan Mehmed'in hükümdarlğ dönemindeki büyük iktisadi gelişmelerden faydaland. Ayrca onun saltanat zamannda doğuya doğ ru girişilen seferler için bir askeri merkez olma özelliğini de kazand. Fatih'in ölümü ile başlayan saltanat mücadelesinde Şehzade Cem'in taraftarlarnn merkezi oldu ; hatta Cem burada kendisini sultan ilan etti, para bastrd ve on sekiz gün saltanat sürdü. Onun amac Bursa ' y merkez yaparak Anadolu'ya hakim almakt. Cem hadisesinin kapanmasndan sonra şehirde çok önemli bir olay cereyan etmedi. Yalnz zaman zaman XVI. yüzyln ikinci yarsndan itibaren baz hadiselere şahit oldu. 1 S77'de güvenliğin temini için semtler arasna gayet sağlam kap la r konuldu ve muhafzlar yerleştirildi. Ardndan Rumeli'den Arnavutlar ' n şehre göçü de ciddi problemierin doğmasna yol açt. Şehir 1 S9S'ten itibaren Celalf gruplarnn hücumlarna uğrad, 1608' de Celalf Kalenderoğlu buray yağmalamak üzere geldi. Ayrca IV. Mehmed zamannda isyan eden Abaza Mehmed Paşa ' nn da tehdidine maruz kald. Ancak bu geçici tehlike ve badirelere rağmen Bursa Osmanllar ' n üç büyük merkezinden biri olma özelliğini devam ettirdi. XVII. yüzyla kadar Bursa Saray zaman zaman buraya gelen padişahlar tarafndan kullanld. Şehir XVIII ve XIX. yüzyl boyunca nisbeten sakin bir dönem geçirdi. Ancak 8 Temmuz 1920' de Yunan işgaline uğrad, Eylül 1922'de geri alnd. Cumhuriyet döneminde ayn adla kurulan ilin merkezi oldu. Sosyal ve İktisadi Yap. Osmanl Devleti'nin en büyük şehirlerinden biri olan Bursa tahrir defterlerine göre XVI. yüzyl başlarnda 152 civarnda mahalleye sahipti. Bu rakam asrn ikinci yarsnda 168' e yükseldi, nüfusu ise giderek artş gösterdi. ll. Mehmed devrine ait bir sicil kaydna göre Bursa'da 5000 avarz hanesi, yani yaklaşk kadar nüfus barnyordu. Bu rakam 1487'de 6456 haneye (yak l aş k ki ş i) yükseldi. XVI. yüzyln başlarnda hemen hemen ayn durumunu muhafaza eden şehir bu asrn ikinci yar snda daha da kalabalklaşt ve nüfusu 1573 tarihli tahrire göre 'i geçti. Burada ayrca gayri müslim cemaatler de bulunuyordu. Bunlarn nüfusu XVI. yüzyln başlarnda 400 hristiyan, 600 yahudi olmak üzere 1000, ikinci yarsnda 3000 hristiyan 1 SOO yahudi olmak üzere 4500 kadard. XVI. yüzylda şehrin en kalabalk mahallelerini Emfr Sultan, Sultaniye İmareti, Hac Baba (bugün Ahmed Aziz Paşa), Yldrm Bayezid (Yldrm), Cedid Yiğidoğlu (Yeni Yiğit), Reyhan Paşa, Hoca Enbiya, Umur Bey, Daye Hatun, Şeyh Paşa, Murad Han, Hamza Bey, Bayezid Paşa, Timurtaş ve Kiremitçioğlu mahalleleri teşkil ediyordu. Ayrca 1 S30'1arda şehirde sekiz imaret, yirmi iki medrese. on sekiz cami, 130 mescid, on zaviye ve on da büyük hann bulunduğu tesbit edilmişti. 