TÜRKİYE ELEKTRİK ENERJİSİ PİYASASINDA HERFINDAHL-HIRSCHMAN VE CR m ENDEKSLERİ İLE YOĞUNLAŞMA ANALİZİ

Transkript

1 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: TÜRKİYE ELEKTRİK ENERJİSİ PİYASASINDA HERFINDAHL-HIRSCHMAN VE CR m ENDEKSLERİ İLE YOĞUNLAŞMA ANALİZİ Ferhat PEHLİVANOĞLU * Erkam TEKÇE ** THE ANALYSIS OF CONCENTRATION ON ELECTRICITY ENERGY MARKET IN TURKEY WITH HERFINDAHL-HIRSCHMAN AND CR m INDEX Öz Bu çalışmada Türkiye elektrik enerjisi piyasasında yılları arasında faaliyet gösteren firmaların üretimden net satış rakamları ile hesaplanan M Firma Yoğunlaşma Oranı ve Herfindahl-Hirschman Endeksi analizi yöntemi kullanılarak Türkiye elektrik enerjisi piyasa yapısı karşılaştırmalı olarak belirlenmeye çalışılmıştır. Yapılan analiz sonucunda CR 4 e göre piyasa yapısıaşırı yoğun olarak belirlenirken, Herfindahl-Hirschman Endeksi analizi göre ise piyasanın çok yoğun bir yapıda olduğu görülmüştür. Her iki yönteme göre de piyasa yapısının güçlü bir oligopolist duruma yakın dolayısıyla da rekabetçi yapıdan uzak olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Piyasa Yoğunlaşması; Rekabet; Elektrik Enerjisi Piyasası; Herfindahl-Hirschman İndeksi, CR İndeksi Abstract In this study, the structure of Turkish electricity market is analyzed comparatively through CR Concentration Ratio (CR4 and CR8) and Herfindahl- Hirschman Index computed with sales from production of the firms in Turkish electricity market between As a result of the analysis, the structure of the market is said to be highly concentrated in CR4 and Herfindahl-Hirschman Index. According to both methods, the structure of the market is close to monopoly thus far from being competitive. Key Words: Market Concentration, Competition, Electricity Market, Herfindahl-Hirschman Index, CR Index * Yrd. Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, e-posta: ferhatpehlivanoglu@hotmail.com ** Yalova Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, e- posta: erkamtekce@gmail.com 363

2 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13: Giriş Yoğunlaşma, herhangi bir piyasada iktisadi faaliyetlerin az sayıda firma tarafından sahiplenilmesi anlamına gelmektedir. Piyasada yoğunlaşma oranı ile rekabet arasında ters yönlü bir ilişki söz konusudur. Gelişmiş ülkelerle birlikte Türkiye gibi gelişmekte olan ülke piyasalarında piyasa yoğunlaşması ve eksik rekabet sık rastlanılan bir durumdur. Serbest piyasa ekonomisini benimsemiş ülkelerde herhangi bir sektörde kaynakların etkin kullanılabilmesi, üretim faktörlerinin verimliliğinin ve tüketicilerin refah seviyesinin yüksek seviyelerde olabilmesi, piyasanın rekabetçi bir yapıya sahip olmasıyla mümkündür. Özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ekonomilerde büyümenin ve kalkınmanın hızlı ve az maliyetli bir şekilde gerçekleşebilmesinde kıt olan kaynakların etkin kullanımı daha da önem kazanmaktadır. Bu doğrultuda Türkiye nin dinamosu sayılabilecek bir konumda olan elektrik enerjisi sektörünün canlı ve rekabetçi bir piyasa yapısına sahip olması vazgeçilmez bir gereklilik halini almıştır. Piyasa yapıları belirlenirken piyasa gücünün ölçülmesinde yararlı ve pratik göstergeler sağlayan yoğunlaşma endeksleri kullanılmaktadır. Bu endeksler piyasanın yoğunlaşma ve rekabet düzeyine dair önemli bilgiler verirler. Kullanılan birçok endeks içerisinde en çok başvurulanlar, M - Firma Yoğunlaşma Oranı ve Herfindahl-Hirschman Endeksi Analiz yöntemleridir. Çalışmanın ilk bölümünde Türkiye de enerji ve elektrik enerjisi piyasası genel hatlarıyla incelenecek, ikinci bölümünde ise yoğunlaşma ve piyasa yapısı kavramları ve arasındaki ilişki ele alınacaktır. Çalışmanın son bölümünde ise söz konusu ilişki çerçevesinde M - Firma Yoğunlaşma Oranı ve Herfindahl-Hirschman Endeksi Analiz yöntemleri kullanılarak yılları arasında Türkiye elektrik enerjisi piyasa yapısı belirlenmeye çalışılarak, rekabetin piyasa bazında yerleşmesi ve işleyiş dinamiğinin devamında yapılması gerekenlere ait tespit ve öneriler ele alınacaktır. 1. Türkiye de Enerji Sektörü TÜİK verilerine göre 2011 yılında Türkiye nin yaklaşık 240 milyar dolar olan toplam ithalatının % 22'sini enerji ithalatı kalemi oluşturmaktadır yılı itibariyle 54 milyar dolarlık enerji ithalatının ise yaklaşık 33,6 milyar doları ulaştırma sektöründe kullanılan petrol ve petrol ürünleri ithalatı toplamıdır. Bu tutar, enerji ithalatının % 62'sine tekabül 364

