GÖLLER BÖLGESİNDE TARLA BİTKİLERİ ÜRETİMİNİN EKONOMİK ANALİZİ VE BAŞLICA ÜRÜNLERİN ARZ DUYARLILIKLARININ HESAPLANMASI

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Tufan BAL GÖLLER BÖLGESİNDE TARLA BİTKİLERİ ÜRETİMİNİN EKONOMİK ANALİZİ VE BAŞLICA ÜRÜNLERİN ARZ DUYARLILIKLARININ HESAPLANMASI TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ADANA, 2005

2 ÖZ DOKTORA TEZİ GÖLLER BÖLGESİNDE TARLA BİTKİLERİ ÜRETİMİNİN EKONOMİK ANALİZİ VE BAŞLICA ÜRÜNLERİN ARZ DUYARLILIKLARININ HESAPLANMASI Tufan BAL ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI Danışman Jüri : Prof. Dr. Oğuz YURDAKUL Yıl: 2005, Sayfa: 105 :Prof. Dr. Oğuz YURDAKUL Prof. Dr. Nejat ERK Prof.Dr.Bahri KARLI Doç.Dr.M.Necat ÖREN Doç.Dr.Haydar ŞENGÜL Bu çalışmada, Göller Bölgesi nde tarla bitkileri üretimi yapan işletmelerden anket yöntemiyle elde edilen verilere dayalı olarak, tarla bitkileri üretiminin ekonomik analizinin yapılması ve bölgede yetiştirilen başlıca tarla bitkilerinin (buğday, arpa, nohut ve anason) arz duyarlılıklarının hesaplanması amaçlanmıştır. Çalışma sonuçlarına göre, arazi sermayesinin çiftlik sermayesi içindeki payı %74,95 gibi yüksek bir orandadır. Bu da bölgede ekstansif tarım yapıldığını göstermektedir. Anason ve nohut üretiminde yoğun işgücü kullanımı gerekmektedir. Toplam dekara değişken masraflar içinde yabancı işgücünün payı anason için %77,02 olarak bulunmuştur. İncelenen işletmelerde arpa ürününün dekara ortalama brüt karı ise TL ile en yüksek olarak bulunmuştur. TMO nun ve TEKEL in piyasadan çekilmesi bölge üreticilerini olumsuz etkilemiştir. Genelde buğday üretimi küçük işletmelerde geçimlik, büyük işletmelerde piyasaya yönelik, arpa, hayvan yemi olarak, nohut ve anason ise piyasaya yönelik üretilmektedir. Tahmin edilen buğday arz modelinde; kısa dönem buğday arz esnekliği 0,71, fiyat esnekliği 0,70, rakip ürün olan arpanın çapraz esnekliği -0,28, arpa arz modelinde; arpanın kısa dönem arz esnekliği 0,83, buğdaya bağlı çarpraz esnekliği - 0,78, nohut arz modelinde; nohutun kısa dönem arz esnekliği 0,96 ve anason arz modelinde; anasonun kısa dönem GSÜD esnekliği 0,12, buğdayın çapraz esnekliği ise -0,21 olarak hesaplanmıştır. Anahtar Kelimeler: Göller Bölgesi, Tarla Bitkileri, Arz Duyarlılığı Analizi, Ekonomik Analiz, Fiyat Analizi I

3 ABSTRACT Ph.D. THESIS ECONOMIC ANALYSIS AND SUPPLY RESPONSE ESTIMATION OF MAJOR FIELD CROPS IN GOLLER REGION Tufan BAL UNIVERSITY OF ÇUKUROVA INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF AGRICULTURAL ECONOMICS Supervisor Jury : Prof. Dr. Oğuz YURDAKUL Year: 2005, Pages: 105 : Prof. Dr. Oğuz YURDAKUL Prof. Dr. Nejat ERK Prof. Dr. Bahri KARLI Assoc.Prof.Dr.M.Necat ÖREN Assoc.Prof.Dr.Haydar ŞENGÜL This study makes economic analysis and estimates supply response of major field crops (wheat, barley, chickpea and anise) grown in the Goller Region. Farm data used in the study were obtained through a questionnaire. According to the results of the study, share of land capital in farm capital is as high as 74.95%. This indicates that extensive farming is practiced in the Region. Anise and chickpea farming requires intensive labor use. The highest foreign labor percentage in total variable costs was found to be 77.02% for anise. On the other hand, barley was the crop having the greatest gross margin among the crops investigated, with a value of TL/da. Diminishing role of TMO and TEKEL has adversely affected the farmers in the Region. In general, wheat production is for subsistence in small farms and market oriented in the larger ones. Barley is grown as a fodder crop, while anise is for markets in the Region. Supply response of wheat, own price elasticity and cross price elasticity of wheat with respect to the price of barley were estimated as 0.71, 0.70 and respectively by the wheat supply model. Barley supply model estimated supply response and own price elasticity of barley as 0.83 and respectively. Supply response was estimated to be 0.96 for chickpea. Supply response with respect to gross production value and cross price elasticity with respect to wheat price were found to be 0.12 and for anise. Keywords: Göller Region, Field Crops, Supply Response Analysis, Economic Analysis, Price Analysis II

4 III Anne ve Babama...

5 TEŞEKKÜR Tez çalışmamda, katkı ve eleştirileriyle bana yardımcı olan ve beni yönlendiren danışman hocam Prof.Dr.Oğuz YURDAKUL a teşekkür ederim. Tezimle ilgili karşılaştığım sorunlarımda bana yardımlarını esirgemeyen hocam Doç.Dr. Necat ÖREN ve arkadaşlarım, Yrd.Doç.Dr. Erkan AKTAŞ, Dr. Aysel Özdeş AKBAY, Uzman Gülcan USAL, Arş.Gör.Hilal IŞIK a ve yardımlarından ve bana gösterdiği sabırdan dolayı oda arkadaşım Dr. Beşir KOÇ a teşekkür ederim. Anket çalışmalarımda bana yardımcı olan Yüksek Ziraat Mühendisi M.Atilla ERGEN ye ve bana her zaman destek olan arkadaşım İdris KANAK a teşekkür ederim. Doktora tezim süresince bize emekleri geçen Fen Bilimleri Enstitüsü ve Rektörlük Araştırma Fonu çalışanlarına, anket çalışmamda bana yardımlarını esirgemeyen Burdur ve Isparta Tarım İl ve İlçe Müdürlüğü personeline ve tüm sorularımı içtenlikle cevaplayan bölge çiftçilerine teşekkür ederim. Bugünlere gelmemde bana çok emekleri geçen ve beni her zaman maddi manevi destekleyen ailemi şükranla anıyorum. IV

6 İÇİNDEKİLER DİZİNİ SAYFA ÖZ...I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR...IV İÇİNDEKİLER DİZİNİ... V ÇİZELGELER DİZİNİ... VIII ŞEKİLLER DİZİNİ... X KISALTMALAR...XI 1.GİRİŞ Çalışmanın Önemi Araştırmanın Amacı ve Kapsamı ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE METOT Materyal Metot Anket Yapılacak İl, İlçe ve İşletmelerin Seçiminde İzlenen Yöntem Tarla Ürünleri Üretim Dalının Ekonomik Analizinde İzlenen Yöntem Arz Duyarlılığı Analizinde İzlenen Yöntem BULGULAR VE TARTIŞMA Araştırma Alanı ve Bölge Hakkında Genel Bilgiler Araştırma Alanının Coğrafi Konumu Araştırma Alanının Ekolojik Durumu İklim Topoğrafya Bitki Örtüsü Bölge Arazilerinin Niteliklerine Göre Dağılımı Bölgenin Sosyo-Ekonomik Yapısı Dünya ve Türkiye de Tarla Bitkilerinin Önemi Dünya da Tarla Ürünleri Üretimindeki Gelişmeler V