1548' de şehre gelen Fransz seyyah Belon, burann çok güzel ve müsait bir mevkide bulunduğunu, Lyon 'dan daha geniş bir sahaya yayldğn, İstanbul kadar servet ve nüfusa sahip olduğunu belirterek ipek sanayii sayesinde büyük şöhret kazand ğn. her yl 1000' den faz y ln da Bursa ve Ulu dağ ' gösteren All om tara f ndan yap l m s bir gravür {R. Walsh Constanlinople and the Scenery of the Seven Churches o{ Asia Minor, London 1940,!, 18) la deve ile Anadolu ve Suriye'den getirtilen ipeklerin burada işlenip boyandğn ve sonra da başka memleketlere gönderildiğini yazar. Şehrin durumunu en canl şekilde Evliya Çelebi tasvir eder. Ona göre iç kalede 2000 hane, yedi mahalle, yedi mescid, yirmi dükkan. bir hamam, bir çarş bulunmakta, ayrca burada Sultan Orhan Camii ve Türbesi de yer almaktadr. Aşağ surlarnn lll. Mehmed zamannda Celalf eşk.yasnn hücumlarndan korunmak için yapldğn belirten Evliya Çelebi şehrin kat kat yükseldiğini, kadar ev ile 176 müslüman, dokuz Rum, yedi Ermeni mahallesi, bir Kptf mahallesi, dokuz yahudi cemaati ve bir de Miskinler mahallesinin bir alşve bulunduğunu, son derece canl rişin yapldğ pazar ve çarşlarnda 9000 dükkan, ayrca bir de kale gibi dört kapl büyük bir bedesten ile 3S7'si sultanlar. vezirler ve diğer ileri gelenler tarafndan yaptrlmş camiierin de dahil olduğu 1040 kadar irili ufakl caminin yer aldğn yazar. 167S'te şehre gelen George Wheler ise bu sralarda Bursa'da Türk ile yahudinin yaşadğn, ayrca az sayda Ermeni ve Rum'un bulunduğunu kaydeder. Şehir fiziki bakmdan ve nüfus yönünden XVII. yüzylda gösterdiği gelişmeyi sonraki asrlarda da sürdürdü. Ancak 18SS'teki büyük zelzele şehrin harap olmasna yol açt 'de buray ziyaret eden Perrot, şehrin harap halde olup nüfusun ancak 3S.OOO 'e ulaştğn, ayrca yedi sekizi Avrupallar'a ait buharla çalşan otuz beş kadar iplikhanenin bulunduğunu belirtir. XIX. yüzyln sonlarna ait kaytlarda nüfus hakknda farkl rakamlar mevcuttur. V. Cuinet'e göre Bursa'nn nüfusu , diğer baz seyyahlara göre civarnda idi ylna ait salnarnede ise Bursa ' nn nüfusu 5158 Rum, 2548 yahudi, 7541 Ermeni 447

4 ve kalan müslüman olmak üzere olarak gösterilir. Ayrca burada 165 cami, elli yedi okul, yirmi yedi medrese, yedi imaret yedi kilise. üç sinagog, krk dokuz kervansaray ve otuz alt fabrikann bulunduğu kaydedilir saymn da nüfusun olduğu tesbit edilmiştir. Bursa Osmanllar döneminde siyasi yönden olduğu kadar iktisadi faaliyetler bakmndan da büyük öneme sahipti. Önceleri Osmanl idaresi altnda hri s tiyan dünyasna yakn milletleraras bir ticaret merkezi olarak gelişme gösterdi. İran ipek kervanlar giderek artan bir şekilde Bursa'ya geliyordu yl dolaylarnda burada bulunan Schiltberger'e göre şehir ipek ticaret ve endüstrisinin milletleraras bir merkezi durumundayd. Bursa'ya ulaşan ana ipek yolu Tebriz Erzurum ve Tokat güzergahn takip ediyordu. Diğer önemli ticaret yollar da bu ana yola bağlanarak şehre ulaşyordu. Eski Halep-Konya-Kütahya yolu bu sra larda yeniden önem kazanmşt. 