3 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: etmektedir. Ulaştırma sektörü düşüldüğünde ise enerji ithalatı 20,5 milyar dolardır ve toplam ithalatın % 8,5 ini oluşturmaktadır. Aşağıdaki Tablo 1 de, Türkiye nin yılları arasındaki toplam ithalatı, enerji ithalatı, ulaştırma ile enerji sektörlerini ve enerji ithalatındaki payları gösterilmiştir: Tablo 1. Türkiye nin Toplam İthalatı, Enerji İthalatı, Ulaştırma ve Enerji Sektörleri ve Enerji İthalatındaki Payları Yıllar Toplam İthalat (Milyar $) Enerji İthalatı (Milyar $) Ulaştırma (Milyar $) Ulaştırma Sektörünün Enerji İthalatı İçindeki Payı (%) Enerji (Milyar $) Enerji Sektörünün Enerji İthalatı İçindeki Payı (%) ,5 9,2 5,4 58,8 3,8 41, ,3 11,6 6,6 56,8 5 43, ,5 14,4 8,6 60 5, ,7 21,3 12,4 58,4 8,8 41, ,5 28,9 16,6 57,5 12,2 42, ,1 33,9 19,3 57,1 14,5 42, ,9 48, , ,9 29,9 15,2 50,7 14,7 49, ,5 38, ,6 17,5 45, ,8 54,1 33,6 62,1 20,5 37,9 Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (ETKB) Buna göre; enerji ithalatının toplam ithalat içerisindeki payı 2006 yılından itibaren % 20 seviyeleri üzerinde seyretmiş, 2009 yılı haricinde de enerji ithalat miktarındaki artış devamlılık göstermiştir. Enerji ithalatının en yüksek olduğu yıl % 54,1 ile 2011 yılı olurken, sırasıyla 2008 yılında % 48,3 ve 2010 yılında % 38,5 oranı en fazla enerji ithalatının olduğu yılları göstermektedir. Buna karşılık söz konusu dönemde enerji ithalatının en az olduğu yıl % 9,2 oranı ile 2002 yılı olmuştur. Grafik 1 de ise, Türkiye nin yılları arasındaki enerji üretimi ve tüketimi gösterilmiştir. Buna göre enerji üretimi ve tüketimi arasındaki fark sürekli artış göstermiş, 2010 yılına gelindiğinde enerji tüketimi enerji üretiminin 3 katını geçmiştir. Hızla artan enerji tüketiminin yerli üretimle karşılanamaması sonucunda, enerji ihtiyacı ithalat yoluyla giderilmeye çalışılmış ve enerjiyi ithalatla karşılama oranı son 50 yılda % 12 den % 71 e yükselmiştir (Bkz, Grafik 2). 365

4 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13: Grafik 1. Türkiye nin Enerji Üretimi ve Tüketimi (Milyon TEP (Ton Eşdeğer Petrol)) Kaynak: Dünya Bankası Grafik 2. Türkiye nin Enerji İhtiyacını İthalatla Karşılama Oranı (%) Kaynak: Dünya Bankası Sektörlere göre enerji tüketimindeki değişimlere bakıldığında, 2002 baz yılı olmak üzere 2011 yılı itibariyle enerji tüketim miktarları; sanayi sektöründe % 25, ulaştırma sektöründe % 28, meskende % 44, tarımda % 366

5 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: , elektrik sektöründe % 37 artmıştır. (ETKB, 2011: 14,15) Söz konusu oranlardan da görüldüğü üzere, iktisadi büyüme ve kalkınmanın gerektirdiği enerjinin sağlanmasında genel itibariyle yetersiz kalınmıştır. Ancak petrol, doğalgaz, yeni ve yenilenebilir enerji kaynakları da dahil olmak üzere birçok enerji türünde arama, bulma ve üretim faaliyetleri artarak sürmektedir. Örneğin, petrol arama ve üretimi için yapılan yatırım miktarı 2002 baz yılı esas alındığında 2011 yılı itibariyle 13,5 kat artış göstermiştir. (ETKB, 2011: 27) Özellikle sanayi kaynaklı büyümeden doğan enerji talebinin mümkün olduğunca yerli kaynaklarla karşılanması amacıyla, enerji kaynaklarının en iktisadi ve maksimum faydayı sağlayacak biçimde değerlendirilmesine ve yeni kaynakların geliştirilerek kısa zamanda üretime geçirilmesine son yıllarda büyük önem verilmektedir. (Bahar, 2005: 41) Petrol ve doğal gaz rezervleri bakımından Türkiye, dünyada ilk 50 ülke arasında yer alamamaktadır yılından bu yana doğal gaz tüketimi sürekli artış eğiliminde olmuştur yılında 500 milyon m 3 olan doğal gaz tüketimi, 2011 yılı sonunda, 87,75 kat artış göstererek milyar m 3 e ulaşmıştır. Her geçen yıl artan doğalgaz tüketimine karşın 2011 yılı doğal gaz tüketiminin yerli üretimle karşılanma oranı % 2 de kalmıştır. (TMMOB, 2012: 60) Petrol rezervlerine bakıldığında; son on yılda ham petrol arzının % 17 oranında düştüğü, 2010 yılı ham petrol talebinin yerli üretimle karşılanma oranının ise % 10,5 olduğu görülmektedir. (TPAO, 2010: 17) Benzer şekilde diğer ülkelerin rezervleriyle kıyaslandığında Türkiye nin kömür rezervleri açısından da durumu pek iç acıcı değildir. Dünya ispatlanmış kömür rezervlerinin sadece % 0,46 sı Türkiye sınırları içerisinde yer almaktadır. Ayrıca, Türkiye deki rezervlerin büyük bölümünün kalitesi de, ancak kömür yakıtlı termik santrallerde yakıt olarak kullanılabilecek düzeydedir. (Yazar, 2010: 5) Artan enerji talebinin maksimum fayda, minimum maliyet prensibiyle karşılanma amacı doğrultusunda 2023 yılına kadar Akkuyu ve Sinop ta olmak üzere 2 nükleer santralin işletmeye alınması ve üçüncüsünün de inşaatına başlanması planlanmaktadır. Akkuyu ve Sinop santrallerinin 1 yılda yaklaşık 80 Milyar Kilovat Saat (kwh) elektrik üretecekleri öngörülmektedir. Söz konusu elektrik miktarının üretimi için 16 Milyar m 3 doğalgaza ihtiyaç vardır. Bu miktarda doğalgazın maliyeti yaklaşık olarak 7,2 milyar ABD Doları iken, her iki santralin yıllık yaklaşık maliyeti 720 milyon ABD Doları olmaktadır (ETKB, 2011: 57). Bu bilgiler bağlamında; Türkiye nin termik santral kurulu gücü yakıtının yarısına yakını doğalgazdan oluştuğu da düşünüldüğünde, özellikle 367