7 Ekim Alanı Üretim Türkiye'de Tarla Ürünleri Üretimindeki Gelişmeler Ekim Alanı Üretim Tarla Bitkileri Üretimi Yapan İşletmelerin Ekonomik Analizi Arazi Durumu Arazi Tasarruf Şekli Arazi Sulama Durumu İşletmelerde Nüfus Varlığı ve Özellikleri Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Eğitim Durumu İşletmelerin Sermaye Yapısı Aktif Sermaye (1). Arazi Sermayesi (2). Arazi Islahı Sermayesi (3). Bina Sermayesi (4). Bitki Sermayesi (5). Alet Makine Sermayesi (6). Hayvan Sermayesi (7). Malzeme ve Mühimmat Sermayesi (8). Para Sermayesi Pasif Sermaye (1). Yabancı Sermaye (2). Öz Sermaye İşletmelerde Tarımsal Girdi Kullanımı Tohumluk Kullanımı Kimyasal Gübre Kullanımı Kimyasal İlaç Kullanımı İşgücü Kullanımı Makine Gücü Kullanımı VI

8 Üretim Masrafları Değişken Masraflar İşletmelerin Yıllık Faaliyet Sonuçları Gayrisafi Üretim Değeri Brüt Kar Tarla Ürünleri Üretim Faaliyetinin Genel Durumu İşletmelerin Tarla Ürünleri Üretiminde Karşılaştıkları Sorunlar İşletmelerin Hastalık ve Zararlılarla Mücadele Durumları Ürün Değerlendirme Tarımsal Destekler, Örgütleme ve Finansman Hakkındaki Görüşler İşletmelerde Ürün Değerlendirmesi Tarla Ürünleri Üretiminin Arz Duyarlılığı Analizi Göller Bölgesinde Üretilen Buğdayın Arz Duyarlılığı Göller Bölgesinde Üretilen Arpanın Arz Duyarlılığı Göller Bölgesinde Üretilen Nohutun Arz Duyarlılığı Göller Bölgesinde Üretilen Anasonun Arz Duyarlılığı SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ EK 1: ANKET FORMU VII

9 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Anket Yapılan Köylerin İl ve İlçelere Göre Dağılımı Çizelge 3.2. Örnek İşletmelerin Genişlik Gruplarına Göre Dağılımları Çizelge 4.1. Dünya da Belli Başlı Tarla Ürünlerinin Ekim Alanlarındaki Gelişmeler ( ) Çizelge 4.2.Dünya da Başlıca Tarla Ürünlerinin Üretimindeki Gelişmeler ( ton) Çizelge 4.3.Türkiye de Başlıca Tarla Ürünlerinin Ekim Alanlarındaki Gelişmeler.. 34 Çizelge 4.4.Türkiye Başlıca Tarla Bitkileri Üretimindeki Gelişmeler Çizelge 4.5.İşletmelerin Arazi Genişliklerine Göre Dağılımı Çizelge 4.6. Arazinin Sulama Durumu Çizelge 4.7. Nüfus Mevcudu ve Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı Çizelge 4.8. Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Çizelge 4.9. İşletmecilerin Ortalama Yaşı ve Deneyim Süresi Çizelge İncelenen İşletmelerde Nüfusun Eğitim Durumu Çizelge İşletmelerde Çiftlik Sermayesinin Unsurlarına Göre Dağılımı Çizelge İşletmelerde Çiftlik Sermayesi ve Unsurlarının Aktif Sermayeye Oranı (%) Çizelge İşletmelerde İşletme Sermayesinin Unsurlarına Göre Dağılımı Çizelge İşletmelerde İşletme Sermayesi Unsurlarının Aktif Sermayeye Oranı 48 (%) Çizelge İşletmelerde Aktif Sermayenin Unsurlarına Göre Dağılımı Çizelge İşletmelerde Pasif Sermayenin Unsurlarına Göre Değeri (Milyon TL) Çizelge İşletmelerde Kullanılan Saf Gübre Miktarı Çizelge İşletmelerde Tarla Bitkileri Üretiminde İşgücü Kullanımı (saat) Çizelge İşletmelerde Tarla Bitkileri Üretiminde Makine Gücü Kullanımı (saat) Çizelge İşletmelerde Ürünlere Göre Değişen Masraf Unsurları Çizelge İşletmelerde Brüt Karın Ürün Gruplarına Göre Dağılımı VIII

10 Çizelge Ekim Nöbetinin Uygulanma Durumu Çizelge Sertifikalı Tohum Kullanım Durumu Çizelge Sertitifikalı Tohum Bulunabilirlik Durumu Çizelge İlaçlama Konusunda Kamu Kuruluşlarından Alınan Destek Hakkındaki Düşünceler Çizelge Ürünlerin Satış Yerleri Çizelge Ürün Satışında Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Verdiği Destek Durumu Çizelge Doğrudan Gelir Desteğinden Faydalanma Durumu Çizelge TMO nun Destekleme Alımlarını Bırakma Durumunun Değerlendirilmesi Çizelge Üretici Birlikleri Hakkındaki Düşünceler Çizelge İşletmelerde Buğday Üretiminini Değerlendirme Durumu Çizelge İşletmelerde Arpa Üretimini Değerlendirme Durumu Çizelge İşletmelerde Nohut Üretimini Değerlendirme Durumu Çizelge İşletmelerde Anason Üretimini Değerlendirme Durumu Çizelge Göller Bölgesi Buğday Arz Duyarlılığı Modeli ( ) Çizelge Göller Bölgesi Arpa Arz Modeli ( ) Çizelge Göller Bölgesi Nohut Arz Modeli ( ) Çizelge Göller Bölgesi Anason Arz Modeli ( ) IX

11 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1.Araştırma Alanı Olan Göller Bölgesinin Haritası Şekil 4.1.Dünya da Belli Başlı Tarla Bitkilerinin Ekim Alanındaki Değişmeler ( ) Şekil 4.2. Dünya Başlıca Tarla Ürünlerinin Üretimindeki Gelişmeler (1000 Ton).. 33 Şekil 4.3.Türkiye de Başlıca Tarla Bitkilerinin Ekim Alanlarındaki Gelişmeler Şekil 4.4. Türkiye Başlıca Tarla Bitkilerinin Üretimindeki Gelişmeler Şekil 4.5. Ortalama İşletme Arazisinin İşletme Gruplarına Göre Dağılımı Şekil 4.6. Arazinin Sulanma Durumunun İşletme Gruplarına Göre Dağılımı Şekil 4.7. İncelenen İşletmelerin Nüfusunun Cinsiyete Göre Dağılımı(%) Şekil 4.8. İşletmelerde Çiftlik Sermayesi ve Unsurlarının Göre Dağılımı (%) Şekil 4.9. İşletmelerde İşletme Sermayesinin Unsurlarına Göre Dağılımı (%) Şekil İşletmelerde Aktif Sermayenin Unsurlarına Göre Dağılımı (%) Şekil İşletmelerde Pasif Sermayenin Unsurlarına Göre Payları(%) Şekil İşletmelerde Kullanılan Saf Gübre Miktarının Payları (%) Şekil 4.13.Incelenen İşletmelerde Ürünlere Göre Gayri Safi Üretim Değerleri Şekil Brüt Karın Ürün Gruplarına Göre Dağılımı Şekil Çiftçilerin Önümüzdeki Yıl Tarla Ürünleri Ekme Konusundaki Görüşleri Şekil Tohum Çeşidini Seçmede Etkili Faktörler Şekil Hastalıkla Mücadelede Alınan Önlemler Şekil Buğday Arz Modelinde Gerçekleşen ve Tahmin Edilen Değerler Şekil Arpa Arz Modelinde Gerçekleşen ve Tahmin Edilen Değerler Şekil Nohut Arz Modelinde Gerçekleşen ve Tahmin Edilen Değerler Şekil Anason Arz Modelinde Gerçekleşen ve Tahmin Edilen Değerler X