1432'de B. de La Broquiere Şam'da bu yolu takip eden Mekke kervanna katlmş ve getirilen baharat Bursa'da Galatal Ceneviz taeirierine satlmşt. Bir taraftan Şam - Halep - Bursa yolu, diğer taraftan İskenderiye - Antalya deniz yolu XV. yüzylda giderek yoğun bir faaliyete sahne oldu. Baharat. şeker, boya, sabun gibi ticaret mallar Suriye ve Msr ' dan bu yollar vastasyla Bursa 'ya taşnmaya başland. Hintli tüccarlar bu yollar takip ederek Bursa'ya geliyorl a rd. Mesela 1478'de Mahmud - Gavan'n ticar temsilcileri Hint mallarn Bursa'ya getirmiş lerdi. Ayrca bu ticaret 1470 yl civarn da Bursa pazarlarnda baharat ticareti yapmay ümit eden Floransallar için büyük öneme sahipti. Fakat Bursa'daki yüksek fiyat dolaysyla baharat ticare- XX. yüzyl başnda Bursa ipekçilik Okulu (İÜ Ktp., Albüm, nr ) 448 ti hiçbir zaman Msr ile rekabet edilebilecek derecede gelişme gösteremedi. 1487'de Bursa'ya getirilen biber ve boyadan alnan gümrük vergileri yllk akçeye ulaşmşt. Bursa XVII. yüzyla kadar Balkanlar, Doğu Avrupa ve İstanbul için Doğu mallarnn önemli bir antreposu olma özelliğini korudu. İpek ticareti ve endüstrisi Bursa ' da refahn ana kaynağ idi. Tebriz'den gelen kervanlar çok kymetli Gflan, Esterabad ve Sarf ipeklerini Bursa'ya getirirdi. Bu faal ticaret Bursa kad sicillerindeki kaytlarda açkça görülmektedir. Bursa'da ticari temsilcileri bulunan Ceneviz. Venedik ve Floransallar birbirleriyle rekabet halinde ipek almaya çalşyorlar d. Bu ticarette kullanşl ve geçerli bir uygulama, yünlü mamullerin ipekliler e mübadelesi şeklinde gerçekleşiyordu. 1S01 'de Floransal Medici ailesinin ticari temsilcisi Maringhi. ipeğin bir yükünün duka kar sağladğn belirtir. 1479'da İran'dan ithal edilen ipeğin değeri Venedik altnna ulaşmş t. Bu ipeğin çoğu mahallf ipek dokuma tezgahlarnda tüketiliyordu. 1S02'de Bursa'da 1000'den fazla dokuma tezgah bulunuyordu. Bunlarn çoğu özel teşeb büs elinde idi ve müreffeh bir şehirli zümresini ortaya çkarmşt. Bu yüksek ve orta seviyedeki şehir ahalisi, XV. yüzyln ikinci yarsnda Bursa nüfusunun aşağ yukar % 70'ini teşkil etmekteydi. İpek işçilerinin çoğu köle idi ve bunlar belirli bir süre sonra azat ediliyor, hatta bizzat müteşebbis hale geliyorlard. Bursa'ya ait ihtisab * kanunlarnda, ad geçen farkl kesimlere mensup kişilerin statüleriyle ne çeşit ve hangi cins ipekiiierin dakunduğu konusunu aydnlata cak bilgiler bulunmaktadr. Bundan anlaşldğna göre Bursa kemhas. müzehhep kadifesi çok aranan ipekiiierdi ve özellikle Avrupa'da, Msr'da ve İran'da büyük alc kitlesi buluyordu. Fakat bunlarn başlca alcs Osmanl saray idi. Bursa'da imal edilen ince ipekiiiere vale ve t afta ad veriliyor, bunlar geniş ölçüde kullanm için ihraç ediliyordu. Bursa daki yoğun ticar faaliyeti, XV. yüzylda inşa edilmiş birçok kervansara yn bulunmas da göstermektedir. Bunlar arasnda I. Mehmed'in saltanat zamannda yaplan İpek Han. ll. Mehmed döneminde inşa edilen Mahmud Paşa Han ve Koza Han adyla bilinen büyük hanlar, ll. Bayezid zamannda yaplan Pirinç Han saylabilir. Bursa ayrca özellikle Doğu Avrupa ve Rumeli'ye ihraç edi- len Bat Anadolu pamukl ular için de bir antrepo durumunda idi. Bursa'daki ithal mallarnn yllk vergi yekünü 1487'de dukaya ulaşmşt. Burada ayrca gümüş ve bakr para basm yap lan bir darphane vard ve bundan bir yl da 6000 duka gelir sağlanyordu. Bursa'da ticaret hayatnn bir göstergesi olan ihtisab vergi gelirleri XVI. yüzylda bir yl için 21 S. 000, gümrük gelirleri akçeye m ukataa*ya