6 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13: nükleer santral gibi yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarına olan gereksinim açıkça görülmektedir Türkiye de Elektrik Enerjisi Türkiye de elektrik üretimi alanında piyasada ağırlıklı olarak devletin faaliyet gösterdiği görülmektedir. Devletin ilk elektrik kurumu olan Türkiye Elektrik Kurumu (TEK) 1970 yılında kurulmuş ve aynı yıl içerisinde faaliyete geçmiştir yılından 1984 yılına kadar TEK tekel olarak elektrik enerjisi sektöründe üretim, iletim, dağıtım ve tedarik faaliyetlerini gerçekleştirmiştir yılında çıkarılan 3096 sayılı Kanunla TEK in elektrik tekeli sona ermiş, özel sektörün Yap-İşlet- Devret (YİD) veya İşletme Hakkı Devri (İHD) yöntemleriyle elektrik piyasasında faaliyet göstermesinin önü açılmıştır yıllarında TEK, Türkiye Elektrik Üretim İletim A.Ş. (TEAŞ) ve Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. (TEDAŞ) olarak ikiye bölünmüştür yılında ise TEAŞ; Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ), Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt A.Ş. (TETAŞ) ve Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) olmak üzere üçe ayrılmıştır. Devlet halen EÜAŞ çatısı altında elektrik üretim faaliyetlerini sürdürmektedir (Karaçor ve Güvenek, 2010: 150). Tablo 2 de, Türkiye de yılları arasındaki elektrik enerjisi üretimi, ithalatı, ihracatı ve tüketimi gösterilmiştir. Buna göre; 2002 baz yılı esas alındığında elektrik üretimi % 77, elektrik tüketimi % 74, elektrik ithalatı % 27, elektrik ihracatı ise % 738 artış göstermiştir. Tablo 2: Türkiye Elektrik Enerjisi Görünümü (Gigavat Saat (GWh)) Yıllar Üretim İthalat İhracat Tüketim , ,2 435, , , , , ,3 463, , , ,2 635, , ,8 573, , , ,1 864, , , , , , , , , , , , , , , ,3 Kaynak: Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı (ETKB)

7 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: Grafik 3 ise Türkiye de (Nisan sonu) yılları arasındaki elektrik enerjisi kurulu gücünü göstermektedir. Grafikten de görüldüğü gibi, elektrik enerjisi kurulu gücünün tamamına yakını termik ve hidrolik santrallerden sağlanmaktadır. Rüzgar enerjisi üretimi son yıllarda önem kazanmış ve kurulu gücü 2008 yılından bu yana gözle görülür bir şekilde artmış olmasına rağmen halen toplam kurulu güç içindeki payı % 2 civarlarındadır. Yeni ve yenilenebilir bir enerji olan Jeotermal enerji ise kurulu gücü itibariyle son sırada yer almakla beraber kurulu gücünün enerji kurulu güç toplamındaki payı yüzde % 1 in altındadır. Grafik 3. Türkiye Elektrik Enerjisi Kurulu Gücü Toplamı (Megavat (MW) cinsinden) Kaynak:ETKB Toplam elektrik enerjisi kurulu gücünün yarıdan fazlasını oluşturan termik santral kurulu gücünün 2012 Nisan ayı sonu itibariyle yakıt türüne göre dağılımı Tablo 2 deki gibidir. Buna göre; termik santral kurulu gücünün yarıya yakınının yakıtı doğalgazdan karşılanmaktadır, doğalgazı %24 ile linyit takip etmektedir. 369

8 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13: Grafik 4. Termik Santral Kurulu Gücünün Yakıt Türüne göre Dağılımı (%) Kaynak:ETKB Türkiye de elektrik üretimi EÜAŞ, EÜAŞ a bağlı şirketler, özel sektör üretim şirketleri, otoprodüktörler 11 ile YİD, Yİ ve İHD sözleşmeleri çerçevesinde üretim yapan şirketlerce gerçekleştirilmektedir. (Camadan ve Erten, 2010: 57) 2011 yılı sonu itibariyle elektrik üretimi yapan şirketlerin kurulu güçleri, kurulu güce katkıları ve santral sayıları Tablo 3 de gösterildiği gibidir. Tablo 3. Türkiye Elektrik Enerjisi Kurulu Gücünün Kuruluşlara göre Dağılımı 2011 Yılı Sonu 370 Kuruluşlar Kurulu Güç MW Toplam Kurulu Güç İçindeki Payı % Santral Sayısı Adet EÜAŞ ,4 38,3 92 EÜAŞ' a Bağlı Ortaklık Santralleri 3.870,0 7,3 5 İşletme Hakkı Devredilen Santralleri 747,7 1,4 30 Yap İşlet Santralleri 6.101,8 11,5 5 Yap İşlet Devret Santralleri 2.419,8 4,6 21 Serbest Üretim Şirketleri ,7 31,1 334 Otoprodüktör Santralleri 3.018,7 5,7 156 Toplam ,1 100,0 643 Kaynak: Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi (TEİAŞ) ( ) 1 Otoprodüktörler, kendi elektrik enerjisi ihtiyacını temin etmek amacıyla elektrik üretimi faaliyetinde bulunan şirketlerdir.

9 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: Grafik 5, Türkiye de yılları arasındaki toplam elektrik enerjisi kurulu gücünün kamu ve özel sektör paylarını göstermektedir. Buna göre, 2002 yılında toplam elektrik enerjisi kurulu gücünde kamu payı özel sektör payının yaklaşık iki katı iken bu oran ilerleyen yıllarda büyük oranda değişmiş ve 2010 yılı itibariyle özel kesimin payı kamu kesiminin payını geçmiştir. Grafik 5. Türkiye Elektrik Enerjisi Kurulu Gücü Piyasa Yapısı (%) Kaynak:ETKB Grafik 6. Türkiye Elektrik Enerjisi Üretimi (%) Kaynak:ETKB Türkiye de yılları arasındaki toplam elektrik enerjisi üretiminde kamu ve özel sektör payları Grafik 6 da gösterilmiştir. Buna 371

10 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13: göre, 2002 yılında kamu kesimi elektrik üretimi özel sektör elektrik üretiminin yaklaşık 1,5 katı iken bu oran 2003 yılında değişmiş ve özel sektörün payı kamu kesiminin payını geçmiştir. Bu yıldan itibaren de elektrik üretiminde özel sektörün üstünlüğü devam etmiştir. Elektrik enerjisi üretiminde ve kurulu gücü piyasa yapısındaki kamu kesimi ve özel sektör payları karşılaştırıldığında; 2002 yılı harici diğer tüm yıllarda özel sektör üretimi, kurulu gücü payı üstünlüğü sadece son iki senede olmasına rağmen, kamu kesiminden fazladır. Bu sonuç özel sektörün aynı kurulu güç kapasitesinde kamu kesimine kıyasla daha fazla elektrik üretimi gerçekleştirdiği dolayısıyla verimliliğinin daha yüksek olduğu sonuçlarını ortaya koymaktadır. İşletmeye giren özel sektör kurulu gücü, enerji çeşitleri bakımından sınıflandırıldığında 2008 yılından itibaren üç enerji çeşidinde de artışlar görülmekle beraber doğalgaz enerjisinin her yıl ilk sırada olduğu görülmektedir. Bunun yanı sıra son yıllarda hidroelektrik ve rüzgar enerjisinin de toplamdaki paylarında önemli oranlarda artışlar gerçekleşmiştir. Grafik 7: İşletmeye Giren Özel Sektör Kurulu Gücü (MW) Kaynak:ETKB İşletmeye giren özel sektör yatırımlarının enerji çeşidine göre yaklaşık yatırım miktarları ise; 10,5 milyar TL doğalgaz, 7 milyar TL ithal kömür, 4,5 milyar TL hidroelektrik, 2 milyar TL rüzgâr santralleri olmak üzere toplam 24 milyar TL yi bulmaktadır (ETKB, 2011: 24). 372