12 KISALTMALAR AB AN DAP DİE DPT ECM EKK FAO GAP GSMH GSÜD PAM TEFE TEKEL TMO WTO :Avrupa Birliği :Amonyum Nitrat :Diamonyum Fosfat :Devlet İstatistik Enstitüsü :Devlet Planlama Teşkilatı :Error Correction Model (Hata Düzeltme Modeli) :En Küçük Kareler Yöntemi :Dünya Gıda Örgütü :Güneydoğu Anadolu Projesi :Gayri Safi Milli Hasıla :Gayri Safi Üretim Değeri : Partial Adjustment Model (Kısmi İntibak Modeli) :Toptan Eşya Fiyat Endeksi :Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol İşletmeleri :Toprak Mahsulleri Ofisi :Dünya Ticaret Örgütü XI

13 1. GİRİŞ Tufan BAL 1.GİRİŞ 1.1. Çalışmanın Önemi Tarım sektörü, özellikle azgelişmiş ülkelerin ekonomilerinde önemli bir yer tutmaktadır. Başta insanların besin gereksinimlerini karşılayan sektör, diğer sektörlere yaptığı hammadde katkısı, istihdam yaratması, kalkınmanın finansmanını sağlaması, dış ticarete yönelik ürünler üretmesi ve döviz kazandırması nedeniyle de ülke ekonomisi açısından önemini devam ettirmektedir. Ülke ekonomisinde ve sosyal hayatımızda vazgeçilmez bir yere sahip olan tarım sektöründe; yapısal düzenlemelere, kaliteli ve istikrarlı bir üretime, yeni teknolojik gelişmelere ihtiyaç duyulmaktadır. Tarımın önemli bir kolu olan bitkisel üretim; ekolojik, sosyal ve ekonomik faktörlerden ileri gelen bazı sorunlardan dolayı arzulanan düzeye ulaşamamıştır. Bitkisel üretim yapan işletmelerin büyük bir kısmı küçük işletmelerden olup, işletmeler dağınık ve parçalanmış durumdadır (Anonim, 2001a). Türkiye'de tarım sektörü büyük bir potansiyele sahip olup, ülke kalkınmasına değişik yollardan katkı yapmaktadır. Tarım sektörü GSMH'da yıllarında cari faktör fiyatlarıyla % 43 pay alırken, 1939 yılında % 40'a, 1970'li yıllarda %36'lara, 1980'de %25'e, 1990'da %16'ya, 1997'de %13'lere ve 2003 yılında %11,7 ye kadar düşmüştür. Milli gelir içindeki tarım alt sektörlerinden olan bitkisel üretimin payı % 57,0, hayvansal ürünlerin payı, % 34, su ürünlerinin payı % 2,9 ve orman ürünlerinin payı % 5,8'dir (Anonim, 2004). Ülkemizde 1999 yılı verilerine göre, bitkisel üretim değerinin %47,6 sı tarla ürünlerinden, %23,9 u sebzecilikten ve %28,5 i meyvecilikten elde edilmektedir. Tarla ürünleri üretim değerinin %42,2 si tahıllardan, %26,4 si endüstri bitkilerinden, %6,99 u baklagillerden ve %5,52 si yağlı tohumlardan elde edilmektedir. Yine Türkiye de tarla ürünleri ekim alanının %76,9 u tahıl ürünlerinden oluşmaktadır. (Anonim, 2001b). Türkiye de bitkisel üretim içerisinde tarla ürünleri, ekim alanı ve üretim yönünden büyük bir paya sahiptir. Bu ürünler, genelde ülkenin sahip olduğu ekolojik özelliklere en iyi uyum gösteren bitki özelliği göstermektedir. Tarla ürünleri ekim 1

14 1. GİRİŞ Tufan BAL alanı ve üretim miktarı, fiyat hareketlerinden önemli ölçüde etkilenmektedir. Tüm tarım ürünlerinin bundan ne kadar etkilendiğini ölçmek zor olduğundan dolayı bölgesel ve ürün bazında meydana gelen değişikliklerin ölçüldüğü çalışmalar ağırlık kazanmaktadır. Ayrıca bu ilişkilerin özellikle yoğun olduğu tek yıllık tarla ürünlerinde gözlenmesi nedeniyle genelde tarla ürünlerinin ekim alanı, üretim miktarı ve fiyatındaki değişiklikleri üzerine çalışmalar yapılmaktadır. Genelde bu tip çalışmalar bölgesel bazda yapılmaktadır. Çünkü benzer ekolojik şartlara sahip bölgelerde yapılan çalışmaların sonuçları daha objektif olmaktadır. Ülke içindeki bölgeler veya iller düzeyinde çalışmaların yapılması, sonuçlarının kıyaslanması imkanını da vermektedir. Bu tip çalışmalar ürün bazında da yapılmaktadır. Çünkü bir ürünün maliyet unsurları aşağı yukarı iller ve bölgeler arasında çok değişiklik göstermez. Bu çalışmaların sonuçlarının kıyaslanması ürün bazında politika geliştirilmesi açısından önem arzetmektedir. Türkiye tarla ürünleri için tarıma elverişli alanların sınırına ulaşmıştır. Bu yüzden, gelecekte tarla ürünleri arzındaki gelişme, yüksek verimli tohumların adaptasyonuna, daha iyi üretim teknikleri yoluyla verimlerdeki artışlara, sulanabilir alanların genişlemesine, nadas alanlarının azaltılmasına ve arz fazlası meydana getiren diğer ürünlerin ekim alanlarının azaltılmasına bağlıdır (Koç, 1999). Ülkemizde bölgeler arasında doğal kaynaklar bakımından önemli farklılıklar vardır. Ülkenin ekonomik kalkınmasına bir bölgenin katkısını artırmak amacıyla bölgeyi diğer bölgelerden avantajlı kılan kaynakların kullanılmasına öncelik verilmelidir. Bu da bölgedeki kıt üretim faktörlerinin alternatif alanlarda etkin dağılımının sağlanması ile mümkün olmaktadır. Bu yüzden bölgesel çalışmaların yapılması önem arzetmektedir. Göller Bölgesi, Burdur ve Isparta illeri topraklarının tamamını kaplamakla birlikte, Afyon, Konya, Antalya ve Denizli illerinin çok küçük bölümlerini de içermektedir. Bölgedeki nüfusun yaklaşık % 95 i Burdur ve Isparta illerinde, kalan kısmı ise diğer komşu illerde bulunmaktadır (Anonim, 1993). Bu nedenle Göller bölgesi ile ilgili yapılan çalışmalarda Isparta ve Burdur illerinin dikkate alındığı görülmektedir. 2

15 1. GİRİŞ Tufan BAL Göller Bölgesi bitkisel ve hayvansal üretim bakımından önemli bir potansiyele sahiptir. Bölgede bitkisel üretim değerinin yarısı (%50,1) meyvecilik üretiminden karşılanırken, bunu %35,7 ile tarla ürünleri (tahıllar, baklagiller, sanayi ve yem bitkileri) ve %14,2 ile sebzecilik izlemektedir. Bu ürünler ekim alanlarına göre sıraladığında tarımsal arazinin %69 unda tarla bitkileri, %13 ünde meyve ve bağ yetiştiriciliği ve %2 sinde ise sebze yetiştiriciliği yapılmaktadır (Anonim, 2001c). Göller bölgesinin bitkisel üretim deseninde; ülkenin tarım politikasındaki değişmeler, ürünler arasındaki nispi üstünlüklerin değişmesi, teknolojik gelişmeler, rekabet şartlarındaki ve pazardaki değişiklikler nedeniyle zamanla değişmeler olmuştur. Makro düzeyde politika kararlarının bölgeler veya iller itibari ile ne gibi sonuçlara yol açacağını tespit etmek amacı ile bölgesel çalışmalar yapılmaktadır. Ayrıca uygulanacak politikaların tespitinde bölgede yetiştirilen ürünlerin özellikleri hakkında ayrıntılı çalışmaların yapılması, bölge tarımının geleceği, üreticilerin yaşam standartları ve tüketicinin gıda güvenliği ve sağlığı bakımından önem arzetmektedir. Göller bölgesinde tarımsal üretim, bölge açısından önemini devam ettirmektedir. Bölgenin tarımsal üretim deseninde zamanla değişmeler olmaktadır. Isparta ilinde meyvecilik önemini sürdürmekte, Burdur da tarla ürünleri daha ağırlıklı bir rol oynamaktadır. Tarımsal arz duyarlılığı çalışmaları, tarımsal üretim için daha gerçekçi ve doğru kararların alınması açısından önemli bulgular ortaya koymaktadır. Arz duyarlılığı arz esnekliğine göre daha dinamik karakterli bir kavramdır (Tomek ve Robinson, 1991). Çünkü arz esnekliği yalnızca arz edilen miktardaki değişikliklerle ilgilenmektedir. Arz duyarlılığı ise, hem arz eğrisi üzerinde hem de arz eğrisinin yer değiştirmesi ile meydana gelen değişiklikleri kapsayan bir ölçüttür. Arz duyarlılığı analizleri yardımıyla bir ölçüde, tarımda iyileştirmeye yönelik çalışmaların gündeme getirilmesi mümkün olabilmektedir. Arz duyarlılığı analizlerinden elde edilen bulgular, tarımsal üretim için daha gerçekçi ve doğru kararların alınmasında temel kabul edilebilir. Yapılan bu çalışmalarla üretimin daha etkin ve rasyonel planlanması, buna bağlı olarak da üreticilerin yaşam standartlarının 3

