Geneti i De i tirilmi G dalara Genel Bir Yakla m

Transkript

1 Kocatepe Veteriner Dergisi Kocatepe Veterinary Journal Geneti i De i tirilmi G dalara Genel Bir Yakla m ebnem PAMUK Ö Z E T Anahtar Kelimeler GDO Hayvansal üretim Bitkisel üretim GDO teknolojisi Key Words GMO Animal production Plantal production Technology of GMO Afyon Kocatepe Üniversitesi Veteriner Fakültesi ANS Kampüsü Besin Hijyeni ve Teknolojisi Bölümü Afyonkarahisar * Corresponding Author E mail: spamuk@aku.edu.tr Tel: Faks: Geneti i de i tirilmi organizmalar (GDO), organizman n gen diziliminin de i tirilmesi ya da gen aktar m ile kendi do as nda bulunmayan bir özellik kazand r lmas yla olu an ürünlerdir. Bu ürünlere transgenik ürünler, teknolojiye ise rekombinant DNA teknolojisi denmektedir. Geli tirilen modern biyoteknoloji teknikleri ile canl lar n genetik yap s nda 1970li y llar ndan itibaren, geleneksel slah metodlar ile do al üreme-ço alma süreçleriyle elde edilemeyen de i iklikler yap lmas mümkün olmu tur. Modern biyoteknoloji; do al fizyolojik ço alma ve rekombinasyon engellerini ortadan kald ran in vitro nükleik asit tekniklerinin (rekombinant DNA, nükleik asitlerin hücre veya organellere do rudan enjeksiyonu, farkl taksonomik gruplar aras nda uygulanan hücre füzyonu gibi) tamam olarak tan mlanmaktad r. Bir canl türüne ba ka bir canl türünden gen aktar lmas veya mevcut genetik yap ya müdahele edilmesi yoluyla yeni genetik özellikler kazand r lmas n sa layan modern biyoteknoloji tekniklerine ise gen teknolojisi denmektedir. Gen teknolojisi kullan larak do al süreçler ile edinilmesi mümkün olmayan yeni özellikler kazand r lm organizmalar ise, GDO olarak adland r lmaktad r. Transgenik ise, gen aktar m yolu ile yeni gen ya da genler kazand r lm ürünler için kullan lan bir terimdir. The General Approach to Genetically Modified Food S U M M A R Y Genetically modified organisms (GMO) has been changed gene sequence of the organism or one of feature which has not in its own nature is gained. These products are called transgenic products, technology is called recombinant DNA technology. By means of developed modern biotechnological technics beginning from 1970 in living genetic structure which doesn't able to process, has been possible to make changes by conventional amendment methods. Modern biotechnology is described removing naturel physiological proliferation and recombination obstacle of all in vitro nucleic acid techniques (recombinant DNA, directly injecting nucleic acids to cells or to organelles, between different taxonomic groups such as cell fusion is applied). From one living species to another type of gene transfer or through modern biotechnological technics to current genetic structure is gained new genetic features, are called gene technolgy. By using gene technology new features are gained to product which is not possible to gain during its naturel process, is called GMO. Trangenetic term means, new gene or genes are gained to products by gene transfer. 91

2 G R H zla ilerleyen gen teknolojisi; art k sadece bir ara - t rma sahas olmaktan ç k p, sa l ktan tüketti imiz besinlere, kulland m z e yalardan evcil hayvanlar m za kadar birçok alanda gündelik hayat m za girmi tir. Geneti i de i tirilmi organizma (GDO), gen tekni i kullan larak do al yollardan elde edilmesi mümkün olmayan ve yeni farkl özellikler kazand r lm organizmalar için kullan lan bir kavramd r. Geneti i de i tirilmi organizmalar hakk ndaki olumlu görü ler; bu teknolojinin daha fazla üretim yolunu açaca, besinlerin besleyici de erini artt rarak dünyan n birçok yerindeki açl k sorununa ve kötü beslenmeye çözüm getirece i, baz besinlerin alerjik özelliklerinin ortadan kald r laca, besinlere eklenecek ö e- lerle hastal klara kar kolayca ba kl k sa lanaca ve üretim maliyetlerinin dü ürülerek toplumda birçok kesimin besine kolayca ula abilmesinin sa lanaca eklindedir. Olumsuz görü ler ise, gen teknolojisi ile üretilen besinlerin, toplumda görülen alerjik reaksiyonlar art raca, antibiyotiklere dirençli mikroorganizmalar n k sa sürede geli ece i, ekolojik aç dan zaman içinde dünyadaki genetik çe itlili i azaltaca, ekonomik aç dan d a ba ml l artt raca ve özellikle küçük çiftçilerin bundan zarar görece ini ileri sürmektedirler. Gen teknolojisinin oldukça yeni olmas ve çok h zl geli mesi nedeniyle ileri sürülen bütün görü leri kesin olarak ispatlayacak kadar yeterli bilimsel veri bulunmamaktad r. Zaman içindeki gözlemler ve ara t rmalar bu alana daha iyi k tutacakt r. 2 GDOlu ürünlerin üretimi, tüketimi vb. kay tlar bilimsel platformlarda hâlâ tart lmaktad r. Geneti i de i tirilmi organizmalar destekleyen gruplar, bu teknolojinin besin kalitesinin ve sa l a yönelik faydalar n n art r lmas nda, meyve ve sebzelerin raf ömürlerinin ve organoleptik kalitelerinin iyile tirilmesinde, bitkisel ve hayvansal ürün veriminin art r lmas nda, oral yolla al nabilen a ve ilaç üretiminde, insan hastal klar n n tedavisi ve organ nakli için kullan lmas nda ve çevresel olarak birçok faydalar olaca görü ündedirler. Bu organizmalar ele tirenlere göre ise; besin kalitesindeki de i iklik, g da güvenli i, alerjik reaksiyonlar ve bunlar n toksik etkileri ile ilgili önemli riskleri olabilece i ve geneti i de i tirilmi ürünlerin etiketlenmesi, çevresel ve çe itli gruplar n kayg lar ile dini, kültürel ve etik sorunlar n oldu u/olaca yönündedir. 