11 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: Piyasa Yapılanması ve Yoğunlaşma Piyasa yapılanması, piyasadaki satıcılar arasındaki rekabetin seviyesine göre piyasaları sınıflandırmanın bir şeklidir. Piyasalar genel olarak, tam rekabet, monopol, monopolcü rekabet ve oligopol piyasaları olarak dört farklı grupta yapılanmaktadır. İki uç piyasa çeşidi olan tam rekabet ve monopol piyasası günümüz dünya piyasalarında oldukça seyrek görülen piyasa türleridir. Gerçekte firmalar daha çok iki farklı piyasa yapılanması olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunların ilki, fiyat üzerinde belirleyici etkileri olmayan çok sayıda firmanın faaliyette olduğu monopolcü rekabet, diğeri ise fiyatı belirleyici güce sahip olan birkaç firmanın faaliyet gösterdiği oligopol piyasasıdır. Tam rekabet ve monopol piyasa yapıları arasında oluşan piyasalar, firmaların piyasaya giriş çıkışları ve piyasada tutunmaları açısından önem arz etmektedir. Ayrıca fiyat ve çıktı stratejileri, dolayısıyla kar oranları da büyük oranda piyasa yapısına bağlıdır (Polat, 2007: 99). Piyasa yoğunlaşması kavramı, içinde bulunulan piyasanın yapısı ve rekabet stratejilerine göre farklılık gösterebilmektedir. Örneğin; monopol bir piyasada yoğunlaşma oranı çok yüksek rekabet düzeyi çok zayıf iken, tam rekabetçi bir piyasada yoğunlaşma oranı düşük rekabet düzeyi yüksek olmaktadır. Firmaların içinde bulundukları piyasanın yapısını ve bu piyasa yapısının özelliklerini tespit edip izleyecekleri yolları buna göre belirlemeleri gerekmektedir. Piyasaların piyasaya yeni girecek firmalara açık tutulması, piyasada rekabetin sağlanabilmesi için gerekli bir koşuldur. Giriş engellerinin var olduğu piyasalarda rekabet mekanizmasının işleyişi yavaşlar. Bunun sonucu olarak da, piyasalarda yoğunlaşma eğilimi artarak sonuçta rekabet zayıflar (Baş, 2005: 38) Yoğunlaşma Endeksleri Dünya piyasalarında, piyasa yapısı belirlenirken kullanılan birçok etken vardır. Bu etkenlerden birisi de az sayıda firma tarafından kontrol edilen piyasa büyüklüğüdür. İktisatçılar, bu büyüklüğü ölçmek için piyasadaki yoğunlaşmayı belirleyen endeksler kullanırlar. Yoğunlaşma, iktisadi kaynak ve etkinlikler toplamının (emek miktarı, satışlar, toplam gelir ve varlıklar), bu toplama sahip olan veya kontrol eden birimler tarafından denetlenmesi ve sahiplenilmesidir. Diğer bir deyişle, bir yapının yoğunlaşma derecesi, o yapıdaki birimlerin sayısına ve o yapıya ait iktisadi kaynak ve etkinlikler toplamının, yapıyı oluşturan birimler arasındaki dağılımına bağlı olmaktadır. Piyasadaki firma sayısı ile yoğunlaşma derecesi arasında ters yönlü bir ilişki söz konusudur. 373

12 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13: Yoğunlaşma endeks değerleri yüksek olduğunda, fiyat ve çıktı stratejisinin piyasadaki az sayıda firma tarafından belirlendiği; düşük olduğunda ise fiyat ve çıktı stratejisinin piyasadaki çok sayıda firma tarafından belirlendiği sonucu ortaya çıkar (Durukan ve Hamurcu, 2009: 76). Piyasa gücünün ölçülmesinde yararlı ve pratik göstergeler sağlayan piyasa yoğunlaşma endeksleri, kolay hesaplanabilirler ve piyasanın rekabet düzeyine dair ipuçları verirler. Piyasada faaliyet gösteren firma sayısının fazla olması ve bu firmaların birbirlerine nitelik bakımından denk olmaları oranında yoğunlaşma azalır ve rekabet artar. Piyasa yapısının rekabetçi olması ölçüsünde de piyasada faaliyet gösteren firmaların piyasa değişkenlerini etkileme güçleri dolayısıyla piyasa güçleri azalır. Bu nedenle piyasanın ne kadar rekabetçi olduğunun belirlenmesinde piyasa yoğunlaşma oranlarının bilinmesi önemlidir (Yıldız, 2012: 50). Piyasa yoğunluğunu ölçen çok sayıda yöntem bulunmakla beraber, bu bölümde en geçerli olan ve en etkin gösterge sağlayan iki yönteme yer verilecektir M - Firma Yoğunlaşma Oranı M - Firma Yoğunlaşma Oranı, piyasa yoğunlaşmasını piyasada belirli ürünlerde faaliyet gösteren genellikle en büyük dört, sekiz veya on iki firmanın paylarının toplamı şeklinde ifade eder: CR n = S 1 + S S n = Buna göre; daha yüksek bir yoğunlaşma oranı değeri piyasada daha düşük seviyede bir rekabeti, daha düşük bir yoğunlaşma oranı değeri ise piyasada daha yüksek seviyede bir rekabeti gösterir (Pavic et.al., 2012: 68). Yoğunlaşma oranı yönteminde yoğunlaşma düzeyleri; düşük derecede yoğunlaşma CR4 < 30 (rekabet var), orta derecede yoğunlaşma 30 CR4 < 50 (rekabet azalmakta, monopolcü rekabet), yüksek derecede yoğunlaşma 50 CR4 < 70 (rekabet iyice azalmakta ve oligopolist yapı oluşmakta), çok yüksek derecede yoğunlaşma CR4 70 (monopolist yapı oluşmakta) şeklinde belirlenmektedir (TÜİK Haber Bülteni, 2010: 2). Bu çalışmada da TÜİK in çalışmalarında uygulamış olduğu bu kriterler dikkate alınarak Türkiye deki elektrik enerjisi sektörü analizi yapılmıştır. 374