16 1. GİRİŞ Tufan BAL yükseltilmesi konusunda ele alınması gereken önlemlerin belirlenmesine ışık tutulmaktadır. Bölgenin üretim deseninin daha etkin ve rasyonel planlanması ve piyasa sinyallerine göre kararlar alınması ve buna bağlı olarak bölgede tarım ile geçinen üreticilerin yaşam standartlarının yükseltilmesi için uygulanacak politikaların belirlenmesinde arz duyarlılığı analizlerinin bulgularının yararlı olacağı açıktır. Bölge tarımının yapısı ve sorunları ile ilgili yapılan literatür taramasında çalışma sayısının çok az olduğu tespit edilmiştir. Yapılan çalışmaların genellikle meyvecilik ve endüstri bitkileri alanında olduğu görülmektedir. Bölgede ekim alanı ve tarımsal üretim değeri bakımından önemli bir yere sahip olan tarla ürünleri ile ilgili böyle bir çalışma, bölgenin tarımsal yapısını tanıma, işletmelerin yapısını tespit etme bakımından önemlidir. Arz duyarlılığı çalışması da incelenen zaman diliminde çiftçilerin üretim kararı alırken ne gibi faktörlerden etkilendiğini belirleme ve bu sonuçlara göre yorumlar yapma olanağını sağlamaktadır Araştırmanın Amacı ve Kapsamı Bu çalışma ile; Bölgenin tarla bitkileri üretim yapısını ortaya koymak, Bölgede tarla ürünleri üretimi yapan işletmelerin ekonomik yapısını tespit etmek, Bölgede seçilmiş tarla ürünleri üretim faaliyetinin ekonomik analizi yapmak, Bölgede yetiştirilen tarla ürünlerinin arz duyarlılığı analizini yapmak, Elde edilen sonuçlar ışığında politika koyuculara önerilerde bulunmak amaçlanmıştır. 4

17 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Tufan BAL 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Wipf ve ark. (1969), deneysel olarak tahmin edilmiş üretim fonksiyonlarından türetilmiş arz fonksiyonun tahminini inceleyen çalışmalarında, firma düzeyinde arz denklemlerini, seçilmiş tarımsal mallar için üretim fonksiyonlarından türetmişler ve bunları firmaların hasılalarını ve üretim esnekliklerini tahmin etmede kullanmışlardır. Bu sonuçlar daha sonra zaman serisi verilerinin regresyon analizleri yardımıyla doğrudan tahmin edilmiş, arz esneklikleri, gerçekleşen veya beklenen sonuçlarla karşılaştırılmıştır. İşyar (1975), Ağrı, Erzincan, Erzurum ve Kars illerinden oluşan Kuzey Anadolu bölgesinde tahıl, baklagil, endüstri bitkileri, yumru bitkilerden tespit ettikleri bazı ürünlerin ekim alanı arz duyarlılıklarını araştırmıştır. Araştırmada bağımlı değişken olarak ekim alanı, bağımsız değişkenler olarak ise bir önceki yılda gerçekleşen ekim alanı, bir önceki yılda üreticinin eline geçen fiyat, birim ekim alanı başına beklenen gayri safi üretim değeri, bölgede yıllık ürünler için işlenen toplam arazi miktarı, bir trend değişkeni ve bir kukla değişken kullanılmıştır. Kukla değişken planlı ve plan öncesi dönemlerin kıyaslanması, trend değişkeni ise münferit etkileri olup da modele dahil edilemeyen değişkenlerin net etkilerinin incelenmesi amacıyla modele dahil edilmiştir. Ekmekçioğlu ve Kasnakoğlu (1979), dönemindeki kısa ve uzun dönem arz duyarlılıklarını pamuk ve buğday ürünleri için araştırdıkları çalışmalarında dört eşiklikten oluşan yapısal bir modelden üç farklı varsayım seti altında basitleştirilmesiyle oluşan üç model uygulamışlardır. Araştırmada pamuk ve buğday arz duyarlılıklarının beklenen işarette oldukları, beklenen fiyat ve verimlerin ekim alanı üzerinde önemli etkileri bulunduğu, seçilen model tipine bağlı olarak elde edilen uzun ve kısa dönem esneklik değerlerinin önemli farklılıklar gösterdiği, pamukta uygulanan fiyat politikalarının çiftçilerin fiyat ve verim değişikliklerine duyarlılığı arttırdığını, buna karşın yeni buğday çeşitlerinin uygulanmaya konmasının ters bir etki yarattığı, pamuk arzının uzun dönemde beklenen fiyatlar ve verimler karşısında oldukça esnek olmasına karşın, buğdayın oldukça düşük bir esneklik gösterdiğini ara bulgular olarak ortaya koymuşlardır. 5

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Tufan BAL Kızılaslan ve Gürler (1991), Türkiye de buğdayın arz duyarlılığı üzerine, başta fiyatlar olmak üzere ekonomik değişkenlere bağlı olan duyarlılıkları ve onlardaki değişmelere olan tepkilerini araştırdıkları çalışmalarında, 20 yıllık bir zaman periyodunda derlenen makro verileri arz duyarlılığı fonksiyonuna uyarlayarak analiz etmişler ve uzun dönemde cari buğday arzının göreceli olarak önceki ekiliş alanı değişmelerine göre daha duyarlı olduğunu, beklenen fiyat ve brüt gelire duyarlılığının daha düşük olduğunu bulmuşlardır. Albeni (1996), çalışmasında Göller bölgesi nde gül çiçeği üretiminin iktisadi sorunlarını tespit ettmiş ve ekonomik analizini yapmıştır. Bu çalışma ile, gülçiçeği ekiminde, bir önceki yıl gülçiçeği dikim alanlarında meydana gelecek 1 hektarlık bir artışın, o yıl gülçiçeği dikim alanlarını hektar azaltacağını, bölgede elma ağacı sayısındaki 1 adetlik artış gülçiçeği dikim alanlarında hektarlık bir artışa neden olacağını tahmin etmiştir. Bayaner ve Hallam (1996), çalışmalarında, Türkiyenin başlıca tarla ürünlerinin verimlerinin fiyat duyarlılıklarını incelemişlerdir. Bu çalışma ile, 11 ürün için trend, fiyatlar, have ve arazi değişkenlerini içine alan doğrusal olmayan verim modelleri tahmin edilmiştir. Çalışma sonucunda, tarla bitkileri verimlerinin çoğunun bir trend takip ettiği, ya deterministik ya da skolastik trendin ürüne bağlı olduğu gözlenmiştir. Weliwita ve Govindasamy (1997), yürüttükleri çalışmada Cointegration ve Hata terimi tekniklerini kullanarak yılları arasında ABD nin Kuzeydoğu bölgesinde taze domates pazarının arz duyarlılığını incelemişlerdir. Bu çalışma ile Kuzeydoğu bölgesinde taze domates üretimi ve onu etkileyen fiyat ve fiyat dışı faktörler arasında uzun dönem denge ilişkisinin olup olmadığını test etmiştirlerdir. Bulgular, ücret oranı, rekabetçi bölgelerden yapılan ithalat ve kırsal baskının bölge üretimi üzerinde negatif yönde önemli bir etkisinin olduğunu göstermektedir. Fiyat ve üretim arasındaki bu ters yönlü ilişkinin, fiyat dışı faktörlerin ters yönlü güçlü etkisinden kaynaklandığı sonucuna varılmıştır. Erjavec ve ark. (1998), dönemindeki arz duyarlılığı ve yapısal bozulmanın değerlendirildiği bu çalışmalarında, Kalman süzme yöntemini kullanarak altı tarımsal ürün için arz esnekliklerinin saptanmasını amaçlamışlar, fiyatlardaki 6

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Tufan BAL değişmelere karşı tarımsal arzın tepkisinin sonuçlarını incelemişlerdir. Yüksek düzeyde hükümet müdahaleleri ve geçmişteki iki ayrı tarımsal piyasa yapısı yüzünden, arz esneklikleri domuz eti ve patates için düşük, buğday ve süt için çok düşük bulunurken, sığır eti ve mısır için çok yüksek çıkmıştır. Çarpraz fiyat esnekliklerinin değerleri, çeşitli tarımsal ürünler arasında farklı tamamlayıcı ve ikame ilişkilerinin varlığına işaret ettiğini saptamışlardır. Tanrıvermiş ve Gündoğmuş (1998), çalışmalarında Türkiye de toplam tarım arazisi içinde %84,38 ve toplam tarımsal üretim değeri içinde %53,03 oranında pay alan 16 tarla ürününde üretim miktarları ile fiyatların karşılıklı ilişkilerini incelemiştir. Ele alınan tarla ürünleri içinde, mercimek, nohut ve ayçiçeğinde arz esnekliği talep esnekliğinden büyük olduğu için devresel hareketin gittikçe büyüdüğü, buğday, arpa, mısır, kuru fasülye, şeker pancarı, tütün, pamuk, yerfıstığı, patates, kuru soğan, kuru sarmısak, kavun ve karpuz ürünlerinde ise gittikçe küçüldüğünü ortaya koymuşlardır. Hallam (1998), geçiş ekonomilerinde tarımsal arz analizinin kapsamını incelediği çalışmasında, yapısal duraklamaların mevcut olduğu ve zaman serisi verilerinin sınırlı olduğu geçiş ekonomilerinde, standart dinamik ekonometrik modellerin uygulanabilinirliğini değerlendirmiştir. Parametreleri geçiş öncesi ve sonrası dönemler için değişkenlik gösteren modeller gözönüne alınmış ve Kalman filtresi ve değişen regresyon modelleri tartışılmıştır. Omezzine ve Al-Jabri (1998), Oman daki sebze yetiştiricilerinin fiyat arz duyarlılıkları üzerine yaptıkları çalışmalarında, arzın fiyat esneklikleri hakkındaki enformasyonun makro ve mikro seviyedeki karar vericiler için çok önemli olduğunu tesbit etmişlerdir. Çalışmada, Oman daki sebze üreticilerinin fiyatlara karşı duyarlılığı deneysel olarak incelenmiştir. Ayrıca fiyatlar için intibak beklenti modellerini içine alan bir arz duyarlılık fonksiyonu geliştirmişlerdir. Sonuçlar, yetiştiricilerin beklenen fiyatlardaki değişikliklere oldukça hızlı uyum göstermektiğini ortaya koymuştur. Bununla birlikte bu uyumlar kısa ve uzun dönemde bazı ürünler için daha düşüktür. Yetişticilerin üretim kararları, tarımsal alan ve diğer üretim kaynakları için rekabet eden diğer ürünlerin fiyatlarına önemli bir 7

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Tufan BAL duyarlılık göstermektedir. Sonuçlar, piyasanın gelişmesi ve ürün arttırma programlarında amaçlanan çabaları destekleyeci yöndedir. Gavrilescu ve ark. (1998), çalışmalarında geçiş sürecince Romanya da tarımsal üretim ve arzdaki gelişmeyi incelemeyi amaçlamışlarıdır. Geçiş sürecince, arazi iade işlemlerinin tamamlanması, yeni arazi sahiplerinin işletme ve pazarlama becerilerindeki eksiklik, işletme sermayesinin ve ekipmanının eksikliği, özelleştirmenin yavaş gitmesi ve sanayinin güç kaybetmesinin sonucu olarak üretim önemli bir şekilde düşmüştür. Sonuç olarak, ihracatın keskin bir şekilde düştüğünü, zengin tarımsal kaynaklarına rağmen, Romanyanın net tarımsal ürün ithalatçısı olduğunu saptamışlardır. Bayaner ve ark. (1999), GAP bölgesinde yetiştirilen bazı önemli ürünlerin arz duyarlılığının incelediği çalışmalarında, ürünlerin arz fonksiyonlarını Kısmi İntibak Modeli ve Hata Düzeltme Metodu kullanarak tahmin etmişlerdir. Ekiliş alanını bağımsız değişken olarak ele almışlar, ekiliş alanının açıklayıcı değişkenlere tepki vermediği durumlarda ise üretim miktarını bağımlı değişken olarak kabul etmişlerdir. Sonuçlara bakıldığında, bölgesel arz duyarlıklarının ülke toplam arz duyarlılıklarından farklı olduğunu tespit etmişlerdir. Ghatak ve ark. (1999), Yunanistan tarımında buğday üretimi için gelir arz duyarlılığını tahmin ettikleri bu çalışmalarında, Nerlovian-Kısmi İntibak modelinden daha üstün olan Eşbütünleşme ve Hata Düzeltme Metodu kullanmışlardır. Sonuçlara bakıldığında, buğday arzı ve buğday üreticilerinin reel brüt geliri arasındaki ilişkinin uzun dönemde sabit bir yapıda olduğu görülmüştür. Colby ve ark. (1999), çalışmalarında döneminde Çin in hububat sektöründe en önemli dört ürün olan, pirinç, buğday, mısır ve soyanın hasılasındaki artışın kaynaklarını ve arz duyarlılığını analiz etmeyi amaçlamışlardır. Kullanılan bir büyüme muhasebe metoduyla, Çin in kırsal ekonomik reformunu ( ) izleyen yıllarda, hububat üretimindeki büyümeye toplam faktör verimliliğinin büyük oranda katkıda bulunduğu saptanmıştır. Son yıllarda ise toplam faktör verimliliğinin büyüme oranı keskin bir şekilde düşmekte, gelişmenin asıl itici gücü olan girdi kullanımının artmasına rağmen hububat üretimindeki gelişmeye %16 katkıda bulunmaktadır. Arz duyarlılığı analizinde ise, başlıca dört hububat ürününün arz duyarlılığı çoklu ürün 8