verilmişti. İpeğin tartlmas sra snda alnan mfzan (mfzanü' l -harfr) vergi geliri ise akçeye mukataaya verilmişken bu rakam XVI. yüzyl başlarndan itibaren düşüş göstermeye başlad yllarn da Şah Abbas'n Osmanl - İran ipek yolunu değiştirme teşebbüsü Bursa ticaretini bir süre için olumsuz yönde etkiledi. Ancak bu durum Bursa ve civarn da ipek üretimini teşvik etti. XVIII. yüzylda Avrupa işi iyi kalite ipeğin ülkeye girişi, İzmir'in ticaret şehri olarak rekabeti Bursa'nn eski önemini sarst. Fakat yine de iç tüketime yönelik ipekli kumaş imali sürdü. XIX. yüzylda mahallf pazarlar Avrupa'nn ucuz pamuklu ve ipekiiieri istila etti. Nitekim 1846'da Bursa'nn İngiliz konsolosu burann ipeklilerinin ve pamuklularnn kullanm dş kaldğn belirtir. Bursa ipek ve pamuklularnn İngiliz, Alman ve İsveç taklitleri şehirde büyük revaç bulmaya başlad. Ancak 1837'de mahallf ipek endüstrisinde buhar gücünün kullanlmasna baş lanmas sonucu şehir sadece Bat için ham ipek üreten bir yer olmaktan kurtarld. Yirmi beş yl içinde iplikhane says otuz beşe ulaşt ve 1914'te ham ipek i mali 1000 tona ulaşt. Bu gelişme İstik lal Harbi yllarnda gerilediyse de daha sonra yeniden bir toparlanma gösterdi. Bursa sadece bir iktisadi merkez dezamanda önemli bir kültür şeh ri durumunda idi. Özellikle İstanbul'un fethinden önce şehirde oldukça yoğun bir kültürel faaliyet hakimdi. Nitekim burada Osmanl devlet adamlarnn ya nnda Şemseddin Fenarf, Abdurrahman Bistami, Molla Hüsrev, Molla Yegan. Molla Zeyrek, Lamif, Üftade, Niyazi-i Msrf, Süleyman Çelebi, Sursal İsmail Hakk, Hasan Çelebi, Ahmed -i Dal, Ahmed Paşa, Taceddin ömer Şifa!, Cinan gibi birçok alim. mutasawf, tarikat şeyhi. şair, edip ile Neşrf. Cizyedarzade Ahmed, İs mail Beliğ, Feraizcizade Mehmed Safd gibi tarihçiler de yetişmiştir. Ayrca hakknda daha Osmanl döneminde müstakil monografilerin yazldğ şehirlerden ğil ayn

5 M uradiye Camii ve türbeleri - Bursa biri de Bursa ' dr. Özellikle İsmail Beliğ'in Güldeste-i Riyaz-i İrfan adl eseri bunlarn arasnda en önemlisidir. Bursa'da fetihten sonra süratle gerek padişahlar gerek hanedan mensup l ar gerekse bunlarn yaknlan ve diğer devlet adamlar tarafndan çeşitli eserler meydana getirildi. Bugüne ulaşabilen başlca büyük abideler arasnda, Orhan Camii ve Külliyesi,. Murad'n yaptrdğ Hüdavendigar Camii ve Külliyesi, Yld rm Bayezid zamannda inşa edilen Ulucami ve Yldrm Bayezid Külliyesi, Yeşilcami ve Külliyesi, ll. Murad'n Muradiye Külliyesi, Alaeddin Camii, Şehadet veya Kale Camii, Timurtaş Paşa Camii ve Emir Sultan Camii saylabilir. Ayrca irili ufakl daha birçok mescid ve cami de bulunmaktadr. Bunlardan bugüne ulaşanlarn en eskileri arasnda Selçuk Hatun Camii, Acem Reis Mescidi, Azeb Bey Mescidi, Tuzpazar Camii, Koca Naib Camii, Bedreddin veya Hafsa Hatun Camii 'ni saymak mümkündür. Yine bugüne gelebilen dokuz kadar medrese mevcuttur. Külliyelere ait olanlarn dşnda bunlarn en önemlileri, Orhan Bey döneminde yap l an Lala Şahin Paşa Medresesi,. Bayezid dönemine ait Eyne Bey ve Molla Fenari medreseleri, Fatih