13 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: En büyük 4 firmanın paylarının toplamını ifade eden CR 4 endeksi Yatay Birleşmeler Rehberi nde (Horizontal Merger Guidelines 2 ) resmi olarak ilk kez 1968 yılında kullanılmıştır yılına gelindiğinde ise Herfindahl- Hirschman Endeks i (HHI) CR 4 endeksinin yerini almıştır tarihli Yatay Birleşmeler Rehberi ne göre HHI nın CR 4 e göre daha güvenilir olmasının altında yatan argüman, HHI nın CR 4 e göre daha kapsamlı bir yapıya sahip olmasındandır (Vany ve Kim, 2003: 5): 4 firmalı yoğunlaşma oranından farklı olarak HHI en büyük 4 firmanın Pazar paylarının dağılımını yansıttığı gibi bu 4 firma dışındaki piyasanın kompozisyonunu da yansıtmaktadır. Ayrıca HHI, büyük firmaların rekabetçi etkileşimlerindeki göreceli önemleriyle uyumlu olarak pazar paylarına nispeten daha çok ağırlık vermektedir. (Yatay Birleşmeler Rehberi, 1982: 12) Herfindahl - Hirschman Endeksi (HHI) Herfindahl - Hirschman Endeksi (HHI) en basit ifadeyle, piyasadaki her bir firmanın pazar paylarının karelerinin toplamı olarak tanımlanmaktadır ve aşağıdaki gibi formüle edilmektedir: HHI = S S S n 2 = Örneğin piyasayı eşit paylaşan 4 firmanın HHI indeks değeri 2500 tür ( =2500) Formüle göre HHI, 0 (tam rekabet) ve (monopol) arasında değerler almaktadır. Dünya çapındaki birçok rekabet hukuku rejimi tarafından genel kabul gören ABD Federal Ticaret Komisyonunca 1982 tarihli Şirket Birleşmeleri Rehberi ne göre piyasalar 3 kısımda incelenmekteydi, buna göre: yoğun olmayan piyasalar: HHI değeri 1000 den az ; az yoğun piyasalar: HHI değeri arası çok yoğun piyasalar: HHI değeri 1800 den çok yılında Yatay Birleşmeleri Rehberi revize edilmiş ve yeni şekline göre piyasalar, yoğunlaşmaları bakımından yine 3 kısımda ancak farklı değerlerle incelenmektedir: yoğun olmayan piyasalar: HHI değeri 1500 den az ; az yoğun piyasalar: HHI değeri arası çok yoğun piyasalar: HHI değeri 2500 den çok. Herfindahl - Hirschman Endeksi (HHI), literatürde piyasa yoğunlaşmasının ölçümünde en geniş kabul 2 ABD Adalet Bakanlığı na bağlı Rekabet Kurumu tarafından 1968 yılında çıkarılan ve sonraki yıllarda revize edilen, piyasa yoğunlaşması ve şirket birleşmelerini düzenleyen kurallar bütünü, rehberi. 375

14 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13: görmüş olmakla beraber diğer yoğunlaşma endekslerinin değerlendirilmesinde de kriter rolü üstlenmiştir (Bikker ve Haaf, 2002: 7). 3. Literatür Araştırması Literatürde piyasa yoğunlaşması konusunda yapılmış yerli ve yabancı birçok çalışma yer almaktadır. Söz konusu çalışmalarda genel olarak piyasa yoğunlaşmasının çeşitli sektörlerde analiz edildiği, M - Firma Yoğunlaşma Oranı ve HHI kullanılarak da bu sektörlerdeki piyasa yoğunlaşma derecelerinin tespit edilerek piyasa yapısının değerlendirildiği görülmektedir. Elektrik enerjisi piyasasında yoğunlaşma konulu daha önceden yapılmış çalışmalar yok denecek kadar az sayıda olup, söz konusu alanın herhangi bir Türkiye uygulaması bulunmamaktadır. Bu anlamda çalışmamız, Türkiye elektrik enerjisi piyasa yapısı analizinde bir ilk olma özelliğini göstermektedir. Piyasa yoğunlaşması konusunda çeşitli sektörlerde yapılmış yerli çalışmalara (Polat, 2007; Durukan ve Hamurcu, 2009; Kaynak ve Ari, 2011; Yıldız, 2012), yabancı çalışmalara (Matthes, Poetzsch ve Grashoff, 2005; Nolan, Santos ve Shi, 2012) örnekleri verilebilir. Matthes, Poetzsch ve Grashoff (2005), çalışmalarında yılları arasında Avrupa da elektrik enerjisi endüstrisindeki 15 ülkeden oluşan 6 bölgesel piyasanın yoğunlaşma eğilimlerini analiz etmişlerdir. Analiz iki farklı gelişim dinamiği göstermektedir. İlki, İngiltere de söz konusu sektörün piyasa yoğunluğunun son yıllarda önemli oranda düşerek İskandinav ülkelerindeki enerji üretim piyasalarının da sahip olduğu yoğunlaşmamış piyasa yapısına kavuşması olmuştur. Diğer bir dinamik ise İspanya, Portekiz, Fransa, Belçika, Hollanda, Lüksemburg, Almanya, Avusturya, İsviçre ve İtalya yı kapsayan diğer dört bölgede piyasa yoğunlaşma eğilimlerinin var olduğudur. Ayrıca analize göre piyasaları önceden kamu tekelinde olan bölgelerde yoğunlaşma oranlarının çok yüksek seviyelerde kaldığı gözlenmiştir. Polat (2007), çalışmasında M - Firma Yoğunlaşma Oranı ve HHI analizi yöntemini kullanarak, Türkiye de çimento sektörünün piyasa yapısını belirlemeye çalışmış; analiz sonucunda CR Firma Yoğunlaşma analizine göre piyasa yapısı monopolcü rekabet ile oligopol piyasası sınırında yer alırken ve zayıf bir oligopol etkisi belirlenirken, HHI analizine göre daha rekabetçi bir yapının varlığı belirlenmiştir. 376

