GELENEKSEL GIDALAR İÇİN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİNE DAYALI İZLENEBİLİRLİK SİSTEMLERİ

Transkript

1 GELENEKSEL GIDALAR İÇİN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİNE DAYALI İZLENEBİLİRLİK SİSTEMLERİ Zeynel Cebeci Çukurova Üniv., Ziraat Fak., Biyometri ve Genetik ABD, Adana, Özet İzlenebilirlik sistemleri üretimden tüketime tedarik zinciri boyunca gıdanın bulunduğu yerler, geçirdiği işlemler, koşullar ve benzeri tüm geçmiş bilgilerinin elde edilmesini sağlayan sistemlerdir. İzlenebilirlik sistemleri esas olarak herhangi bir krizle karşılaşıldığında gıdaya ait yolların izlenmesi ve başarılı bir geri çağırma yönetimi için etkin bir gıda güvenliği mekanizması sağlamak amacındadırlar. Bununla birlikte son yıllarda etik izlenebilirlik ve coğrafi izlenebilirlik gibi kavramlarla bilgiye dayalı gıda tercihi de öne çıkmaktadır. Bilgiye dayalı gıda tercihi özellikle gıdanın menşeinin ve kalitesinin bilinmesi, etkili kazanç ve risk yönetimi sağlanması, çevresel etkinin gözlenmesi ve nihai olarak sürdürülebilir üretimin sağlanmasında tüketicinin rolünü güçlendirmektedir. Bilgi ve iletişim teknolojileri tabanlı modern izlenebilirlik sistemleri ile geleneksel gıdaların izlenebilirliğini sağlamak ve tüketiciye bilgiye dayalı gıda tercihi olanağı sunmak kolaylaşmaktadır. Bu çalışmada yem ve piliç eti izlenebilirliği için geliştirilen feedtrace sisteminin tanıtımı yapılarak geleneksel gıda zincirinde kullanımı olanakları örneklenmekte ve tartışılmaktadır. Anahtar Sözcükler: izlenebilirlik sistemleri, geleneksel gıda izlenebilirliği, bilgiye dayalı gıda tercihi, etik izlenebilirlik, menşe izlenebilirliği Giriş Geleneksel gıdalar, yapımında geleneksel malzemeler kullanılan, geleneksel bileşenleri olan veya geleneksel işleme ve/veya üretim yöntemi sonucunda bir veya birkaç özelliği itibari ile aynı kategorideki diğer gıdalardan açık biçimde ayrılabilen gıdalardır [8]. İletişim ve turizmde oluşan gelişmeler sonucunda son yıllarda geleneksel gıdalara küresel düzeyde ilgi de artışı olduğu görülmektedir. Bu gelişmeler geleneksel gıdalarda sürdürülebilirlik sorunlarını da gündeme taşımış bulunmaktadır. Nitekim geleneksel gıdaların şöhreti, taklit ürünlerin aynı adlarla gerçek ürünün yerine geçmesine de yol açarak üreticiler için kazanç, tüketiciler için güven kaybına neden olabilmektedir. Bu nedenlerle Avrupa Birliği 1992 de geleneksel ürünleri korumak ve geliştirmek için coğrafi köken (menşe) veya geleneksel üretim yöntemlerine ilişkin ürün etiketleme sistemleri geliştirmiş ve 2006 yılında güncellemiş bulunmaktadır [7]. Avrupa Birliği tarafından ikisi coğrafik bölge veya yöreye diğeri (menşe ve mahreç) ve biri de işleme yöntemine ilişkin olmak üzere 3 etiketleme uygulaması başlatmıştır. Bunlar menşe adı korumalı ürün (protected designations of origin: PDO), mahreç işaret korumalı ürün (protected geographical indications: PGI) ve geleneksel özellikleri garantilenmiş ürün (traditional speciality guaranteed: TSG) sistemleridir [5, 6, 7]. Geleneksel gıdalarda kalite güvencesi için ait oldukları sisteme ait işaretlerle etiketleme için tescil, kontrol ve sertifikasyon işlemleriyle sağlanmaktadır. Bunun yanında geleneksel gıdaların gıda güvenliği açısından izlenebilir olmaları da gerekmektedir. Endüstriyel gıdalarda olduğu gibi geleneksel gıdalarda da izlenebilirliğin üretim yeri, işlemler, dağıtım ve depolama açısından tüm zincir boyunca sağlanması önem taşımaktadır. Coğrafi izlenebilirlik ya da menşe izlenebilirliği ürünlerin üretim yeri ve şekli hakkında bilgilere ulaşılabilmesini sağlayan bir izlenebilirlik yaklaşımıdır. İnsan sağlığı, sürdürülebilir üretim, sosyo-ekonomik, kültürel ve etik tercihler açısından tüketici güvenini arttırmaktadır.