döneminde inşa edilen Ahmed Paşa Medresesi dir. Osman Bey'den itibaren Fatih'e kadar gelen ilk Osmanl padişahlarnn türbeleri de buradadr. Ayrca diğer hanedan mensuplar ile önde gelen kimselere ait daha birçok türbenin yer aldğ şehirde çoğu çifte hamam şeklindeki hamamlar da bulunmaktadr. Bunlar arasnda, külliyedekiler dşnda,. Murad dönemine ait Şengül Hamam,. Mehmed döneminde yaplan Mahkeme Hamam, ll. Murad dönemine ait Umur Bey ve Atpazar hamamlar ile Fatih devrinde yaplan Kad ve Perşembe hamamlar saylabilir. Ayrca birçok han ve bedesten de zamanmza ulaşabilmiştir. Bursa, Osmanl hakimiyeti döneminde Anadolu eyajetine bağl olan ve Hüdavendigar adn taşyan sancağn merkezi idi. XVI. yüzylda Hüdavendigar sancağnn merkez kazas Bursa ' dan başka otuz kadar kazas daha vard. Bunlar arasnda İnegöl, Yarhisar, Domaniç, Yenişehir, Söğüt, Taraklu. Geyve. Akyaz, Akhisar, Göynük, Beypazar, Mihaliç, Kite, Gönen, Gölpazar, Bergama önemli idari birimleri teşkil ediyordu. Ayrca Seferihisar. Ermenipazar. Atranos. Kepsut, Mihalççk, Edincik, Kzlcatuzla, Tarhala ve Fesleke kazalar da buraya bağl idi. Bu idari durum ufak tefek değişikliklerle XIX. yüzyla kadar sürdü. 1832'de müstakil mutasarrflk olan Bursa, Karahisar, Kütahya, Bilecik, Erdek, Biga mutasarrflklar ile birlikte yeni teşkil edilen Hüdavendigar eyajetine bağland ve bu eyaletin merkezi oldu 'de Hüdavendigar eyaleti Bursa, Koca- ili, Kütahya, Karahisar, Erdek, Biga, Karesi, Ayvalk livalarndan müteşekkildi. Bu srada Bursa livasna bağl yirmi dört nahiye bulunuyordu. 1865'te Hüdavendigar eyajetine Bursa, Karesi, Koca- ili, Kütahya, Karahisar livalar bağl olup vali Bursa 'da oturuyordu. 1908'de ise eya Jet, Bursa, Ertuğrul (Bilecik). Kütahya, Karahisar ve Karesi sancaklarndan meydana geliyordu. Bursa sancağ alt kaza, beş nahiye ve 664 köye sahip bulunuyordu. Bursa Cumhuriyet döneminde müstakil il haline getirildi. BİBLİYOGRAFYA : BA, TD, nr. 23 ; Hüdavendigar Uvas Tahrir D efterleri (haz. Ö. Lütfi Barkan - Enver Meriçli ), İstanbu l 1988, 1; "XV. Asrn Sonunda Baz Büyük Şehirlerde Eşya ve Yiyecek Fiyatlarnn Tesbit ve Teftişi Hususlarn Tanzim Eden Kanunlar II : Kanunname-i İhtisab- Bursa" (haz. ö. Lütfi Barkan). rv, 11/7 12 ( ). s ; 1\anunname-i Sultani ber-maceb-i Ör{-i Osmani (nşr. R. Anhegger - Halil İn a l c k). Ankara 1956, s. 36; Hüdavendigar Vi layeti Salnamesi ( ); İbn Battüta. Seyahatname, 1, ; J. Schiltberger. Th e Bondage and Travels (tre. ). B. Telfer), London 1879, s. 40 ; B. de la Broquiere. Les Vayage d'outremer (ed Ch. Schefer), Paris 1892, s ; Aşkpaşazade, Tarih (Giese). s , 28-29; Neşri. Cihannüma (Taeschner). 