15 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: Durukan ve Hamurcu (2009), çalışmalarında Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde bulunan Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Tacikistan ve Özbekistan da mobil iletişim piyasalarının yapıları ve yoğunlaşma oranlarını HHI analiz yöntemi kullanarak belirlemeye çalışmış; Türkiye, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkmenistan da rekabetçi olmayan, aşırı yoğunlaşmış oligopol bir piyasa yapısının, Tacikistan ve Özbekistan da ise orta derecede yoğunlaşmış oligopol bir piyasa yapısının var olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Kaynak ve Ari (2011), çalışmalarında M - Firma Yoğunlaşma Oranları (CR4 ve CR8) ve HHI yardımıyla Türk otomotiv sektöründeki yoğunlaşma düzeyini ampirik olarak incelemiş, analiz sonucunda CR4 e göre yerli binek ve yerli hafif ticari CR8 e göre ise yerli hafif ticari ve ithal hafif ticari araç sektöründe yüksek düzeyde yoğunlaşmanın olduğu sonucuna varmışlardır. HHI analizi sonucunda ise yerli hafif ticari ve yerli binek araç sektöründe monopolcü rekabet piyasa yapısı görülürken ithal binek ve ithal hafif ticari araç sektöründe düşük yoğunlaşma oranı olduğu ve bunun sonucu olarak ithal hafif ticari araç sektöründe daha rekabetçi bir yapının var olduğu sonuçlarına ulaşılmıştır. Yıldız (2012), çalışmasında Türkiye de telekomünikasyon sektöründe mobil telekomünikasyon ve geniş bant internet hizmetleri pazarlarının yapılarını, yoğunlaşma oranlarını 2000 sonrası yılların verilerini inceleyerek HHI analiz yöntemi kullanarak karşılaştırmalı belirlemeye çalışmış; mobil telekomünikasyon sektöründe rekabetçi olmayan, aşırı yoğunlaşmış oligopol bir pazar yapısının olduğu, ancak pazar yoğunluk düzeyinin gittikçe azalış gösterdiği ve rekabet düzeyinde yavaş da olsa artışların olduğu sonucuna ulaşmıştır. Nolan, Santos ve Shi (2012), çalışmalarında Amerika da yılları arasında mısır sektöründe piyasa yoğunlaşmasının ve verimliliğin analizini yapmışlar, piyasa yoğunlaşmasıyla piyasa yenilikleri arasında pozitif bir ilişkinin olduğu sonucuna varmışlardır. 4. Türkiye de Elektrik Enerjisi Piyasası Üzerine Ampirik bir Uygulama Çalışmada yapılacak olan analizlerde; İstanbul Sanayi Odası tarafından her yıl belirlenen Türkiye nin ilk ve ikinci en büyük 500 sanayi firmasının arasından seçilen elektrik enerjisi piyasasındaki firmaların yılları arasındaki üretimden net satış rakamları baz alınmış olup, analiz içindeki tablolar ve grafikler ise bu veriler kullanılarak hesaplanan yoğunlaşma dereceleri değerlerinden oluşmaktadır. 377

16 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13: Çalışmada Herfindahl - Hirschman Endeksi ve Yoğunlaşma Oranı değerleri ayrı ayrı incelenecek olup, bulunan değerler kullanılarak Türkiye elektrik enerjisi piyasa yapısının söz konusu değerlere bağlı olarak yıllara göre değişimi analiz edilecektir HHI ya göre Türkiye de Elektrik Enerjisi Piyasasında Yoğunlaşma Oranı Tablo 4, yılları arası Türkiye elektrik enerjisi piyasası HHI değerlerini, değer aralıklarını ve değer aralıklarındaki piyasa tanımlarını göstermektedir 3. Buna göre; 1993 yılında olan HHI değeri Grafik 8 den de görüleceğe üzere 1994, 1998, 1999, 2004, 2006, 2008 ve 2010 yılları dışında sürekli azalma eğiliminde olmuş, 2011 yılı itibariyle sınır değerine çok yaklaşmış ancak bu değerin devamlı üstünde kalmıştır. Grafik 8 den HHI değerlerine bakıldığında 1994, 1999 ve 2010 yıllarında grafikte önemli kırılmalar yaşandığı görülmektedir deki kırılma, kamunun lideri olduğu piyasadaki payını bir önceki yıla göre önemli oranda arttırması ve 1993 yılında piyasada faaliyet gösteren Çukurova Elektrik A.Ş. nin 1994 yılında üretimde bulunmaması sonucu gerçekleşmiştir yılında ise söz konusu firmanın %11 lik pazar payı ile piyasada tekrar yer almaya başlaması ve kamu payının bir önceki yıla kıyasla yerinde sayması, HHI değerinde önemli bir düşüşe neden olmuştur yılına gelindiğinde piyasada faaliyet gösteren üretici sayısı artmış olmasına rağmen Çukurova Elektrik A.Ş. nin üretimden çekilmesi sonucu HHI değeri önemli miktarda artarak grafikte yeni bir kırılma meydana gelmiştir yılına kadar düşüş trendini sürdüren HHI, 2006 yılında kamu elektrik üretim miktarında önemli artışın da etkisiyle az da olsa yükselmiş ve grafikte ufak bir kırılmaya neden olmuştur. Bu yıldan itibaren, özellikle 2008 de, kamunun elektrik üretim miktarında önemli oranda artışlar gerçekleşmesine rağmen, piyasada faaliyet gösteren firma sayısının ve üretim hacimlerinin artması sonucu HHI düşüş trendini 2010 yılına kadar sürdürmüştür yılında küresel krizin de etkisiyle ekonomide yaşanan daralma, enerji piyasasında -%3,5 büyüme hızı olarak kendini göstermiştir. Bu durum piyasada faaliyet gösteren özel firmaları da etkilemiş, 2009 yılına kıyasla 2010 da firma sayısı % yılları arası kamuda elektrik üretim ve iletim faaliyetleri tek çatı altında toplandığından, 2001 yılına kadar kamunun net elektrik üretim miktarı dolayısıyla üretimden net satış rakamları hesaplanamamıştır. 378