3 kinci Dünya Sava ndan sonra dünya nüfusu h zla artmaya ba lam t r. Artan nüfusun beslenme gereksinimlerinin kar lanmas için Ye il Devrim olarak adland r lan bir geli me ya anm t r. Bu devrim; dar alanda en yüksek düzeyde ürün al nabilmesi için tar m ilaçlar n n, kimyasal gübrelerin ve fazla miktarda su kullan m n içermektedir. Ye il devrim sonras tar msal üretim belirgin bir biçimde art göstermi tir. Çevre sa l n n insan sa l üzerindeki etkileri 1970lerde ara t r lmaya ve tart lmaya ba - lanm t r. Hatal kullan lan tar m ilaçlar n n ve kimyasal gübrelerin insan sa l na zarar verdi i gözlenmi tir. Baz tar m ilaçlar yasaklanm t r. Zaman nda kurtar c olarak gösterilen ye il devrim geride çevre kirlili i gibi ciddi baz yan etkiler b rakm t r. Topraklar kirlenmi, su kaynaklar h zla azalmaya ba lam t r. Bunun üzerine artan dünya nüfusunu beslemek için yeni çözümler aranmaya ba lanm t r. Paul Berg, 1972de geneti i de i tirilmi ilk DNA molekülünü olu turmu tur. Bir y l sonra Stanley Cohen, Annie Chang, Herbert Boyer ilk geneti i de i tirilmi organizmay ke fetmi lerdir. Dört farkl ekip ilk geneti i de i tirilmi bitkileri 1983 y l nda bulmu lard r. Bacillus thuringiensisin (Bt) 1995 y l nda m s r ekimi yap larak, GDO etiketleme kurallar 1998 y l nda belirlenmi tir. Sonuç olarak, GDO dünyadaki açl a çözüm olarak insanl n hizmetine sunulmu tur. 4 Biyoteknolojideki geli meler sayesinde bir organizmadan, di er organizmalara uygun genlerin aktarmas mümkün hale gelmi tir. Bu teknoloji, ilk zamanlar m s r ve pamukta oldu u gibi zararl lara dayan kl ve soyada oldu u gibi de herbisitlere dayan kl çe itlerin geli tirilmesi için kullan lm t r. Bugün bu teknoloji, bitki ve hayvanlar çok farkl amaçlar yönünde de i tirmek ve geli tirmek için kullan lmaktad r. Bu çal malar n sonuçlar özellikle son y llarda yo un olarak tart lmaktad r. Geneti i de i - tirilmi ürün endüstrisi artarak yayg nla maktad r. Dünyada GDOlu ürünlerin ekim alan 1996da 1,7 milyon hektar iken 2000 y l nda 44,2 milyon hektara ç km t r. 5 Yap lan bir ara t rmada 23 ülkede 2007 y l ndaki GDOlu ekim alan n n toplam 143 milyon hektar oldu u bildirilmi tir. En yayg n ürünlerin ise soya, pamuk, m s r ve kanola oldu u kaydedilmi tir. 6 GDOlar n Kullan m Alanlar ve Amaçlar Bitki biyoteknolojisi ve özellikle gen teknolojisi alan ndaki geli melerin 1980li y llardan itibaren h z kazand, ilk transgenik ürün bitkisi olan uzun raf ömürlü domates Flavr Savr ad ile 1996 y l nda pazara sürüldü ü kaydedilmi tir. Bunu, gen aktar lm m s r, pamuk, kolza ve patatesin izledi i bildirilmi - tir. 7 Kültür bitkilerinde geli tirilmesi dü ünülen özelliklerin ço u birçok genin interaksiyonu sonucu ortaya ç kmaktad r. Ancak bitkilerin gen teknolojisi kullan larak de i tirilmesinde ço unlukla, basit kal t m takip eden özellikler üzerinde durulmaktad r. Bugüne kadar aralar nda birço u kültür bitkisi olmak üzere 150 kadar türde gen teknolojisinin kullan ld vurgulanmaktad r. Dünyada neredeyse gen teknolojisi kul- 92

3 lan larak de i tirilmeyen hiçbir kültür bitkisinin kalmad savunulmaktad r. Bitkilerde uygulanan gen teknolojisinin hedefi, mevcuda göre daha üstün özelliklere sahip bitkilerin geli tirilmesidir. Üzerinde durulan karakterler ve yap lan çal malar daha çok; zararl lara, hastal klara, herbisitlere ve strese dayan kl l k, erkek k s rl, zehirli ve alerjik maddelerin azalt lmas, olgunla ma, ornamental bitkiler, sekonde metabolitlerin üretimi ve kirlenmi topraklar n temizlenmesi üzerine yo unla m t r. 5 Tar msal alanlarda yabanc otlar nedeniyle verimde olu an kay p dünya çap nda %10-15 olarak tahmin edilmektedir. Geni alanlarda yap lan tar mda bu nedenle genelde yabanc ot kontrolü için herbisitler kullan lmaktad r. Seçici olarak etki eden herbisitler (bromoksinil, sulfonylharnstoffe), belli morfolojik ve fizyolojik özelliklere sahip yabanc otlar öldürmektedir. Baz seçici herbisitler uzun süre toprakta kalabildiklerinden taban suyuna kar makta ve dayan kl yabanc otlar n ortaya ç kmas tehlikesini do urmaktad r. Total herbisitler ise; toprakta çabucak çözünmektedir. Fakat bunlar hem yabanc otlar hem de kültür bitkileri için ayn derecede toksiktirler. G da üretiminde kullan lan GDOlar herbisitlere ve zararl lara kar yüksek direnç göstermektedir. Herbisitlere dayan kl transgenik bitkiler, herbisitlerdeki etkin maddeyi inaktif hale getiren ve herbisitin hücum etti i alan zarar meydana getirmeyecek ekilde de i tiren proteinleri kodlayan dayan kl l k genlerine sahiptirler. Bu dayan kl l k genleri ya mikroorganizmalar ya da do al olarak dayan kl bitkilerden izole edilmektedir. 8,9,10 Transgenik ürünler içerisinde m s r, soya, kolzakanola, pamuk, yonca, çeltik, eker pancar yer almaktad r. Tüm çe itler içerisinde en büyük pay soya, m s r, pamuk ve kolzaya aittir. Örne in; do al bir böcek ilac olarak kullan lan ve bir toprak bakterisi olan Bacillus thuringiensisten (Bt) al nan genin, pamuk ile m s r tohumuna aktar lmas sonucu, böce e dirençli yeni bir pamuk ve m s r bitkisi elde edildi i bildirilmektedir. 6 Yine soya ve kolza bitkilerinin de pestisitlere kar dayan kl l sa lanm, patatesin ise; virüs ve patates zararl s na kar dayan kl hale getirildi i bildirilmi tir. Ye il kurda ve pestisitlere dayan kl patates ürünleri geli tirilmi, domatesin; raf ömrü uzat lm ve aromas n n artt r ld kaydedilmi tir. 11 Son y llarda yap lan bilimsel çal malar, özellikle kanatl hayvan beslemede kullan lan; besleyici ö eleri (amino asit, protein, ya, karbonhidrat) artt r l p, besleyici de eri olmayan maddeleri azalt lm transgenik yem maddeleri üzerinde odaklanm t r. Kanatl beslemede transgenik yemlerin kullan lmas n n bir yönü de bu tür yemlerde, generasyonlar aras sürenin k sa ve metabolizmalar n n h zl olmas d r. Kanatl karmalar nda transgenik yem kullan lmas ndan kaynaklanabilecek etkiler, k sa sürede ortaya ç kabilmektedir. Kanatl beslemede transgenik yem kullan lmas durumunda, besi performans bak m ndan klasik yem maddeleriyle aralar nda önemli bir farkl l n bulunmad na ve bunun da söz konusu yem maddelerinin yap s ndaki rekombinant DNAn n hayvanlar n sindirim sisteminde parçalanmas ndan kaynakland na ili kin bilgiler bulunmaktad r. Transgenik m s r veya soya içeren karma yemlerle beslenen kanatl hayvanlar n dokular nda hiçbir rekombinant DNAn n bulunmad na dair ara t rma sonuçlar bulunmakla beraber; broyler ve yumurta tavu u rasyonlar nda transgenik yem maddelerinin kullan lmas durumunda, bu hayvanlar n karaci er, dalak ve böbreklerinde transgenik DNAn n bulundu unu, ancak yumurtada veya altl kta bulunmad n bildiren çal malar n da mevcut oldu u bildirilmi tir. Bunlar; kanatl beslenmesinde transgenik yem kullan ld nda, hayvansal dokularda birikim yap p yapmad na ili kin belirsizlikleri ve tart malar da beraberinde getirmektedir. 