1, 39; P. Belon, Les Observations de plusieurs singularites et choses memorables trouvees en Grece, Paris 1588, s ; Peçuylu İbrahim, Tarih,, 313; Katib Çelebi. Cihannümfi, s ; Evliya Çelebi. Seyahatname, ll, 7-55; G. Wheler - J. Span. A Journey into Greece in Company of Dr. Spon of Lyons, London 1682;. P. de Tournefort. Relation d'un vayage du Levant, Lyons 1717, ll, 469; Baldrzade Mehmed Efendi, Ravzatü'l-evliya, Bursa Orhan Cami Ktp., nr. 4; Beliğ, Güldeste; Eşrefzade Şeyh Ahmed Ziyaeddin, Vefeyatü'l-ure{a, Bursa Orhan Cami K tp., nr. 58; Mehmed Raş i d. Zübdetü 'l-vekii.yi ' der-belde-i Celile-i Bursa, Millet K tp., Ali Emi ri, Tarih, nr. 89; J. von Hammer. Umblick au{ einer Reise von Konstantinopel nach Brussa, Pest 1818; A. Grisebach, Reise durch Rum e li~n und nach Brussa im Jahre 1839, Göttingen 1841, ll, 66; J. Lewis Farley, The Resources of Turkey, London 1862 (D. Sandison'un raporu, Public Record Office: F. O. nr 195; 11 3, 299, 393, 598,680, ); G. Perrot. Souvenir d'un vayage en Asia Mi neure, Paris 1864; P. de Tchihatcheff, Asie Mineure, Paris 1866, 1, 326; Cuinet. N; A. Wachter. Der Var{all des Griechentums in Kleinasien, Leipzig 1903, s. 55; Hasan Taib. Hatra yahud Mir'a.t -1 Bursa, Bursa 1323 ; Mehmed Şemseddin. Yadigar- Şemsi, Bursa 1332; Texier. Küçük Asya, 1, ; H. Wilde, Brussa, eine Entwicklungsstatte türkiseher Architektur in Kleinasien unter den ersten Osmanen, Berlin 1909; P. Masson. Histoire du Commerce Français dans le Levant, Paris 1911, ll, 492; A. D. Mordtmann. Anatolien, Skizzen und Reisebriefe aus Kleinasien , Hanover 1920, s. 29, 350 ; G. R. B. Richards. Florentine Merchants in the Age of Medicis, Cambridge 1932, s. 108 ; A. Memduh Turgut Koyunluoğlu. iznik ve Bursa Tarihi, Bursa 1937 ; Kamil Kepeci, Bursa Hamam/ar, Bursa 1938; a.mlf., Bursa Hanlar, Bursa 1950 ; H. Turhan Dağloğ l u. Onaltnc Asrda Bursa, Bursa 1940; Neşet Köseoğlu, Tarihte Bursa Mahalleleri, Bursa 1946; Sedat Çetintaş. Tür/c Mimarr Ant/ar: Osmanl Devri Bursa'da ilk Eserler, İstanbul 1946; Kaz m Baykal. Bursa Yangn/an, Bursa 1948; a.mlf., Bursa ve Ant/an, Bursa 1950; A. Gabriel. Une capitale turque: Brousse, Paris 1958; F. Dalsar. Bursa'da ipekçilik, İstanbul 1960; A. Tevhid, "Bursa'da Umur Bey Camii Kitabesi", TOEM, 111/14 (1328). s ; a.mlf.. "İlk Alt Padişahmzn Bursa'da Kfun Türbeleri", a.e., 111/16-17 (1 328). s. 977, 1047; a.mlf., "Bursa' da En Eski Kitabe", a.e., V / 29 ( 1330). s ; M. Arif, "Bursa'da Veled-i Yanc Camii", a.e., 111 / 15 (1 328). s ; M. Ziya, "Bursa'daki Türbelerimizden Gayri Mektüb Kitabeler", a.e., Xl-XI11 /62-77 ( ). s ; H. inac k, "Bursa Şeriyye Sicillerinde Fatih Sultan Mehmed'in Fermanlar", TTK Belleten, Xl/44 ( 947), s ; a.mlf.. "15. Asr Türkiye İktisadi ve İctimai Tarihi Kaynaklar", ifm, XVjl-4 (1955), s ; a.mlf., "Bursa and the Connerce of the Levant", JESHO, lll / 2 (1960). s ; a.mlf.. "Capital Formatian in the Ottoman Empire", The Journal of Economic History, XIX ( 1969). s ; a.mlf.. "Bursa I, XV. Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar", TTK Belleten, XXN /92 ( 960). s ; a.mlf.. "Bursa", E/ 2 (İng.). i, ; Murat Çizakça, "Bursa İp ek Sanayinin Maliyet Yaps Üzerinde Düşünc e ler ve Ham İpek Fiyatlar ( )", Gel.D, ( 978), s O; Le ila Erder. "Bursa İpek Sanayiinde Teknolojik Gelişmeler ( )", a.e., (1 987). s ; Uludağ, Bursa Halke vi Dergisi ; B. Darkot v.dğr.. "Bursa ", ia, ll, r:i:, M HAL İL İNALCIK 449