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Tufan BAL sisteminin kullanımı ile tahminlemişlerdir. Eğer mevcut hükümet politikaları ortamı değişmeden devam ederse, Çin in hububat üretiminin maliyetinin daha artacağı ve dünya hububat piyasalarında gelecekteki rekabet edebilirliği ve büyümesinin sınırlanacağını saptamışlardır. Sumner ve ark. (1999), Güney Koredeki pirinç ve bahçe bitkileri ürünleri için ticaret politikaları ve arz duyarlılıklarının sonuçları arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Talep ve arz yönlerinden her ikisi üzerine çapraz mal ikamesinin, ürün sektör üzerinde ticaretin serbestleştirilmesi üzerine etkilerini incelemek amacıyla bir modelleme yapmışlardır. Sonuçlar, çarpraz mal etkilerinin bölgelerin ihracatlarını önemli bir derecede etkileyebildiğini göstermiştir. Serbestleşme Kore deki bahçe bitkilerinin lehinde pirinç ekimini düşürmüştür. Behrman ve Das (2000), çalışmalarında, dönemi için kullanılan zaman serisi verileriyle, Assam çay bitkisinin arz duyarlılığı davranışlarını, ekim alanı ve verim bakımından incelemişlerdir. Fiyatlardan dolayı, beklenen fiyat seviyesi ve riskler, ürünün toplam alan ve kısa dönem verimini önemli derecede etkiledigini tespit etmişlerdir. Toplam ekim alanlarına ve planlı sökümlere bakarak, bu kararların uzun dönem verimi üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğunu ve fiyatlardan kaynaklanan risklerin uzun dönem verimini de önemli derecede etkilediğini belirlemişlerdir. Koç ve ark. (2000), Doğu Anadolu Bölgesinde yetiştirilen şekerpancarı üzerine yaptıkları araştırmada, bölgede pancar üretiminin gelişim seyri ve üretimini etkileyen faktörleri incelemişlerdir. Çalışmanın sonucunda, bölgede yıllık ortalama 2540 ha ekim alanı artışına karşılık, yıllık ortalama ton parncar üretim artışı sağlandığı, pancar üretim duyarlılık analizinde de bağımsız değişkenlerin pancar üretiminin %75 ini açıkladığını belirlemişlerdir. Lin ve ark. (2000), çalışmalarında başlıca tarla ürünlerinin kendi fiyatlarındaki değişmelere ve duyarlılıklarında önemli artışlar gösteren rakip ürünlerin fiyatlarındaki değişmelere karşı arz duyarlılılıklarını ölçmeyi amaçlamışlardır dan 1990 a göre ABD de başlıca tarla ürünlerinin ekiminin duyarlılığında ürünlerin fiyatlarındaki %1 değişmeye karşın başlıca ürünlerdeki yüzde (%) artış; buğdayda (%1.2), mısırda (%41.6), soya fasülyede (%13.5) ve 9

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Tufan BAL pamukta (%7.9) olarak hesaplanmıştır. Genellikle duyarlılıklardaki artışlar, rakip ürünlerin fiyat değişmelerine göre daha büyük olmuştur ABD yasal düzenlemelerinin etkisinin, en az buğday alanları üzerine olduğunu hesaplamışlardır. Özel ve Özdeş Akbay (2001), çalışmalarında Güneydoğu Anadolu Bölgesinde tütün arzına etki eden faktörleri incelemişlerdir. Ekonometrik modellerde, tütün ekim alanı bağımlı değişken, bir önceki yıl gerçekleşen tütün, buğday ve arpa fiyatları, tütün maliyetleri, tütünün GSÜD yi bağımsız değişkenler ve politika değişkeni de, dummy değişken olarak ele almışlardır. Bulguların da, tütün arz esnekliğini 1,308 ve R 2 = 0, 92 olarak hesaplamışlardır. Benjamin ve ark. (2001), çalışmalarında Fransız sığırcılık sektöründe sığır arz duyarlılığının dinamizmi üzerinde durmuşlardır. Bu çalışmada, dinamik bir mikroekonomik yapıda bir sığırcılık faaliyetinin az duyarlılığı modelini oluşturmak amaçlanmış ve bu model ile sığırcılık yapan kişilerin kararlarını anlamak ve sığır üreticilerinin davranışlarının, ürün fiyatlarına ve prim değişikliklerine karşı hassasiyetini tayin etmeye çalışmışlardır. Bulgularda sığır arz duyarlılığının fiyat ve politika araçları gibi çeşitli dışsal değişkenlerin değiştiğinde nasıl değişikliğe uğradığını göstermişlerdir. Bal ve Dernek (2001), çalışmalarında Isparta ilinin tarımsal altyapısını, mevcut potansiyelini geliştirmek için yapılması gerekenleri ve Eğirdir ilçesinin önemini ve mevcut potansiyelinin geliştirilmesi yapılması gerekenler incelenmiştir. Bu çalışma ile, bölgede tarımsal ürünlerin değerlendirilmesi için pazarlama sisteminin geliştirilmesi, işletmelerin yapılarının iyileştirilmesi ve bölge tarımının yapısını geliştirmeye yönelik araştırma ve geliştirme çalışmalarının arttırılması gerektiğini ortaya koymuşlardır. Karkacier ve ark (2001), çalışmalarında pamuk ekim alanlarının duyarlılığının tahmini için çok değişkenli doğrusal regresyon modeli ve trend analizi olmak üzere iki farklı yaklaşım kullanmışlardır. Analiz sonuçlarında tahmin edilen arz modelinin GAP bölgesi pamuk ekim alanlarındaki değişimin %99 unu açıkladığını, pamuk ekim alanlarının bir önceki yılın tekstil ve konfeksiyon ihracatına, önceki yılın pamuk üretimine, önceki yılın susam fiyatına ve sulamaya 10

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Tufan BAL açılan ekim alanlarına duyarlı olduğunu bulmuşlardır. Çalışmalarında yılları arasındaki sulama alanlarındaki gelişme için kukla değişkeni kullanmışlardır. Dernek ve ark (2002), çalışmalarında, Isparta İli tarım işletmelerinin ekonomik analizini yapmışlardır. Çalışmada, toprak, işgücü ve makine gücü gibi üretim faktörleri belirlenmiş, bu faktörlerle yürütülen faaliyetler sonucunda elde edilen değerleri, masrafları ve brüt karları saptanmıştır. Çalışma sonucunda, işletmelerin brüt gelir cinsinden yıllık gelirlerinin ortalama olarak %78,56 nı bitkisel üretimden, %21,43 nü de hayvansal üretimden sağladıkları bulunmuştur. Alemdar (2003), çalışmasında, Türkiye de yetiştirilen bazı önemli tarla ürünlerinin arz duyarlılıklarını incelemiştir. Çalışmada ekiliş alanı bağımlı değişken olarak alınmıştır. Açıklayıcı değişken olarak ise beklenen fiyat, GSÜD, rakip ve tamamlayıcı ürünlerle ilgili ekonomik değişkenler kullanılmıştır. Çalışmada ele alınan tüm ürünlerin, genelde ekonomik değişkenlere, özelde ise GSÜD ne karşı duyarlı oldukları gözlenmiştir. Esneklikler genelde düşük çıkmıştır. Bu durumun, tarımsal üretim yapısının sadece fiyat politikaları ile değiştirilemeyeceğini gösterdiği sonucuna ulaşılmıştır. Aktaş (2004), çalışmasında Çukurova bölgesinde mısır üretimi yapılan işletmeleri incelemiş, I.ürün ve II.ürün mısır ve buğdayın hektara girdi maliyetleri ve brüt karlarını tespit etmiştir. Ayrıca bölgede yetiştirilen mısırın arz modelinde, mısırın kısa dönem GSÜD esnekliğini 1,88 olarak tahmin etmiştir. I.ürün mısır arz modelinde, I.ürün mısırın kısa dönem GSÜD esnekliği, 1,64, buğdayın kısa dönem GSÜD esnekliği -0,88 olarak tahmin edilmiştir. 11

24 3.MATERYAL VE METOT Tufan BAL 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal Bu çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde çalışmanın materyalini, Göller bölgesinde tarımsal üretim değerlerinin %50 sinden fazlasını tarla ürününden sağlayan tarım işletmeleri ile anket yapılarak elde edilen veriler oluşturmaktadır. Göller bölgesinin %95 ini Isparta ve Burdur illeri kapsadığı için çalışma alanı olarak bu iller seçilmiş ve anketler bu illerde yapılmıştır. Çalışmanın ikinci bölümünde ise Göller bölgesinde yetiştirilen tarla ürünlerini temsil eden ürünlerin arz duyarlılığı hesaplanmıştır. Bölgede üretilen tarla ürünlerinin arz duyarlılığı analizini yapmak amacıyla iki ilde ekilen tarla ürünleri ekim alanları tespit edilmiştir yılı verilerine göre Göller bölgesinde tarla ürünlerini temsil eden Buğday, Arpa, Nohut ve Anason bitkileri, bölgede ekilen toplam tarla ürünleri ekim alanlarının %83,44 nü oluşturmaktadır. Yıllık verilerle kısa dönemler içinde ayrıntılı analizler yapmanın mümkün olmadığı ve arz duyarlılığının dinamik karakterini ancak zaman serisi verilerinin yansıtabildiği gözönüne alınarak, bu çalışma yılları arasındaki veriler ile yapılmıştır. Bu ürünlere ait ekiliş alanı, üretim, verim, çiftçinin eline geçen fiyatlar ve girdi fiyatlarının dönemi zaman serileri DİE ve illerdeki Tarım İl Müdürlüğü kayıtlarından elde edilmiştir. Gübre fiyatlarını hesaplarken en çok kullanılan gübrelerinin ağırlıklı ortalamaları dikkate alınmıştır. Araştırmada kullanılan gübre fiyatları zaman serisi, Türkiye düzeyindeki yıllık ortalama fiyatlardır. Yapılan analizlerde ürün bazında üretim kararını etkileyen politika vb. diğer faktörler ise kukla (Dummy) değişkeni kullanılarak fonksiyona dahil edimiştir. 12

25 3.MATERYAL VE METOT Tufan BAL 3.2. Metot Anket Yapılacak İl, İlçe ve İşletmelerin Seçiminde İzlenen Yöntem Çalışmanın birinci bölümünde, yapılacak olan faaliyet kolunun ekonomik analizi için Göller bölgesini temsil eden Isparta ve Burdur illerinin tarımsal altyapısı ortaya konulmuş ve daha sonra tarla ürünleri üretiminin bölgedeki ve Türkiye deki ekim alanı, üretim miktarı, verim ve fiyat gibi göstergeleri çıkarılmıştır. Konuyla ilgili kamu ve yerel bilgi kaynaklarından elde edilecek bilgilerin toparlanması ile bölgede tarla bitkileri eken işletmelerin yoğun olduğu ilçe ve köyler Gayeli Örnekleme Yöntemi ile tespit edilmiştir. Tesadüfi örnekleme yöntemlerinin uygulanabilmesi için populasyonun sınırlarını ve birimlerin bazı önemli değerlerini içeren örnekleme çerçevesi elde etme imkanı yok ise, gayeli örnekleme yöntemi kullanılabilmektedir (Çiçek ve Erkan, 1996). Türkiye koşullarında tarla ürünleri üretimi çok yaygın bir üretim faaliyeti olduğundan anakitleyi oluşturan çok sayıda işletme mevcuttur. Bu üretim faaliyetini yapan işletme sayısına ve arazi büyüklüğüne ulaşmanın zorluğundan dolayı, işletmeden derlenen verilerle çalışmanın yeterli olacağı düşünülmüştür (Yang, 1964). Isparta ilini temsilen incelenen ürünlerin üretiminin yaygın olarak yapıldığı Şarkikarağaç ve Yalvaç ilçeleri, Burdur ilini temsilen Merkez, Tefenni, Karamanlı ve Yeşilova ilçeleri tespit edilmiştir. Tarım il ve ilçe müdürlüklerinin kayıtlarından ve bölge hakkında uzman kişilerin yönlendirmesiyle, Ispartanın Şarkikarağaç ilçesinden 2 (Muratbağı ve Göksöğüt), Yalvaç ilçesinden 4 (Celeptaş, Sücüllü, Çetince, Ayvalı), Burdur Merkez ilçesinden 1 (Yazıköy), Tefenni ilçesinden 3 (Yaylaköy, Hasanpaşa ve Aşıklarmahallesi), Karamanlı ilçesinden 3 (Bademli, Manca ve Dereköy) Yeşilova ilçesinden 1 (Harmanlı) olmak üzere toplam 6 ilçeden gayeli olarak seçilen 14 köyde tarla bitkileri üretimi yapan 135 tarım işletmesi gayeli örneklemeyle belirlenmiş ve anket çalışması yapılmıştır (Çizelge 3.1). Yapılan 6 ankette hatalı veya eksik bilgiye rastlanıldığından dolayı, toplam 129 anket üzerinden değerlendirme yapılmıştır. Şekil 3.1 de araştırma alanını gösteren harita verilmiştir. 13

26 3.MATERYAL VE METOT Tufan BAL Şekil 3.1.Araştırma Alanı Olan Göller Bölgesinin Haritası Çizelge 3.1. Anket Yapılan Köylerin İl ve İlçelere Göre Dağılımı İl İlçeler Köyler Isparta Şarkikarağaç Yalvaç Muratbağı, Göksöğüt Celeptaş, Sücüllü, Çetince, Ayvalı Burdur Merkez Tefenni Karamanlı Yeşilova Yazıköy Yaylaköy, Hasanpaşa, Aşıklarmahallesi Bademli, Manca, Dereköy Harmanlı Anket sonucunda elde edilen verilerden örnek işletmelerin çeşitli alternatif tabaka oluşturularak sınırları belirlenmeye çalışılmış, sonuç olarak işletmelerin alan genişlik gruplarına göre 5 gruba ayrılması uygun görülmüştür (Çizelge 3.2). 14

27 3.MATERYAL VE METOT Tufan BAL Çizelge 3.2. Örnek İşletmelerin Genişlik Gruplarına Göre Dağılımları Ekim Alan Genişliği (da) Gruplar Ortalama (da) Adet Oran (%) Grup 13, , Grup 37, , Grup 77, , Grup 145, , Grup 319,00 7 5,43 Toplam 90, ,00 İşletmelerden anket yoluyla elde edilen birincil veriler, bilgisayar ortamına aktarılıp SPSS paket programıyla değerlendirilmiş ve işletmelere ait bazı faaliyet sonuçlarına ulaşılmıştır Tarla Ürünleri Üretim Dalının Ekonomik Analizinde İzlenen Yöntem Anket yoluyla elde edilen veriler gözden geçirilip, hatalar düzeltildikten sonra veriler bilgisayara girilmiş, daha sonra analiz edilmiş ve yorumlanmıştır. Tarla ürünleri üretim dalının ekonomik analizi ile elde edilen ortalamalar, incelenen işletmelerden sağlanan verilerin aritmetik ortalamasıdır. İşletmelerde nüfus, yaş ve cinsiyet durumlarına göre incelenmiştir. Devamlı olarak işletme dışında bulunan aile bireyleri, işletme dışında çalışan nüfus, hastalık, askerlik ve öğrencilik gibi nedenlerle işletmede çalışmayan nüfus, işgücüne dahil edilmemiştir. Faaliyet sonuçlarından biri olan Gayrisafi Üretim Değeri (GSÜD) tüm işletmeye veya işletme faaliyetlerinden birine (buğday, arpa, sığırcılık, koyunculuk gibi) ait brüt gelir olarak tanımlanabilinir (İnan, 1998). Bu çalışmada bölgenin tarla ürünlerini temsil eden ürünleri işleyen işletmelerin GSÜD, sabit ve değişken masrafları ve brüt kârları hesaplanmıştır. Ayrıca brüt karlar, başlıca ürünler itibariyle de hesaplanmıştır. Brüt kar, incelenen işletmelerin toplam gayrisafi üretim değerinden, toplam değişken masrafların çıkarılmasıyla elde edilmiştir. 15

28 3.MATERYAL VE METOT Tufan BAL İşletmelerde çeşitli işlerde çalıştırılan yabancı işgücüne ödenen ayni ve nakdi ücretin toplamı, ekonomik analizde geçici işçilik masrafı olarak değerlendirilmiştir. Farklı üretim işlemleri (ekim, bakım, hasat vb.) için farklı işçilik ücretlerinin geçerli olması durumunda bu farklılıklar dikkate alınmıştır. Müteşebbis ve ailesinin işgücü karşılığının hesaplanmasında ise, bunların tarla ürünleri üretiminde çalıştıkları süre ile yörede aynı işi yapan yabancı işçiye ödenen ortalama ücret düzeyleri esas alınmıştır. İşletmelerde tarla ürünleri üretimi faaliyet kolu için yapılan toplam üretim masrafları sabit ve değişken masraflardan oluşmaktadır. Değişken masraflar tohum, gübre, tarımsal ilaç, sulama ücretleri, alet makina kirası, geçici işcilik giderleri ve döner sermaye faizinden oluşmaktadır. Bu masraf kalemlerinden tohum, gübre, tarımsal ilaç ve sulama ücretleri çifçinin cari harcamalarıdır. Tohum ve gübre masraflarının hesaplanmasında kullanılan fiziki miktarlar, piyasa fiyatları ile çarpılarak tohum, gübre ve tarımsal ilaç masrafları olarak kaydedilmiştir. Üreticilerin tarla ürünleri üretiminde hasat ve bakım işlemlerinde bazı işletmeler arasında, aynı ürün bazında da olsa bazı işlem farklılıkları görülmüştür. Bakım işlemleri olarak yapılan gübreleme, çapalama, sürüm ve sulama işlemleri, her işletmede farklı sayılarda yapılmaktadır. Hesaplamalarda her işletmenin yaptığı işlem sayısı dikkate alınarak bu işletmelerin maliyeti hesaplanmıştır. İşletmelere ait sulama masraflarını hesaplarken; eğer çiftçi arazisini DSİ, Sulama birlikleri ve Sulama kooperatiflerine ait kanallardan yapıyorsa ödenen toplam bedel ile çalıştıran işçiye ödenen ücretten, eğer sulama belli bir su kaynağından motopomp veya elektrikli santifiruj ile yapılıyorsa tüketilen akaryakıtyağ veya elektrik bedeli ile sulama işçiliği toplamından oluşmaktadır. Sulama işinde yabancı işçi çalıştırıldıysa, bu işçiye ödenen ücretler geçici işçilik kaleminde hesaplanmış, eğer aile üyeleri çalıştıysa ilave bir işgücü ücreti hesaplanmamıştır. Alet ve makine masraflarının hesaplanmasında, tüm işletmelerde kullanılan traktör ve diğer ekipmanın kiralanması durumunda ödenen bedel dikkate alınmıştır. 16

29 3.MATERYAL VE METOT Tufan BAL Tarla ürünleri üretiminde faaliyetin sabit masrafları, aile işgücü ücret karşılığı, arazi kirası, bina sermayesine ilişkin masraflar, amortismanlar ve genel idare giderlerinden oluşmaktadır. İşletmeci ve ailesinin üretim faaliyetinde çalıştıkları süre, toplam olarak değerlendirilmeye alınmış ve yöredeki geçerli ücret düzeyi üzerinden aile işgücü ücret karşılığı hesaplanmıştır. Ekilen arazi için, ister işletmecinin mülk arazisi olsun, ister kira arazisi olsun kira masrafı dikkate alınmıştır. Bir sabit masraf unsuru olarak arazi kirası, kiralanan araziye fiilen ödenen kira bedelidir. Mülk arazilerde ise yöredeki benzer nitelikteki arazilerin cari kirası kabul edilmiştir. Tarla ürünleri üretim faaliyetinde değişen masraflar toplamının %3 ü kadar genel idare giderleri hesaplanmıştır. Tarımsal ürün maliyetlerinin, vergi ve gümrük politikalarının düzenlenmesinde, ihracat ve ithalat hakkında verilecek kararlarda, sosyal politikayı düzenlemede sürekli olarak göz önünde bulundurulması gerekir. Ayrıca işletmelerin birbiri ile kıyaslanarak, rasyonel faliyette bulunup bulunmadıkları saptanabilmektedir. İşletme bütçelerinin iş plan programlarının yapılmasında, işletmeciye gerekli verileri sağlayan etkili araçlardır (Açıl, 1977). Çalışmada maliyetler hesaplanırken, işletmede yalnıca tek ürün için yapılan giderler göz önüne alınarak tek ürün bütçe analizi kullanılmıştır. Ürün maliyetini hesaplamak için üretim girdisi tablosundaki fiziksel miktarlar işletmecinin ödediği fiyatlar ile fiyatlandırılmıştır. Alternatif maliyetinden hareketle, üretimde kullanılan mal ve hizmetler işletmeye ait olsa bile kiralanmış gibi masraflara katılmıştır. Üretim girdileri tutarı başka bir alternatif alanda değerlendirilmiş olsa, belirli bir miktarda faiz geliri elde edilecektir. Bu girdilerin üretimde kullanımları durumunda faiz gelirinden vazgeçilmiş olunmaktadır. Bu nedenle masraf olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Değişken masrafların faizi (döner sermaye faizi) olarak adlandırılan bu masraf unsuru fırsat maliyetini temsil etmektedir. Ülkemizde bu amaçla T.C. Ziraat Bankasının tarımsal kredi faizi, sermayenin tarımsal üretimde bağlı kaldığı süreler dikkate alınarak kullanılmaktadır (Kıral ve Kasnakoğlu, 1999). 17

30 3.MATERYAL VE METOT Tufan BAL Çalışmada T.C. Ziraat Bankasının 2003 yılı içerisinde uyguladığı tarımsal üretim kredi faiz oranı kullanılmıştır. Aynı yıl enflasyon oranı kullanılarak reel faiz oranı da elde edilmiştir yılı ortalama reel faiz oranı %21 olarak gerçekleşmiştir. Daha sonra değişken masraflar, üretim dönemine homojen biçimde dağılmış olduğundan, bu masraf toplamının yarısı alınmıştır. Tarla ürünleri üretimi yaklaşık olarak altı aylık bir dönemi kapsadığı için o yıl için hesaplanan ortalama faiz oranının da yarısı alınarak döner sermaye faizi masrafı hesaplanmıştır Arz Duyarlılığı Analizinde İzlenen Yöntem Çalışmanın ikinci bölümünde ise tarımsal üretim üzerine başta ürün fiyatı olmak üzere diğer faktörlerin etkilerinin belirlenmesi için faydalı ve kullanışlı yöntem olan arz duyarlılığı analizi (Supply Response Analysis) yapılmıştır. Gelişmemiş ülkelerin ekonomilerinde, fiyat değişikliklerine karşı çifçilerin duyarlılıkları hakkındaki çeşitli önsel (nedenden sonuca giden) hipotezler üç grup altında özetlenebilir; 1) Çifçilerin göreli fiyat değişikliklerine karşı, olası bazı kurumsal ve kültürel sınırlamalara rağmen çabuk, normal ve etkin bir şekilde tepkide bulundukları hipotezi, 2) Geçimlik üretim yapan çiftçilerin pazarladıkları üretimin, ya çiftçilerin gelir için sabit bir talebe sahip oldukları ya da fiyat etkisinden daha ağır basan fiyat değişikliklerinin gelir etkisinden dolayı fiyatla ters yönde ilişkili oldukları hipotezi, 3) Geleneksel kısıtlar (sınırlı bilgi, sınırlı zevkler, sınırlı meraklılık, kültürel alışkanlıklar, piyasa eksiklikleri vb.) öyle sınırlandırıcı ki, herhangi bir fiyat duyarlılığının önemsiz olduğu tezidir (Behrman, 1968; Aktaran Ekmekçioğlu ve Kasnakoğlu, 1979). Çok sayıda ekonomist, tek tek ürünlerin fiyatın arz esneklikleri büyük olmasına karşın, toplam tarımsal arz duyarlılığının düşük olduğunu tartışmaktadırlar. Tek tek ürün bazında ürün arz duyarlılıkları çalışmaları çok olmasına rağmen toplam arz duyarlılığı üzerine çalışmalar çok azdır (Schiff and Valdes, 1992). Arz duyarlılığı üzerinde birçok faktör rol oynamaktadır. Etkisi araştırılacak değişkenlerin çok sayıda olması nedeniyle arz duyarlılığı analizlerinde ele alınan sürenin gereğinden kısa olması yapılacak istatistiksel analizlerde serbestlik 18