17 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: artmasına rağmen toplam üretim hacminde yaklaşık %9 oranında düşüş gerçekleşmiştir yılında kamu elektrik üretimindeki artış da HHI değerinin artmasına olumlu yönde etki ettiğinden, grafikte önemli bir kırılma gerçekleşmiştir. Son olarak 2011 yılında gelindiğinde krizin etkileri geçmeye başlamış, bir önceki yıl olan 2010 da enerji büyüme oranı %7,3 olarak gerçekleşmiştir. Ekonomideki daralmanın sonlanması, piyasaların canlanması elektrik enerjisi piyasasında da kendini göstermiş, 2011 yılında piyasada faaliyet gösteren özel firmaların üretim hacmi bir önceki yıla göre %55 artmıştır. Bu artış, kamu elektrik üretimini 2009 yılındaki seviyelerine geriletmiş ve HHI değerini referans yıllar arasındaki en düşük seviyesi olan değerine düşürmeyi başarmıştır. Tablo 4. Türkiye Elektrik Enerjisi Piyasası HHI Değerleri, Değer Aralıkları, Piyasa Tanımları HHI HHI HHI Yıllar Değer Piyasa Değeri Aralığı Tanımı , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa , < HHI < Monopole Yakın, Çok Yoğun Piyasa 379

18 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13: HHI değerinin tüm yıllar itibariyle ün üzerinde seyretmesi piyasanın çok yoğun ve monopol yapıya yakın olduğunu, ilerleyen yıllarda azalma eğiliminde olması ise çok yoğun olan piyasanın yoğunluğunun giderek azaldığını dolayısıyla piyasada rekabetin önceki yıllara nispeten arttığını göstermektedir yılı enerji sektörü büyüme rakamının %12,3 olduğu düşünüldüğünde, 2012 yılı için HHI değerinin aralığında yer alması dolayısıyla piyasanın az yoğun bir yapıya kavuşması büyük olasılık kazanmaktadır. Grafik 8. Türkiye Elektrik Enerjisi Piyasası HHI Değerleri 4.2. CR ye göre Türkiye Elektrik Enerjisi Piyasasında Yoğunlaşma Oranı Tablo 5, yılları arası Türkiye elektrik enerjisi piyasası yoğunlaşma oranı değerlerini, CR 4 değer aralıklarını ve değer aralıklarındaki piyasa tanımlarını göstermektedir 4. Buna göre; 1998 yılında 99,43 olan CR 4 ve 2000 yılında 98,02 olan CR 8 değerleri; Grafik 9 ve Grafik 10 dan görüleceğe üzere 2004, 2005, 2006 ve 2010 yılları dışında sürekli azalma eğiliminde olmuş, 2011 yılı itibariyle 70 sınır değerine çok yaklaşmış ancak bu değerin devamlı üstünde kalmıştır yılları arası CR 4 ve CR 8 değerleri, söz konusu yıllardaki ilk 1000 firma içinde elektrik enerjisi piyasasında faaliyet gösteren firma sayısı dörtten az olduğundan hesaplanamamıştır 380

19 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: Tablo 5. Türkiye Elektrik Enerjisi Piyasası Yoğunlaşma Oranı (CR) Değerleri Yıllar CR 4 CR 8 CR 4 Değer Aralığı CR Piyasa Tanımı ,43 - CR 4 70 Monopole Yakın, Aşırı Yoğun Piyasa ,58 - CR 4 70 Monopole Yakın, Aşırı Yoğun Piyasa ,81 98,02 CR 4 70 Monopole Yakın, Aşırı Yoğun Piyasa ,58 95,73 CR 4 70 Monopole Yakın, Aşırı Yoğun Piyasa ,75 92,81 CR 4 70 Monopole Yakın, Aşırı Yoğun Piyasa ,44 90,02 CR 4 70 Monopole Yakın, Aşırı Yoğun Piyasa ,98 92,00 CR 4 70 Monopole Yakın, Aşırı Yoğun Piyasa ,07 93,09 CR 4 70 Monopole Yakın, Aşırı Yoğun Piyasa ,83 93,30 CR 4 70 Monopole Yakın, Aşırı Yoğun Piyasa ,52 89,73 CR 4 70 Monopole Yakın, Aşırı Yoğun Piyasa ,47 89,99 CR 4 70 Monopole Yakın, Aşırı Yoğun Piyasa ,71 86,48 CR 4 70 Monopole Yakın, Aşırı Yoğun Piyasa ,65 93,98 CR 4 70 Monopole Yakın, Aşırı Yoğun Piyasa ,49 83,81 CR 4 70 Monopole Yakın, Aşırı Yoğun Piyasa Grafik 9 dan CR 4 değerlerine bakıldığında 2010 ve 2011 yıllarında grafikte önemli kırılmalar yaşandığı görülmektedir yılına kadar düşüş trendini sürdüren CR 4 değeri, 2009 yılında küresel krizin de etkisiyle ekonomide yaşanan daralma sonucu 2010 yılında bir önceki yıla göre yaklaşık % 12 artarak 83,65 seviyesine yükselmiştir yılında kamu elektrik üretimindeki artış da CR 4 değerinin artmasına olumlu yönde etki ettiğinden, grafikte önemli bir kırılma gerçekleşmiştir yılındaki kırılma ise küresel krizin etkilerinin geçmeye başlaması ve ekonomideki daralmanın sonlanmasıyla birlikte CR 4 değerinin bir önceki 381

20 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13: yıla göre yaklaşık % 16 azalarak referans yıllar arasındaki en düşük seviyesi olan 70,48 değerine düşmesi ile gerçekleşmiştir. Grafik 10 dan CR 8 değerlerine bakıldığında ise 2010 ve 2011 yıllarına ek olarak 2004 yılında da kırılma yaşandığı görülmektedir yılında bir önceki yıla göre toplam üretim hacminin artmasında piyasadaki ilk sekiz firmanın katkısının daha fazla olması bu kırılmanın nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır. CR 4 ve CR 8 grafiklerinin benzer yapıda olmalarına karşın piyasada faaliyet gösteren az sayıda firma bulunması ve CR 4 değerlerinin ilk dört firmanın oranını göstermesi nedeniyle CR 4 değerlerinin dolayısıyla bu değerler üzerinden yapılacak analizin daha güvenilir olduğu söylenebilir. CR 4 değerinin tüm yıllar itibariyle 70 in üzerinde seyretmesi piyasanın çok yoğun ve monopol yapıya yakın olduğunu, ilerleyen yıllarda azalma eğiliminde olması ise çok yoğun olan piyasanın yoğunluğunun giderek azaldığını dolayısıyla piyasada rekabetin önceki yıllara nispeten arttığını göstermektedir. Grafik 9. Türkiye Elektrik Enerjisi Piyasası CR 4 Değerleri 382