2 Bununla birlikte üreticiler ve işleyiciler açısından da avantajları söz konusudur. Örneğin, geleneksel ürünler için menşe ve mahreçten kaynaklanan katma değeri koruması bu avantajlardan birisidir [2]. Tüketicinin ürünlerin geçmişi ve üretim yöntemleri konusunda aydınlanması da ürüne ve ürüne ve markaya olan güveni arttıracaktır. Tüketici, ürünü istediği zaman izleyebildiğini bildiği için ürünü daha güvenerek satın alacak ve ürüne rekabet avantajı sağlanacaktır. PDO, PGI ve TSG sistemlerin sürdürülebilirliğinde ürünlerin etiketlenmesinin tek başına koruma sağlaması beklenilmemelidir. Gerçek koruma için coğrafi bilgi destekli merkezi izlenebilirlik sistemlerinin geliştirilmesi gereklidir. Geliştirilecek sistemler üreticiden tüketiciye tüm taraflarca erişilebilir çevrimiçi ağ tabanlı sistemler olmalıdır. Böyle sistemlerde gıda zincirinin iki ucunun, çiftçilerin ve tüketicilerin sisteme dâhil edilmesi sistemlerin başarısı için gereklidir. Bu çalışmada, yem ve piliç eti izlenebilirliği için geliştirilen bir tam zincir izlenebilirlik sisteminin tanıtımı yapılarak geleneksel gıda zincirinde kullanımı olanakları örneklenmekte ve tartışılmaktadır. Geleneksel Gıdalar İçin İzlenebilirlik Sistemi İzlenebilirlik sistemlerinin bir yandan yeni bilgi ve iletişim teknolojilerini (BT) kullanabilmesi ve ağ tabanlı olması, diğer yandan gıda zincirinin üretimden tüketime tüm aşamalarını ve paydaşlarını kapsayacak şekilde tasarlanması ve işletilebilmesi ideal bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım endüstriyel gıdalarda olduğu kadar geleneksel gıdalar için de geçerlidir. Bu nedenle geleneksel gıdalar için izlenebilirlik sistemlerinin kurulmasında gıda zincirinde yer alan tüm tarafların iş yapma biçimleri ve yöntemlerinin belirlenmesi ve sistem mimarisine kaynak teşkil edecek şekilde incelenmesi gerekli bir ön adımdır. Örneğin, çoğu köylü durumunda olan geleneksel gıda üreticilerinin izlenebilirlik sistemlerini kurmaları ve işletmeleri finansal ve kültürel açıdan oldukça zor gibi gözükmektedir. Bu nedenle birincil işleyicilerin, toplayıcıların çiftçilerle sözleşme kapsamında çalışması ve bu işletmelerin çiftlik düzeyinde etiketleme (tanımlama) ve kayıt altına alma işlemlerini BT uygulamaları kullanarak gerçekleştirmeleri başarı ve sürdürülebilirlik açısından arzu edilen bir durumdur [1]. Gıda zincirinde yukarıda sözü edilen yaklaşımları realize etmek ve BT ine dayalı bir tam izlenebilirlik sistemini örneklemek üzere 2007 yılında TÜBİTAK tarafından desteklenen bir proje kapsamında feedtrace adında bir izlenebilirlik sistemi geliştirilmiştir. Tam izlenebilirlik için ülkemizde geliştirilen öncü sistemlerden feedtrace Çukurova Bölgesi nde iki adet yem fabrikası ve piliç eti işletmelerini kapsayan piliç eti tedarik zincirinde test edilmiştir [3]. Çok dilli, esnek, gıda zincirinin farklı kanallarına uydurulabilir, ölçeklenebilir bir mimari ile geliştirilen feedtrace i geleneksel gıdaların izlenebilirliğinde de kullanmak mümkündür. Bu çalışmada feedtrace in yapısı ve işlevleri hakkında özet bilgiler verilerek kısaca menşe, mahreç ve geleneksel yöntem izlenebilirliği açısından kullanımı örneklenmeye çalışılacaktır. Şekil 1 den izlenebileceği gibi feedtrace izlenebilirlik sistemi, istemci, uygulama ve veritabanı katmanları olmak 3 katmanlı bir mimari ile tasarlanmış ve geliştirilmiştir. İstemci katmanına erişim kişisel bilgisayara sistemleri, mobil telefonlar, akıllı kişisel cihazlar (pda, tablet vb) ve bu amaçla özel olarak geliştirilmiş İnternet bağlantılı izlenebilirlik terminalleri (kiosklar) aracılığıyla sağlanabilmektedir. Böylece, mevcut bilgi ve iletişim teknolojilerinden herhangi bir kurulum maliyeti olmaksızın yararlanabilmek mümkün olabilmektedir.

3 Şekil 1. İzlenebilirlik sistemi genel mimarisi Sistemin uygulama katmanı Şekil 1 den izleneceği üzere 7 ana bileşenden oluşmaktadır: Sicil verileri ve kurumsal yönetim, Üyelikler ve oturum yönetimi, İş hareketleri ve işletme için uygulamalar yönetimi İzlenebilirlik (geriye ve ileriye izleme) yönetimi İletişim ve mesajlaşma yönetimi Veri değişimi yönetimi Sistem yönetimi Sistemin veritabanı katmanı üretim yeri, girdi, çıktı, işlem, yöntem, dağıtım, depolama gibi zincirin her noktasında ürün ve bilgi akışını tanımlayan veri tablolarından oluşmaktadır. Bunlar arasında menşe ve mahreç bilgilendirmeleri tarafından önerilen minimal verileri kapsamakta [4]; ilave olarak ağ kamerası verisi ile üretim yeri ve üretim işlemi görüntülerini de içerecek şekilde yapılandırılmış bulunmaktadır. Sistemde şu an için aşağıdaki verileri ile çalışılmakla birlikte daha fazlası için ölçeklendirebilir bir tasarım söz konusudur. İşletme kodu İşletme adı Ulusal kadastro parsel numarası Coğrafik koordinatlar İşletme tanıtım fotoğrafları Ağ kamerası görüntüsü (canlı) Ulaşım ve idari harita Yükseklik Su kaynakları Toprak özellikleri İklim bilgisi Diğer veriler

4 Şekil 2. Menşe, mahreç ve üretim yöntemi bilgileri sunumu feedtrace izlenebilirlik sistemi, tüketicilerin ürün hakkındaki bilgilere erişmesini satış noktalarında ürün tezgâhları yanına yerleştirilen internet bağlantılı telefon, bilgisayar veya terminallerle sağlamaktadır. Ürünlerin ambalajında bulunan eşsiz bir ürün kimlik numarası (izlenebilirlik kodu) sorgulama arayüzündeki arama kutusuna girilerek ya da barkod ve RFID etiketlerinden otomatik olarak okunmak suretiyle sistem veritabanında sorgulanarak elde edilen bilgiler tüketiciye gösterilmektedir (Şekil 2). Böylece, ürünün üretim yeri ve geçmişi hakkında ayrıntılı bilgilere ulaşıldığından tüketicinin menşe, mahreç ve üretim işlem ve yöntemleri hakkında satış noktasında bilgilendirilmesi yapılabilmekte, üretim işlemi saydam ve izlenebilir hale gelmektedir. İzlenebilirlik sistemlerinde temel amaç gıda güvenliğinin sağlanmasında etkili bir araç olarak kullanabilmeleridir. Gıdalarla ilgili herhangi bir sorun oluştuğunda hızlı bilgi toplamayı dolayısıyla sorunun kaynağı ve nedenini saptamak ve geri toplama işlemi için de dağıtım kanallarını mümkün olduğunca çabuk (sorun zamanına yakın) biçimde saptamak kritik öneme sahiptir. Sorunu saptamak ve geri toplama işlemini yapmak geleneksel kâğıt tabanlı yöntemler ve sistemlerde çok güç olup çok da uzun sürebilmektedir. Bazı durumlarda sorunun ortaya çıkışı ile toplama arasındaki süre aylarca sürebilmektedir. feedtrace sistemi tam izlenebilirlik tasarımı ile çalıştığından sorunlu bir ürününün barkod veya RFID etiketine kodlanmış izlenebilirlik kodu girildiğinde izlenebilirlik raporları çok kısa sürede üretilebilmektedir. Bu raporlar, sorun kaynağını tespit için geriye izleme (Şekil 3) ve geri toplama için ileriye izleme (takip) raporları şeklinde elde edilebilmektedir. Raporlandırmaların ağaç yapısı şeklinde sunulması ürün üretim ve dağıtımındaki akışın hızlı ve etkin izlenebilmesi için önemli olup aksi halde izlenebilirlik sisteminden beklenen faydanın sağlanması olası değildir. Bu nedenle izlenebilirlik sistemlerinde düşük maliyet ve yüksek hızda geri toplama bilgisinin üretilmesi kritik olup feedtrace sistemi bu yönüyle özgün bir çözüm sağlamış sistemler arasında yer almaktadır.

5 Şekil 3. Geriye izlenebilirlik raporu örneği Sonuç Geleneksel gıdaları için izlenebilirlik sistemlerinin tesis edilmesi etkin ve sürdürülebilir bir gıda güvenliği için temel araçlardan biri olması yanında koruma ve muhtemel sahtecilik problemlerinin önlenebilmesi, sonuç olarak sürdürülebilirlik açısından da yararlar sağlamaktadır. Bu açından etiketleme ve tescil çalışmaları yanında izlenebilirliği sağlayacak tüketici yönelimli kapsamlı projelere ihtiyaç olduğu anlaşılmaktadır. Bu projeler ülkesel veya bölgesel düzeyde planlanabilir ve uygulanabilirler. Ancak üretici organizasyonlar ya da yerel yönetimler tarafından kurulup işletilecek sistemlerin zincirde yer alan tüm paydaşları kapsaması nedeniyle düşük maliyet, etkin bilgi akışı yönetimi ve tüketicilerce tanınırlık açısından kolaylıklar sağlayabileceği ortadadır. Küresel ticaret nedeni ile çok dillilik (multilinguality) ve uluslararası veri değişimi ile birlikte çalışabilirlik de önemli olup feedtrace sisteminde Türkçe yanında İngilizce arayüzler de sağlanmakta ve istenilen diller için çok bsit şekilde sisteme ilave edilebilmektedir. Geleneksel gıdaların sürdürülebilirliği açısından izlenebilirlik sistemleri yanında eğitim ve farkındalık yaratmak da gereklidir. Bu nedenle, yasal zorlamalar yanında, üniversiteler ve ilgili kuruluşlardan yararlanılmalı, ilgili bakanlıklar tarafından önderlik edilen ve üretici organizasyonları tarafından organize edilen e-öğrenme sistemleri de geliştirilmelidir. Böylece bir yandan tüketici yönelimli ve bilgiye dayalı izlenebilirlik sistemlerinin kullanımı ile diğer yandan toplumun her katmanına ulaşan e-öğrenme sistemleri aracılığıyla geleneksel ürünler hakkında yapılacak bilgilendirme ve farkındalık yaratma girişimleri geleneksel gıdaların sürdürülebilirliğine önemli katkılar sağlayabilecektir.

6 Referanslar [1] Cebeci, Z. (2006). Gıda İzlenebilirliğinde Bilgi Teknolojileri. Ulusal Tarım Kurultayı, Kasım 2006, Çukurova Üniversitesi, Adana. Bildiriler s Accessed online at on March 9th, [2] Cebeci, Z., Çelik, L., Boğa, M., Erdoğan, Y., Kaynak, E. & Uzun, Y. (2009). Karma Yem Sanayinde Ağ Tabanlı Bir İzlenebilirlik Sistemi Tasarımı ve Uygulaması. TÜBİTAK TOVAG 107O449 Proje Kesin Sonuç Raporu, 91 sayfa. b17a e91d0317a [3] Cebeci, Z. & Boğa, M. (2009). Piliç Eti Zincirinde Coğrafi İzlenebilirlik Uygulaması. AB 2009: Akademik Bilişim Konferansı 2009, Accessed online 45.doc on March 8th, [4] Debord, M., Viau, A., Chauchard, A., Tychon, B., Oger, R. & Danet, V. (2005). GeoTraceAgri Final Project Report (GTA), IST Accessed online on Feb 20th, [5] Demirözü, B. (2012). Geleneksel Ürünlerin Kontrol ve Sertifikasyonu. Gıda Güvenliği Derneği, Makaleler, 17 Nisan Accessed online at on March 8th, [6] Dikici, A., Koluman, A., & Aktaş, R.K. (2013). Gıdaların Coğrafi İşaretlenmesi. İstanbul Üniv. Vet. Fak. Derg. 39(1), Accessed online at vetjournal/archive/2013-1/18.pdf on Marc 9th, [7] European Commission (2006). European Policy for Quality Agricultural Products. Fact Sheet. Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg. Accessed online at on March 8th, pages. [8] Weichselbaum, E., Benelam, B. & Costa, H.S. (2009).Traditional Foods in Europe. EuroFIR Synthesis report No 6. UK: Norwich, Norfolk, 75 pages. (ISBN ). Accessed online at foods_can_sustain_european_cultures.pdf on March, 8th Teşekkür feedtrace, TÜBİTAK-TOVAG tarafından 107O449 nolu Karma yem sanayinde ağ tabanlı bir izlenebilirlik sistemi tasarımı ve uygulaması projesi kapsamında geliştirilmiştir. TÜBİTAK a vermiş olduğu destek nedeniyle teşekkür ederiz.