12,13 Genetik De i tirme Teknolojisi GDOnun, uluslararas literatürde k salt lm ekliyle GM veya GMO olarak geçen Genetically Modified Organismsin Türkçe kar l oldu u bildirilmektedir. Bu yöntemde; istenen gen, enzimler arac l ile al narak bakteriye aktar lmakta, ard ndan bakteri yard m yla istenilen organizmaya transfer edilmektedir. Transferdeki önemli noktalardan biri de gen transferinin gerçekle ti ini saptamak amac yla transfer edilecek gen ile birlikte antibiyoti e dayan kl l k geninin de transfer edilmesidir. Transfer sonras kültürde antibiyotik uygulamas yap ld halde geli - meye devam eden organizmalarda transfer i leminin ba ar l oldu u anla lmaktad r. Dünyada geneti i de i tirilmi organizma üretiminin h zla artt ve hayat n her alan nda kar m za ç kt kaydedilmi - tir. 14 GDOlu üretimin 1996 y l nda ekim alan 1.7 milyon hektar iken, 2005 y l nda 400 milyon hektara ula t belirtilmektedir. 15,16 GDOlu ürünlerin dokuz y l içinde 200 kat fazla artmas n n sebepleri aras nda, bu ürünlerin dayan kl olmas ve kimyasal uygulamaya gerek duyulmamas oldu u kaydedilmi tir. Di er sebepleri aras nda ise; dünya nüfusunun h zla artmas, az geli mi ülkelerdeki insanlar n yetersiz beslenmeleri ya da hiç beslenememeleri, bitkisel ve hayvansal üretimde verimlili in artt r lmak istenmesi ve 93

4 g dalar n besin de erinin düzenlenmesi gibi durumlar yer almaktad r. 17 Dünyada ekonomik öneme sahip ürünlerin %15i GMO olup, bunun %46s n n soya, %36s n n m s r, %14ünü pamuk ve %4ünü ise kolzan n olu turdu u belirtilmektedir. randa dört bin hektarl k alanda biyoteknoloji ürünü olarak pirinç yeti tirildi i bildirilmektedir. 14,18 Bunlara ilave olarak; bu day, ayçiçe i, domates, patates, papaya ve yer f st gibi g dalar n da transgenik olarak üretildi i bildirilmektedir. 19 nsan ve iplikkurdu genleri tütün bitkisine aktar larak tütün bitkisinin patojenlere dayan kl l n n sa land belirtilmektedir 20 nsana ait insülin benzeri büyüme hormonu (IGF-I) geni aktar lm transgenik domuzlarda, %30 daha fazla fileto bel eti, %10 daha fazla ya s z karkas ve %20 daha az vücut ya tespit edilmi tir. 21 nsan sütündeki lactoferrin seviyesi çiftlik hayvanlar na göre çok daha üst seviyelerdedir. nsan lactoferrini, transgenik fare ve ineklerin sütlerinde yüksek seviyelerde üretilebilmi ve bu hayvanlarda mastitise kar direnç sa land kaydedilmi tir. 22,23 GDOlar n Yararlar Gen aktar m teknolojisi ile protein kalitesi yükseltilerek ürünlerin esansiyel amino asit içeriklerinde (metiyonin ve lisin içeri i) art sa lanabilmektedir. Böylece tavuklarda üremeyi olumsuz etkileyen lisin azl, tah llarda çok az bulunan lisin miktar n n artt r lmas ile giderilebilmektedir. Gen aktar m teknolojisi ile; baz kanser türlerinin, kalp hastal klar n n ve körlü ün geli imini engelleyen anti-oksidant vitaminlerin (karotenoidler, flavonoidler, vitamin A, C ve E) ve minerallerin ürünlerdeki düzeyi artt r labilmektedir. Önemli bir anti-oksidan olan likopenin geneti i de i tirilmi domates ve domates ürünleri ile biberde bol miktarda bulundu u belirtilmektedir. Doymu ya oran yüksek olan ya lar, vücutta kolesterol üretiminden sorumludur. Doymu ya oran dü ük, doymam ya oran daha yüksek olan ya lar sa l k aç s ndan önemli olup, k zartma ve di er i - lemlerde kullan lmakta ve bu ya lar yüksek s cakl k derecelerine dayan kl l k göstermektedir. Bu amaçla, yayg n olarak kullan lan kanola, soya, ayçiçe i ve yer f st gibi bitkisel s v ya lardaki doymam ya asidi düzeyini daha da art rmak amac yla, bu bitkilerin geneti inin de i tirilebildi i kaydedilmi tir. 24,25,26 Calgene irketinin üretti i Flavr Savr domateslerinin, ABD G da ve laç Dairesi (USFDA) taraf ndan onaylanan ilk geneti i de i tirilmi ürün oldu u bildirilmektedir. Bu domateslerin; olgunla ma, yumu ama ve çürüme süreçleri geciktirilmi, uzun raf ömrüne sahip bitkiler oldu u belirtilmi tir. Olgunla ma ve yumu ama, büyük ölçüde, meyve hücreleri taraf ndan olu turulan etilen üretimine ba l olarak meydana gelmektedir. Etilen üretiminde rol oynayan genlerin kontrol edilmesi veya hücre duvar n bozan bir enzim olan poligalakturonaz enziminin bask lanarak pektin y k m n n ertelenmesi ile meyve ve sebzelerdeki olgunla ma geciktirilebilmektedir. 27 Çilek; farkl çevrelere adapte olabilen, vitamin, mineral ve antioksidan içeren ekonomik de eri yüksek bir meyve olarak bilinmektedir. Bu sebeple son y llarda üretimi yayg nla m t r. 28,29 GDOlar n hem g da hem de ilaç olarak etki edecek ürünler halinde tüketilebilece i bildirilmektedir. Örne in; brokolinin anti-oksidan, çay n ise flavonoid içeri inin zenginle tirilebildi i, patates, muz ve domatesin ise; a depolamak amac yla genetik olarak de i tirilebildi i kaydedilmi tir. Çi olarak tüketilen muz gibi baz tropik ürünlerin; hepatit, kuduz, dizanteri, kolera ve ishal ve di er baz ba rsak enfeksiyonlar na kar kullan labilen proteinleri üretmek için genetik olarak de i tirilebildi i belirtilmektedir. 30,31 Geneti i de i tirilmi hayvanlar n, hemofili hastalar için p ht la ma faktörü veya diyabet hastalar için insülin gibi farmakolojik proteinleri üretmek amac yla kullan ld klar belirtilmektedir. Ayr ca; keçi, koyun ve domuz gibi baz çiftlik hayvanlar n n klonlanmas yla, insana nakil için uygun olan kalp, karaci er, böbrek ve fetal hücreleri vb. geli tirmenin mümkün olabilece i kaydedilmi tir. 32 Geneti i de i tirilmi organizmalar n ilaç endüstrisinde; vitamin, monoklonal antikor, a, antikanser bile ikleri, anti-oksidanlar, plastikler, fiberler, polyesterler, afyonlu ilaçlar/uyku ilaçlar, interferon, insan kan proteinleri ve karotenoid üretmek, g da endüstrisinde ise; protein, enzim, stabilizatör, k vam art r c, emülgatör, tatland r c, koruyucu, renklendirici ve tat verici gibi g da kar mlar n üretmek amac yla kullan ld klar bildirilmektedir. 33,34 94

5 Çevresel Faydalar Tar msal amaçl bitkilerin ço u; geneti i de i tirilerek viruslar, böcekler, yabani otlar, herbisitler, hastal k ve çe itli çevresel etkenlere kar direnç kazand r labilmektedir. nsektisit direncinin yan nda baz bitkiler herbisit uygulamalar na da dayan kl hale getirilmek için genetik olarak de i tirilmektedir. Herbisite dayan kl l n artmas n n, bitkilerin büyüdü ü topra n daha az i lem görmesi veya hiç i lem görmemesini sa lad, toprak erozyonunun ve su kayb n n azalmas na sebep oldu u, ayr ca; toprak mikrofauna ve mikrofloras n n korunmas nda yard mc oldu u bildirilmektedir. 32 GDOlar n Zararlar -Riskleri G da ürünlerine aktar lan transgenlerin, g dalar n besin de erini artt rarak, besinsel özellikleri de i tirebildi i bildirilmektedir. Bu durum; geneti i de i tirilmi ürünler ve geleneksel e de erleri aras nda farkl l a neden olmaktad r. Geneti i de i tirilmi ürünlerin sa l k üzerinde, özellikle uzun dönemde meydana getirebilece i etkiler üzerinde henüz tam/net bir bilgi bulunmamaktad r. Bu nedenle GDOlar n sa l k aç s ndan riskleri göz önüne al narak etiketleme yoluyla tüketicilerin bilgi edinme ve seçme hakk n n sa lanmas gerekti i dü ünülmektedir. GDOlu ürünlerin g da güvenirlili i de erlendirildi inde, GD ürün türevli g dalardaki rekombinant DNAn n, insana yatay gen transferi ve bunun insan sa l için sonuçlar n n önemi üzerinde durulmaktad r. G da ürünlerine aktar lan genlerin, insan ba rsak mikrofloras nda veya insan ya da hayvan genomunda yer al p almad ve bunun sonuçlar n n ne olaca henüz aç kl a kavu turulmam t r. Tüketilen bütün g dalar n canl lardan geldi i ve DNAn n tüm canl lar n bile enlerinden birisi oldu u dikkate al n rsa, g da ürünleri ile birlikte DNAn n da vücuda al nd bir gerçektir. Vücuda al nan DNA, sindirim sisteminde parçalay c etkiye sahip olan çe itli parametrelere (örn; s cakl k, ph, bas nç, reaktif kimyasallar (radikaller) ve enzimatik aktivitelere (eksonükleazlar ve DNAaz I ve DNAaz II gibi endonükleazlar) maruz kald için, parçalan p sindirildikten sonra vücuttan d ar at lmaktad r. DNA, memeli ba rsa nda genellikle h zla parçalanmakla birlikte bu parçalanma tamamen ve biranda olmamakta ve bazen DNA stabil/kararl kalabilmektedir. E er GDOlar DNA parçalanmadan ince ba rsa n son k sm, körba rsak ve kolon gibi DNA parçalama aktivitesinin en az oldu u sindirim sisteminin (gastrointestinal sistemin) bu bölgelerine ula rsa, mikrofloran n ç plak DNAy hücre içine alma olas l ve/veya riski ortaya ç kmaktad r. 35,36 Mikrofloradaki bakteriler hücre içine ald klar yabanc DNAn n kendi genomlar na kat lmas n engelleyen mekanizmaya sahip olmalar na ra men, bakteriyel kökenli genlerin bakteriler taraf ndan metabolizmaya dahil edilmesinin teorik olarak mümkün oldu u bildirilmektedir. GDO üretimi s ras nda, mark r gen olarak kullan lan antibiyotik direnç genleri, ço unlukla bakteriyel kökenli olup; bu aç dan en çok tart lan olas l k olarak de erlendirilmektedir. GDOlu ürünlerin tüketilmesi ile bu antibiyotik direnç genlerinin insan ba rsak mikrofloras na veya patojen mikroorganizmalara aktar lmas do ada zaten yayg n bir olgu olan mikroorganizmalarda antibiyoti e kar direnç düzeyinin artmas na yol açabilece i dü ünülmektedir. Bu durum, patojen mikroorganizmalar n sebep oldu u hastal klar n tedavisi için antibiyotiklerin terapötik etkisini ortadan kald rarak insan ve hayvan sa l için bir risk olu turabilmektedir. Tüketilen GDOlu g dalardaki DNAn n memeli hücrelerine aktar lmas ve böylece yatay gen transferinin insana aktar lmas g da güvenli i aç s ndan ele al nan di er bir konudur. G dalardaki çe itli kökenden DNA parçac klar na (örn; bitki, hayvan, mikroorganizma, virus) maruz kalan ba rsak mukozas ndaki epitel hücrelerin, devaml olarak dökülmesi ve yenilenmesi ile söz konusu DNA parçac klar n n vücuttan at laca ve bu nedenle sa l k aç s ndan önemli bir risk olu turmayaca dü ünülmektedir. Ancak yap lan çal malarda, m s rla beslenen s r ve tavuklarda m s r kloroplast DNAs n n çe itli dokulara girdi i bildirilmi tir. 37,38 Yine fareler üzerinde yap lan deneysel ara t rmalarda, çift zinzirli M13 bakteriyofaj DNA ile beslenmeyi takiben, birkaç saat içinde incelenen farelerde, DNA fragmentlerinin tamamen parçalanmad, kan dokusu ve di er çe itli dokulara ula t ve fare DNAs na kovalent olarak ba land tespit edilmi tir. Ayr ca hamile farelere yedirildi i zaman transplasental transferin oldu u görülmü tür. Tüketilen g dalardaki DNAn n somatik hücreler taraf ndan al nd saptanm olmas na ra men, imdiye kadar e ey hücrelerinde bu durum kan tlanamam - t r. 39 GDOlu ürünlerin potansiyel yararlar n n yans ra, insan sa l n olumsuz etkileyebilecek zararlar n n veya risklerinin de olabilece i dü ünülmektedir. Bir ürünün alerjik proteinini kodlayan geninin bir ba ka ürüne transferi ile zaten alerjik oldu u bilinen bir besinin bu özelli inin daha da artmas veya yeni alerjik proteinlerin ortaya ç kmas n n söz konusu olabilece i dü ünülmektedir. 40 Gen aktar m teknolojisi ile organizmaya yerle tirilen yeni genin özellikleri, insanlar için alerjik reaksiyonlara neden olabilmekte 95

6 veya mevcut alerjik reaksiyonlar iddetlendirebilmektedir. Bu konunun ciddiyeti, Brezilya f nd nda bulunan bir genin soyaya aktar lmas ile sa lanan gen modifikasyonunun, Brezilya f nd na alerjisi olan tüketicilerde alerjik reaksiyonlara neden olmas ile somut olarak kan tlanm t r. 41 GD G dalar n Etiketlenmesi ile lgili Kayg lar Avrupa Birli i yönetmeliklerinde herhangi bir g da ürünü, geleneksel benzerlerinden farkl la t anda GDO kökenli oldu unun etiketlenmesi gerekti i bildirilmektedir. ABDde ise; g da kaynaklar n n (et ve kümes hayvanlar hariç) güvenirli i ve sa l kl olmas ABD G da ve laç daresi (USFDA) taraf ndan düzenlenmektedir. Bu ajans, GDOlar n etiketlenmesine kar oldu unu bildirmi tir. Çevre Koruma Ajans (EPA) g da güvenli i bak m ndan, GDOlara kar tüketicilerin korunmas na özel önem verilmesi gerekti ini belirtirken, Amerikan T p Birli i bu ürünlerin etiketlenmesinin zorunlu olmas n ve geneti i de i tirilmi g dalar için tüketici güvenli inin netle tirilmedi ini savunmaktad r. Ele tirmenler; GD ürünlerin etiketlenmesinin, tüketilen belirli g dalar n beklenmeyen neticelerini izlemek için tüketiciye yard m edece ini ve u sebeplerden dolay etiketlemenin faydal olaca na inanmaktad rlar: (i) Etiketleme, özellikle bu ürünleri (örn; sa l a faydal olan) tüketmek isteyen veya etik, kültürel ve dini sebeplerle bu ürünlerden uzak durmak isteyen tüketicilere imkân tan r, (ii) Üreticilerin, art r lm lezzet, uzun raf ömrü ve böcek direnci gibi tüketiciye cazip gelen iyi sat hususlar konusunda ürün kalitesini vurgulamalar na imkân tan r, (iii) Etiketsiz ürün, tüketicinin ürünün kimli ini bilme ans n ortadan kald racakt r. GD ürünleri etiketleme kar t olanlar ise u sebepleri savunmaktad r. (i) Etiketleme, GDOlar hakk nda kötü imaj uyand rabilir, geleneksel g dalardan farkl olarak etiketli GDOlar n farkl etkilere sahip oldu u dü ünülerek yanl anla lmalara yol açabilir ve tüketiciler bu konuda tedirgin edilebilir, (ii) G da olarak tüketilecek olan GDOlar ayn zamanda g da kar m nda da bulunabilece inden etiketlemenin bütün g da zincirinde devam ettirilmesi gerekir. Bu durum büyük bir güçlü ü de beraberinde getirecektir, (iii) Etiketleme maliyetinden dolay bu ürünlerde fiyat art na sebep olabilir. 42,43,44 Çevresel Kayg lar GDOlar n çevre üzerinde do rudan ya da dolayl olarak olumsuz etkileri ve özellikle türler aras ndaki gen kaç n n do al ekosistemde olu turaca riskler yayg n olarak tart lmaktad r. GDO, 1972de Stockholm Konferans ndan bu yana dünyada çevre korunmas konular nda tart malar n oda olmu tur. Bitkiler aras nda gen al veri i hayvanlara göre daha kolay oldu undan gen kaç, geneti i de i tirilmi bitkilerin en önemli risklerindendir. Çevreciler, geneti i de i tirilmi ürünlerin geni alanlara ekimi durumlar nda, çevresel risklerinin medya gelebilece i konusunda kayg duymaktad rlar. GD bitkiler, do al türlerle rekabet ederek onlar n ortadan kalkmas na da neden olabilirler. Bitkilere aktar lan genlerin çapraz tozla ma ile yabani türlere geçmesi durumunda çok zor ortadan kald r labilecek yabani türler olu abilir. Bu durumun, tar msal kimyasallara (herbisit, pestisit ve gübreler) olan ba l l art rarak çevresel kirlili in de artmas na neden olabilece i bildirilmi tir. 45,46 Biyolojik ve Genetik Çe itlili in Tehdidi Çevre aç s ndan ciddi tehlikelerden biri de, geneti i de i tirilmi bitkilerin çevreye sal nd ktan sonra do al türlerde genetik çe itlili in kayb na, ekosistemdeki tür da l m n n ve dengenin bozularak genetik kaynaklar olu turan yabani türlerin do al evolüsyondan sapmalar na neden olabilece idir. Bu aç dan genetik kaynaklar zengin ülkelerin (ülkemizde dahil olmak üzere) gen kaynaklar n n tehdit alt nda olabilece i dü ü- nülmekte, geneti i de i tirilmi bitki türleri ile rekabet edemeyen do al türlerin h zla kaybolmas n n genetik çe itlili in yan s ra biyolojik çe itlili i de tehdit etti i bildirilmektedir. 47 Karasal biyoçe itlili in yakla k %80inin gen aktar m teknolojisi için gereken hammaddeleri sa layabilen ülkelerde olmas ise tehdidin farkl bir boyutunu olu turmaktad r. Ayr ca ekim alanlar nda geneti i de i tirilmi ürünler di er ürünlerle çapraz kontaminasyona maruz kalabilmektedir. Polen transferi ya da tohumlar n da lmalar gibi durumlar n kontrol edilmesinin zor oldu u kaydedilmi tir. 48 Çe itli Gruplar n Kayg lar - Dini, Kültürel ve Etik Kayg lar Hayvan haklar gruplar, genetik mühendisli inin hayvanlarla yap lan ara t rmalar na ve klonlamaya her türlü hayvan kullan m na iddetle kar ç kmaktad rlar. Organik tar mc lar ise etiketleme olmamas ndan dolay GDO g dalar n organik g dalara ula m engelleyece i ve insanlar n organik g dalara ula mas n n güçle ece inden korkmaktad rlar. Baz ki iler ise, GDOlar n do al benzerlerinden ay rt edilememesi, tüketici seçme hakk n n ihlâli gibi sebeplerin yan s ra, ki isel, etik, kültürel ve estetik nedenlerle GD g dalara kar ç kmaktad rlar. Geneti i de i tirilmi ürünler baz inan larda etik sorunlara da neden olmaktad r. Örne in; Müslümanlar, Hindular ve Yahudiler gibi baz inanç gruplar, içinde böcek, hayvan ve insan geni olan meyve ve sebzeleri tüketmeyi red etmekte- 96

7 dirler. Dinsel inançlar gere i, Müslümanlar ve Yahudiler, genetik olarak de i tirilmi g dalar n dini k s tlamalara ayk r olmad ndan emin olmak istemektedirler. Örne in; hem Müslümanlar hem de Yahudiler domuz geni ta yan tah llar n tüketimine kar d rlar ve genellikle helal g dalarda bu özelli in olmamas na itina göstermektedirler. Benzer ekilde baz vejetaryenler hayvan geni içeren meyve ve sebzeleri tüketmek istememektedir. Di er kayg lar aras nda, insan ve çevre sa l na olumsuz etkileri, do an n bozulmas, alerjenite, yabani otlar n ço almas gibi kayg lar yer almaktad r. 49 Bilinmeyen Korkular Tüketicilerin, ayn zamanda öldürücü mikroorganizmalar veya süper bitkilerin alan denemeleri ve alan testleri s ras nda serbest kalabilece i ve biyoteknoloji laboratuvarlar ndaki kazalar n insan ve hayvan populasyonunu tehdit eden toksik ajanlar, zehirler veya biyolojik toksinlerin serbest kalmas na yol açabilece i gibi bilinmeyen korkulara sahip olduklar bildirilmektedir. 32 Hukuki Boyut Avrupa Birli i (AB)ne aday devletler, Cartagena Protokolü olarak bilinen Biyolojik Çe itlilik Anla - mas Biyogüvenlik Protokolünü kabul etmi durumdad r. Birle mi Milletler (BM) Biyolojik Çe itlilik Anla mas gere ince haz rlanan Protokol, 130dan fazla ülke taraf ndan 29 Ocak 2000 tarihinde Fransada kabul edilmi tir. Bu protokol, Türkiye de 24 May s 2000 tarihinde imzalanm t r. Sa l k ve çevre riskleri göz önüne al narak, ithalatç ülkelere baz GDOlu ürünlerin ithalat n yasaklama olana veren protokol, 11 Eylül 2003te yürürlü e girmi tir. Haziran 2004te, üye ülkelerin Çevre Bakanlar Konseyi ve Avrupa Parlamentosu, Cartagena Protokolünün uygulanmas na ili kin politik bir anla ma sa lam lard r. Konsey ve Parlamentonun anla t temel konular unlard r: GDOlar, ithal edilecek ülkenin yaz l izni olmaks z n ihraç edilemez, bilgiye ula m esast r, ihracatç firma ürün hakk nda bildirimde bulunmak zorundad r. AB taraf ndan onaylanmayan GDOlu ürünler, 3üncü ülkelere ihraç edilmemelidir. 50 Brükselde 20 Eylül 2004 tarihinde yap lan toplant da ise; genetik olarak de i tirilmi m s r n ithali, üye ülkeler taraf ndan kabul edilmemi tir. Monsanto adl firman n üretti i m s r n ithali için yap lan oylamada gerekli ço unluk sa lanamazken, bu oylama GDOlu bir ürüne destek sa lamaya çal an Avrupa Komisyonunun yenilgisi olarak de erlendirilmi tir. Zehirli bir kimyasal üreterek zararl böceklere kar direnç kazanan m s r, Frans zlar n ço unlukta oldu u bir grup bilim insan taraf ndan ciddi bir ekilde incelenmektedir. Frans z Genetik Mühendisli i Komisyonu, s çanlar n söz konusu m s rla beslenmesi sonras elde edilen sonuçlara dikkat çekerek, GDOlu m s rla beslenen s çanlar n akyuvar say lar nda, böbrek a rl klar nda ve albumin/globulin oranlar nda önemli de i imler gözlendi ini bildirmi tir. Öte yandan GDO ihracatç s ülkeler (ABD, Kanada ve Avustralya) ili, Uruguay ve Arjantinin de deste ini alarak GDOlar n serbest ticaretinden yana bir politika benimsemi lerdir. ABDde genetik olarak modifiye edilmi ürünler G da ve laç Dairesi (Food and Drug Administration-FDA), Çevre Koruma Dairesi (Environmental Protection Agency-EPA) ve ABD Tar m Bakanl, Hayvan ve Bitki Sa l k Denetim Servisi olmak üzere üç resmi kurumun denetimindedir. ABDde GDOlar n etiketlenmesi ile ilgili bir zorunluluk olmamakla birlikte ürünün besin deerinde bir de i ik mevcutsa veya sa l kla ilgili bir uyar gerektiriyorsa etiketlenmesi gerekmektedir. ABDde GDOlar n etiketlenmesine s cak bak lmamaktad r. Çünkü bu durum genetik modifiye ürünlerin ayr üretilip i lenmesini gerektirmekte, bu da ekonomik yük getirmektedir. ABde ise; üye ülkelerin tümünde yürürlü e giren yönetmeli e göre, içeri inde yüzde 0,9dan daha yüksek oranda genleri de i tirilmi madde bulunan g da ürünleri üzerinde, bunu belirten bir ibare yer almas zorunlu tutulmaktad r. Genleri ile oynanm m s rdan elde edilmi glukoz urubu içeren g da ürünleri, rafine ya lar, bonbonlar, çikolatal ürünler, bira ve araplar bu kapsama girmektedir. Buna kar l k, genleri ile oynanm yemlerle beslenmi hayvanlardan elde edilen et, süt ve yumurta gibi ürünlerin etiketlerinde bu duruma i aret edilmesi söz konusu de ildir. 51,52,53 GDOlar n insan sa l üzerine etkileri konusunda yap lan ara t rmalar sonucunda antibiyotiklere kar direnç, allerjenite ve toksisite gibi etkiler tespit edilmi tir. Ancak GD ürünlerin sa l k üzerinde, özellikle uzun dönemde yaratabilecekleri etkiler üzerinde henüz tam bir bilgi bulunmamaktad r. 54 Biyogüvenlik ve Türkiyedeki Durum AB ülkelerinin ve Türkiyenin de aralar nda bulunduu 107 ülkenin 2000 y l nda imzalad Cartagena Biyogüvenlik Protokolünün gere ini yerine getirmek amac yla, ayr ca; TÜBA ile TÜB TAK n olu turduu Biyoteknoloji/Gen Mühendisli i Çal malar nda Düzenleyici Kurallar n Belirlenmesi konulu çal ma grubunun da önerisiyle Ulusal Biyogüvenlik Komitesi kurulmu tur. Komite, halen ulusal biyogüvenlik mevzuatlar n n AB mevzuatlar ile uygunlu unun sa lanmas ve yürürlü e girmesi için Acil Eylem Plan haz rl k çal malar n sürdürmektedir. Protokol, insan sa l na ili kin riskleri de dikkate alarak biyoçe itlili in sürdürülebilir kullan m na ve korun- 97

8 mas na etkisi olabilecek tüm GDOlar n s n r a an hareket, transit, ele al n ve kullan m n kapsamaktad r. 55,56 GDO konusu ülkemizde son günlerde s kça gündeme gelmekte ve GDOlu ürünlerin tespiti 2002 y l ndan itibaren uluslararas akreditasyon belgesine sahip TÜB TAK-MAM (Marmara Ara t rma Merkezi)da ve yetkilendirilmi di er laboratuvarlarda yap labilmektedir. 57 Korunma ve Kontrol Geneti i de i tirilmi organizmalar hakk nda devam eden çok say da çal maya ra men yeterince ara t rma sonucu olmad ndan zararlar veya yararlar konusunda kesin bir yarg ya varmak u an için mümkün de ildir. Bu alanda, çevremize ve gelecek nesillere etkileri olabilecek risklerin en aza indirilmesi ve bunun için gerekli önlemlerin al nmas göz ard edilmemelidir. Ülkemiz aç s ndan ele al nacak olursa; konu hakk nda yeterli verilere ula madan s rf ekonomik kayg larla bu ürünlere dört elle sar lmak do ru olmad gibi, tam anlam yla bu teknolojinin d nda kalmak da mant kl görülmemektedir. Ayr ca, Türkiyenin bu day, arpa, baklagiller ve eker pancar gibi ana besin kaynaklar n olu turan bitkilerin d nda birçok meyve ve sebzenin de do al gen kaynaklar n n bulundu u bir ülke oldu u göz önüne al nd nda, biyoteknolojik ürünlerin kullan m ve çevreye sal m konusuna daha duyarl yakla lmas gere i ortaya ç kmaktad r. Bu konuda al nabilecek önlemleri ise u ekilde s ralayabiliriz: GDOlu tohumlar n kontrolsüz alanlarda ekimine izin verilmemeli, gümrüklerde, iç piyasada etkin bir denetim sistemi kurulmal, Türkiye GDOlu ürünler konusunda kendi ara t rmalar n yapmal, teknolojisini kendi üretmeli, tar mda, girdiden ç kt ya, tüm alanlarda ba ml l k zincirini k ran, kendi potansiyelini kullanan bir politika izlenmelidir. Organik tar m yayg nla t r lmal, ekosistemdeki ürünlerin do all korunmaya çal lmal d r. 2,58 GDOlu ürünler hakk nda bilgi sahibi olmak ve ayd nl a kavu turulmam riskler nedeniyle non-gmo yaz l ürünlerin ve organik g dalar n tüketilmesi konusunda halk n bilinçlendirilmesi gerekmektedir. 59 AB ülkelerinde, k s tlay c düzenlemelerin yürürlü e konulmas na kar n, ba ta ABD olmak üzere baz ülkelerde transgenik m s r, soya, kanola, pamuk ve patates gibi önemli bitkilerin ekimi yayg n olarak yap lmaktad r. 61 Ülkemizde ise, bitkisel biyoteknoloji, çok yönlü ele al nmas gereken kapsaml bir aland r. Her türlü yasal düzenlemelerin tek elden yap lmas na, ülkenin co rafi yap s ile bitkisel gen kaynaklar n n durumu dikkate al narak Avrupa Birli inin bu konudaki kurallar n n benimsenmesine ve uluslararas sözle melerden kaynaklanan yükümlülüklerin yerine getirilmesine özen gösterilmelidir. 57 GDOlu ürünler neredeyse %30 daha ucuz olduklar için tüketiciyi etkilemekte ve tercih sebebi olmaktad rlar. Bu konuda tüketiciler bilinçlendirilmeli ve ald klar ürünlerin etiketlerini incelemeleri gerekti i konusunda uyar lmal d rlar. 62 Ço u ürün GD ürünlerle benzerlik gösterdi i için ay rt etmede güçlükler ya anmaktad r. Bu yüzden ürün etiketleri dikkatli okunmal d r. 5 Organik tar m yayg nla mal, ekosistemdeki ürünlerin do all korunmaya çal lmal d r. 36,58 SONUÇ Modern biyoteknoloji ile elde edilen ürünler tüketime sunulmadan önce, allerjenite ve toksizite yönünden incelenmelidir. Ayr ca, söz konusu ürünler, besin maddeleri özellikleri ve ekonomik aç dan da incelenmeye al nmal d r. Bu durum, insan ve hayvan sa l aç s ndan bir zorunluluktur. Transgenik bitkilerin ticari boyutlarda uygulamaya aktar lmas na ba l olarak, evrensel boyutlu bir biyogüvenlik kayg s da söz konusu olmaya devam edecektir. 60 Sa l k ve çevre aç s ndan birçok riskin söz konusu olmas nedeniyle, özellikle 98

9 K A Y N A K L A R 1. Anonim (2001) Harvest on the horizon, future ssues of the agricultural biotechnology. Eri im adresi: htpp//: Eri im tarihi: Kulaç, A rdil Y, Yak n M (2006) The sweet trouble on our tables, genetically modified organisms and their effects on public health. Direc Open Access J, 31(3): Vujaklija D (2006) An introduction to GMO. Toxicol Lett, 164(1): Meseri R (2008) Beslenme ve geneti i de i tirilmi organizmalar. TAF Prev Med Bull, 7(5): Cardarelli P, Brangu nho MR, Ferreira RTB, Cruz FB, Gemal AB (2005) Detection of GMO in food produnts in Brazil. Food Control, 16: Holst-Jensen A (2009) Testing for genetically modified organisms: Past, present and future perspectives. Biotechnol. Adv, 27(6): Gücüko lu A, Küplülü Ö (2006) Genetik modifiye g dalar. Vet Hekim Der Derg, 77(2): Bosni M, Antunovi B, Fulgosi H, Capak K, Zupan I, Mihelj SL, Novak J (2005) Draft of the national biosafety framework for Croatia. Eri im adresi: htpp//: www. unep. org/ biosafety/ files/ HRNBF rep.pdf. 9. Hirvoje F, Duica V (2006) GMO in Crotia, legislation and testing facilities. Croatia, Toxicol Lett, 164: Schubert DR (2008) The problem with nutritionally enhanced plants. J Med Food, 11(4): Vijayakumar KR, Martin A, Gowda LR, Prakash V (2009) Detection of gmo soya and maize: impact of heat processing. Food Chemistry, 117: Sar ca, K l nç K (2004) Kanatl hayvan beslemede genetik yap s de i tirilmi yem maddelerinin kullan m. Gazi Osmanpa a Üniv Zir Fak Der, 21(2): Flachowsky G, Aulrich K, Böhme H, Halle I (2007) Studies on feeds from genetically modified plants (GMP)- Contributions to nutritional and safety assessment. Anim Feed Sci Technol, 133(1-2): Demir A, Pala A (2007) Geneti i de i tirilmi organizmalara toplumun bak aç s. Hayvansal Üretim, 48 (1): James C (1999) Global review of commercialized transgenic crops: The international service fort he acquisition of agri-biotech applications. Brief No: 12, ISAAA: Ithaca, NY. 16. James C (2008) Global status of commercialized biotech/gm crops: The international service fort he acquisition of agri-biotech applications. Brief No: 39, ISAAA: Ithaca, NY. 17. Vines R (2002) Biotechnology and plants. Cooperative extension.virginia State Univ., Publication No: Stone R (2002) Science in Iran. Islamic Rev Sci, 309: Ölçü (2005) TMMOB Yay n Organ, Dickman MB, Park YK, Oltersdorf T, Li W, Clemente T, French R (2001) Brogation of disease development in plants expressing animal antiapoptotic genes. Proc Natl Acad Sci, 98: Murray JD, Anderson GB, Oberbauer AM, McGloughlin MM (1999) Transgenic animals in agriculture. CABI Publishing, NY, Platenburg GJ, Kootwijk EAP, Kooiman PM, Woloshuk SL, Nuijens JH, Krimpenfort PJA, Pieper FR, de Boer HA, Strijker R (1994) Expression of human lactoferrin in milk of transgenic mice. Transgenic Res, 3: Berkel PH, Welling MM, Geerts M, van Veen HA, Ravensbergen B, Salaheddine M, Pauwels EK, Pieper F, Nuijens JH, Nibbering PH (2002) Large scale production of recombinant human lactoferrin in the milk of transgenic cows. Nature Biotechnol, 20: Spök A (2006) Moleculer farming on the rice-gmo regulators still walking a tightrope. Trends Biotehc, 25(2): Rodriguez-Lazaro D, Lombard B, Smith H, Rzezutka A, DAgostino M, Helmuth R, Schroeter A, Malorny B, Miko A, Guerra B, Davidson J, Kobilinsky A, Hernandez M, Berheau Y, Cook N (2007) Trends in analytical methodology in food safety and quality: Monitoring microorganisms and GMO. Trends Food Sci, 18(6): Agius F, Gonzalez-Lamothe R, Caballero JL, Munoz-Blanco J, Botella MA, Valpuesta V (2003) Engineering increasd vitamin C levels in plants by over expression of a D-galacturonic acid reductase. Nat Biotechnol, 21: Hancook JF, Sjulin TM, Lobos GA (2008) Stawberries, Temperate Fruit Crop Breeding, CABI Publishing, New York. p: Anonim (2007) Food and Drug Adminstration, Eri im adresi: waicent/ portal/ statistics. Eri im tarihi: Qin, Y, Teixeira da Silva J, Zhang L, Zhang S (2008) Transgenic strawberry: State of the art for improved traits. Biotechnol Adv, 26(3): Metha MD, Gair JJ (2001) Social, political, legal and ethical areas of inquiry in biotechnology and genetic engineering. Technol Soci, 23(2): Ma J, Chikwamba, R, Sparrow P, Fischer R, Mahoney R, Twyman RM (2005) Plant-derived pharmacouticals-the road forward, Trends Plant Sci, 10(12): Çelik V, Bal k DT (2007) Geneti i De i tirilmi Organizmalar. Erciyes Üniv Fen Bilim Enst Derg, Deisingh AK, Badrie N (2005) Detection approaches for genetically modified organisms in food. Food Res Int, 38: Shanklin CW, Hackes BL (2001) Position of the American Dietetic Association: Dietetics professionals can implement practices to conserve natural resources and protect the environment. J Am Diet Assoc, 101(10): Van Den Bergh JCJM, Holley JM (2002) An environmental-economic assessment of genetic modification of agricultural crops. Futures, 34(9-10): Van de Wiel CCM, Lotz LAP (2006) Outcrossing and coexistence of genetically modified with unmodified crops: a case study of the situation in the Netherlands. Wagen J Life Sci, 54(1): König A (2010) Compatibility of the safe foods risk analysis framework with the legal and institutional settings of the EU and the WTO. Food Control, Mullins JJ, Peters J, Ganten D (1990) Fulminant hypertension in transgenic rats harbouring the mouse Ren-2 gene. Nature, 344: Kaynar P (2009) Genetik olarak de i tirilmi organizmalara genel bir bak. Türk Hij ve Den Biyol Derg, 66(4): Batista R, Nunes B, Carmo M, Cardosa C, Jose, H, Almeida C, Manique D, Bento L, Ricardo C, Margarida M (2005) Lack of detectable allergenicity of transgenic maize and soya samples. J Allergy Clin Immun, 116(2): Ahmed FE (2002) Detection of GMO in foods. Trends Biotechnol, 20(5): Frewer L, Lassen J, Kettlitz B, Scholderer J, Beekman K, Berdal G (2004) Societal aspects of GM foods. Food Chem Toxicol, 42(7): Bren L (2003) Genetic engineering: The future of foods? FDA Consumer, 37(6): Clapp J (2008) Illegal GMO releases and corporate responsibility: Questioning the effectiveness of voluntary measures. Ecol Econ, 66: Vergragt PJ, Brown HS (2008) Genetic engineering in agriculture: New aooroaches for risk management through sustainability reporting. Technologic Forecast&Soc Change 75: Johnson KL, Raybould AF, Hudson MD, Poppy GM (2007) How does scientific risk assessment of GM crops fit within the wider risk analysis? Trends Plants Sci, 12(1): Breckling B, Reuter H, Middelhoff U, Glemnitz H, Wurbs A, Schmidt G, Schröder W, Windhorst W (2009) Risk indicationof genetically mod f ed organ sms. Risk indication of genetically modified organisms (GMO): Modelling environmental exposure and dispersal across different scales: Oilseed rape in Northern Germany as an integrated case study. Ecologic Indic, 479: Frewer (2007) Why consumers behave as they do with respect to food safety and risk information? Analytica Chimica Acta, 586(1-2): Kinderleler J (2008) The Cartagena protocol on biosafety. Collect Biosafety Rev, 4:

10 50. Yanaz S (2000) GDO konusu ve cartagena biyogüvenlik protokolü. Eri im adresi: Miles S, Frewer LJ (2001) Investigating specific concerns about different food hazards. Food Quality Prefer, 12(1): Moses V (2004, Biotechnology and science policy. Cur Opin Biotechnol,15(3): Atsan T, Kaya TE (2008) GDOlar n tar m ve insan sa l üzerine etkileri. Uluda Üniv Zir Fak Derg, 22(2): Gupta A, Falkner R (2006) The infuence of the cartagena protocol on biosafety: comparing Mexico, China and South Africa. Glob Environ Politics, 6(4): Oberthür S, Gehring T (2006) Institutional interaction in global environmental governance: The case of the cartagena protocol and the world trade organization. Glob Environ Politics, 6(2): Amarger N (2002) Genetically modified bacteria in agriculture. Biochimie., 84(11): Lammerts ET, Bueren V, Verhoog H, Tiemens-Hulscher M, Struik PC, Haring MA (2007) Organic agriculture requires process rather than product evaluation of novel breeding techniques. Wagen J Life Sci, 54(4): Kimenju SC, Groote HD (2007) Consumer willingness to pay for genetically modified food in Kenya. Agri Econ, 38(1): Gürlek M, Turan C, Turan F (2006) G.D.O. ve hayvan beslemede kullan m. Mustafa Kemal Üniv. Su. Ürün. Yet. Böl. Eri im Adresi: htpp//: www. akuademi.net. Eri im tarihi: Kwan Choi E (2010) International trade in genetically modified products. Int Rev Econ Finance, 19: Noussair C, Robin S, Ruffieux K (2002) Do consumers not care about biotech foods or do they just not read the labels? Economics Lett, 75(1): Toolsema LA (2008) Competition with mandatory labeling of genetically modified products. J Institut Theoret Econ, 164(3):