21 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: Grafik 10. Türkiye Elektrik Enerjisi Piyasası CR 8 Değerleri 5. Sonuç ve Değerlendirme Sürdürülebilir kalkınmanın temel girdisi olan elektrik enerjisinin özellikle gelişmekte olan ülkeler için önemi her geçen gün artmaktadır. Doğal enerji kaynaklarının hızla azalması, enerji maliyetlerinin yükselmesi ve serbest piyasa ekonomisini benimsemiş olma vb. nedenler ülkeleri piyasa yapılarının düzeni ve verimliliği konusunda karar almaya yönlendirmiştir. Bu doğrultuda Türkiye de de 1984 yılında çıkarılan 3096 sayılı Kanunla TEK in elektrik tekeli sona ermiş, özel sektörün Yap-İşlet-Devret (YİD) veya İşletme Hakkı Devri (İHD) yöntemleriyle elektrik piyasasında faaliyet göstermesinin önü açılmıştır. Yapılan çalışmada İstanbul Sanayi Odası tarafından her yıl belirlenen Türkiye nin ilk ve ikinci en büyük 500 sanayi firması arasından seçilen elektrik enerjisi piyasasındaki firmaların yılları arasındaki üretimden net satış rakamları kullanılarak Türkiye de elektrik enerjisi piyasasının yapısı analiz edilmiş olup, analizde HHI ve Yoğunlaşma Oranı metodu kullanılmıştır. Çalışmada analizlerden elde edilen sonuçlar, kullanılan metotların kriterleri göz önüne alınarak incelendiğinde; Türkiye elektrik enerjisi piyasasında, HHI ve CR analizine göre piyasanın sırasıyla monopole yakın, çok yoğun ve monopole yakın, aşırı yoğun bir yapıda olduğu belirlenmiştir. Ancak her iki metotta da piyasa yoğunlaşma derecesi bazı 383

22 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13: yıllar haricinde azalma eğiliminde olmuş ve analizin son yılı itibariyle ilk yılına kıyasla yaklaşık %30 oranında azalma göstermiştir yılı itibariyle HHI değeri 2.667, CR 4 değeri ise 70,49 seviyesine inerek sırasıyla ve 70 olan sınır değerlerine oldukça yaklaşmışlardır. Bu bağlamda her iki yöntem sonuçları da dikkate alındığında piyasanın halen rekabetçi bir yapıya sahip olmadığı ancak piyasa yoğunlaşma derecesinin giderek azaldığı dolayısıyla piyasada rekabetin önceki yıllara kıyasla arttığı söylenebilir. Her piyasada olduğu gibi Türkiye elektrik enerjisi piyasasında da piyasa ekonomisinin sağlıklı bir şekilde işleyebilmesi, kaynakların etkin kullanılabilmesi, üretim faktörlerinin verimliliğinin yüksek seviyelerde olabilmesi ve nihai tüketicilerin düşük fiyata mal ve hizmet satın alabilmesi; piyasada rekabetin güçlü bir şekilde korunması ve sağlıklı bir rekabet ortamının varlığı ile mümkün olabilmektedir. Rekabetin piyasa bazında yerleşmesi ve işleyiş dinamiğinin devamında devlete büyük görevler düşmekte, devletin bilinçli bir rekabet politikası izlemesi kaçınılmaz olmaktadır. Piyasaya yeni firmaların girmesini sağlayacak yeni bir teşvik sisteminin oluşturulması, yatırımların sürekliliği amacıyla yatırım ortamının iyileştirilmesi, verimliliği arttıran ve çevresel etkileri azaltan AR-GE çalışmalarının yaygınlaştırılması, 4054 sayılı rekabet kanununun yeni ve etkin uygulamaları kapsayacak biçimde güncelleştirilmesi bu görevlerden öncelikli olanlarıdır. Kaynakça Bahar, O., Türkiye de Enerji Sektörü Üzerine Bir Değerlendirme, Muğla Üniversitesi SBE Dergisi, Bahar 2005, Sayı 14. Baş, M., Rekabeti Etkileyen Faktörlerden Pazar Yoğunlaşması Ve Ülkemizdeki Bazı Sektörlerin Yoğunlaşma Dereceleri, Üçüncü Sektör Kooperatifçilik Dergisi, Sayı: 148, Ankara, Nisan, Mayıs, Haziran Bikker, A. ve Haaf, K., Measures of Competition and Concentration in The Banking Industry: a Review of The Literature, Economic and Financial Modelling, De Nederlandsche Bank Research Series Supervision, No: 27, Camadan, E. ve Erten, İ., Üretim Özelleştirmeleri Öncesinde Türkiye Elektrik Piyasasında Piyasa Gücünün Değerlendirilmesi, Enerji, Piyasa ve Düzenleme Dergisi, Cilt:1, Sayı:1, Durukan, T. ve Hamurcu, Ç. (), Mobil İletişimde Pazar Yoğunlaşması Türkiye İle Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve 384

23 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: Özbekistan Karşılaştırması, Karadeniz Araştırmaları, 6(22), ss.75-86, ETKB, Dünyada ve Türkiye de Enerji Görünümü, Karaçor, Z. ve Güvenek, B., Enerji Piyasası Reformlarının Elektrik Enerjisi Piyasasına Etkisi: EÜAS ve Ayrıcalıklı Şirketler Üzerine bir Analiz, Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, Cilt:17, Sayı:1, Yıl:2010. Pavic, I., Galetic, F. ve Kramaric T., Level of Concentration in Banking Markets and Length of EU Membership, International Journal of Social and Human Sciences, Sayı:6, ss , Polat, Ç., Yoğunlaşma ve Piyasa Yapısı İlişkisi Çerçevesinde Türk Çimento Sektörünün Yapısal Analizi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(2), ss , The U.S. Department of Justice, Horizontal Merger Guidelines, TMMOB, Türkiye nin Enerji Görünümü, Yayın No: MMO/588, Nisan 2012 TPAO, 2010 Yılı Ham Petrol ve Doğal Gaz Sektör Raporu, Ağustos 2011 TÜİK, Haber Bülteni, Vany, Arthur D. ve Kim, Cassey L., Stochastic Market Structure: Concentration Measures and Motion Picture Antitrust, Centre on Regulation and Competition, Working Paper Series, Paper No: 52, July, Yazar, O., Türkiye de Enerji Sektörü Üzerine bir Değerlendirme, Muğla Üniversitesi SBE Dergisi, Sayı 14, Yıldız, F., Türkiye de Mobil Telekomünikasyon ve Genişbant İnternet Hizmetleri Sektöründe Pazar Yoğunlaşmasının Analizi, S.D.Ü. Vizyoner Dergisi, Cilt:3, Sayı:6, ss ,

24 386 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13: