ÇALIġMA SÜRELERĠ VE FAZLA ÇALIġMA VE YARGITAY IN ÇALIġMA SÜRELERĠNE VE FAZLA ÇALIġMAYA YAKLAġIMI

Transkript

1 T.C. ÇALIġMA VE SOSYAL GÜVENLĠK BAKANLIĞI ĠĢ TeftiĢ Kurulu BaĢkanlığı ÇALIġMA SÜRELERĠ VE FAZLA ÇALIġMA VE YARGITAY IN ÇALIġMA SÜRELERĠNE VE FAZLA ÇALIġMAYA YAKLAġIMI ĠĢ MüfettiĢi Yardımcılığı Etüdü Gül DEMĠR ĠĢ MüfettiĢi Yardımcısı Ġstanbul-2014

2 ĠÇĠNDEKĠLER KISALTMALAR... iii GĠRĠġ BĠRĠNCĠ BÖLÜM 4857 SAYILI KANUN BAKIMINDAN ÇALIġMA SÜRELERĠ ÇalıĢma Süresi Kavramı Yasal ÇalıĢma Süreleri Haftalık ÇalıĢma Süresi Günlük ÇalıĢma Süresi DenkleĢtirme Özellik Gösteren ÇalıĢma Süreleri Gece ÇalıĢması Postalar Halinde (Vardiyalı) ÇalıĢma Telafi ÇalıĢması Kısa ÇalıĢma Günde Yedibuçuk Saat veya Daha Az Sürelerle ÇalıĢma Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme ĠĢlerinde ÇalıĢma Nitelikleri Gereği Haftalık ve Günlük ÇalıĢma Süreleri Uygulanamayan ĠĢlerde ÇalıĢma Çocuk ve Genç ĠĢçilerin ÇalıĢma Süreleri Gebe veya Çocuğunu Emziren Kadın ĠĢçilerin ÇalıĢma Süreleri Konut Kapıcılarının ÇalıĢma Süreleri Olağanüstü Hallerde ÇalıĢma Süreleri ĠKĠNCĠ BÖLÜM 4857 SAYILI KANUN BAKIMINDAN FAZLA ÇALIġMA ve FAZLA SÜRELERLE ÇALIġMA Genel Olarak Fazla ÇalıĢma i

3 Fazla ÇalıĢmanın Türleri Olağan Fazla ÇalıĢma ĠĢçinin Onayı Olağan Fazla ÇalıĢmada Azami Sınır Zorunlu Nedenlerle Fazla ÇalıĢma Olağanüstü Nedenle Fazla ÇalıĢma Fazla ÇalıĢmanın Yasaklandığı Haller Fazla Sürelerle ÇalıĢma Fazla ÇalıĢma ve Fazla Sürelerle ÇalıĢmanın KarĢılığı Ücret Olarak Ödenmesi Serbest Zaman Verilmesi Fazla ÇalıĢma ve Fazla Sürelerle ÇalıĢmanın Ġspatı SONUÇLAR ve DEĞERLENDĠRME KAYNAKLAR ii

4 KISALTMALAR C. : Cilt ÇalıĢma ve Toplum : Ekonomi ve Hukuk Dergisi, BirleĢik Metal-ĠĢ, Ġstanbul Çimento ĠĢv. : Çimento Müstahsilleri ĠĢverenleri Sendikası Yayın Organı E. : Esas ĠK. : ĠĢ Kanunu K. : Karar Kamu-ĠĢ : Kamu ĠĢletmeleri ĠĢverenleri Sendikası ĠĢ Hukuku ve Ġktisat Dergisi m. : Madde s. : Sayfa S. : Sayı Toprak ĠĢveren : Türkiye Toprak, Seramik, Çimento ve Cam Sanayi ĠĢverenleri Sendikası yayını TÜHĠS : Türk Ağır Sanayii ve Hizmet Sektörü Kamu ĠĢverenleri Sendikası Dergisi Yarg. 9. HD. : Yargıtay 9. Hukuk Dairesi YHGK : Yargıtay Hukuk Genel Kurulu Yön. : Yönetmelik iii

5 GĠRĠġ Tarihi süreçte ĠĢ Hukuku alanında iģçilerin ilk mücadelelerinin çalıģma süreleri ile ilgili hak taleplerinin olduğu görülmektedir. Bu mücadelelerin yer yer kan dökülmesine sebebiyet vermesi ile devletler tarafından bu konu ele alınmıģ ve ĠĢ Hukuku alanında ilk düzenlemeler yapılmıģtır. Bu açıdan bakıldığında ĠĢ Hukukunun doğuģunun çalıģma sürelerine iliģkin taleplerle gerçekleģtiği söylenebilir. ÇalıĢma süresinin iģçinin sağlığı ve iģ güvenliğiyle doğrudan ilgisi, iģ iliģkisinde güçsüz konumda olan iģçinin korunmasını zorunlu hale getirmiģ ve bir koruma hukuku olan ĠĢ Hukukunun ortaya çıkmasına neden olmuģtur. Yine Uluslararası ÇalıĢma Örgütü nün (ILO) hazırladığı ilk sözleģmenin, 1921 tarihli 1 sayılı Sınai Müesseselerde ÇalıĢma Sürelerinin Günlük 8 Haftalık 40 Saatle Sınırlanmasına ĠliĢkin SözleĢme olması da, çalıģma sürelerinin önemini ortaya koymaktadır. ĠĢçinin sağlığının ve güvenliğinin korunması, sosyal yaģamını düzenleyebilmesi için çalıģma sürelerinin sınırlanması bir zorunluluktur. Nitekim istatistikler iģ kazalarının çoğunlukla uzun çalıģma sürelerinin sonunda meydana geldiğini göstermektedir. Bu nedenle çalıģma süreleri, yoğun olarak hukuksal düzenlemelerle müdahale edilen alanlardan biridir. Bu müdahalelerle, çalıģma süreleri baģlangıçta belli sınırlara çekilmiģse de küreselleģmeyle birlikte artan rekabet, ne yazık ki sürecin tersine iģlemesine neden olmuģtur. Daha önce iģverenlerin yereldeki rekabeti dünya ölçeğinde rekabete dönüģmüģ, diğer yandan çalıģma sürelerinin makro düzeyde ülke ekonomisi ve istihdam politikalarını yakından ilgilendirmesi sebebi ile ekonomik büyümeyi sağlama araçlarından biri olarak çalıģma sürelerinin tekrar uzatılması dahi tartıģılmaya baģlanmıģtır. KüreselleĢme ile birlikte çalıģma hayatında esneklik kavramı gündeme gelmiģtir. ÇalıĢma sürelerinin esnekleģtirilmesine bağlı olarak ortaya çıkan yeni tip çalıģmalar dünyada olduğu gibi Türkiye de de ĠĢ Hukuku mevzuatlarının yenilenmesi sonucunu doğurmuģtur. Böylece, özellikle çalıģma sürelerinin esnekleģtirilmesine imkan tanımadığı gerekçesi ile çokça eleģtirilen 1475 sayılı Kanunun yerine 2003 yılında esneklik ve iģ güvencesi yaklaģımlarının referans alındığı 4857 sayılı ĠĢ Kanunu kabul edilmiģtir. 1

6 ĠĢ Kanununa ĠliĢkin ÇalıĢma Süreleri Yönetmeliğinde çalıģma süresi, iģçinin çalıģtırıldığı iģte geçirdiği süredir Ģeklinde tanımlanmıģtır. ÇalıĢma süresi fiilen çalıģmak suretiyle iģ baģında geçen sürelerin yanında, çalıģılmadığı halde kanunen çalıģma süresinden sayılan süreleri de kapsamaktadır. Fazla çalıģma, gerek ĠĢ Kanununda gerekse ĠĢ Kanuna ĠliĢkin Fazla ÇalıĢma ve Fazla Sürelerle ÇalıĢma Yönetmeliğinde, haftalık 45 saati aģan çalıģma olarak tanımlanmıģtır. Ayrıca, kanunla tarafların anlaģması sonucu, haftalık çalıģma süresinin haftanın çalıģılan günlerine günde 11 saati aģmamak koģuluyla, farklı Ģekilde dağıtılması imkânı getirilmiģtir. DenkleĢtirme esasının uygulandığı hallerde iģçi, günlük 11 saati geçmemek koģuluyla çalıģtırılabilecek ve esas alınan dönemde ortalama haftalık çalıģma suresi 45 saati geçmediği takdirde fazla çalıģma söz konusu olmayacaktır. Kanununda günlük çalıģma süresinin azami sınırı 11 saat olarak, haftalık çalıģma süresi de 45 saat olarak belirlenmiģse de iģ sağlığı ve güvenliği açısından uzun çalıģma sürelerinin sakınca yaratacağı bazı iģler ile çocuk ve genç iģçiler, gebe ve çocuğunu emziren kadın iģçiler gibi korunması gereken iģçiler açısından farklı düzenlemelere gidilmiģtir. Bu çalıģmamızda, çalıģma sürelerinin ve fazla çalıģma konusunun mevzuat açısından geniģliğini, öğretide ve Yargıtay kararlarında üzerinde en çok tartıģılan konulardan birisi olmasını dikkate alarak, konuyu 4857 sayılı ĠĢ Kanunu ile sınırlandırdık sayılı ĠĢ Kanununda çalıģma süreleri ve fazla çalıģma konularını düzenleyen hükümlerin, bu yasa hükümlerinin uygulamasını gösteren yönetmeliklerin, hukuki tartıģmalar ve Yargıtay kararları ıģığında açıklanmaya çalıģıldığı bu çalıģma iki bölümden oluģmaktadır. Birinci bölümde, kavramsal olarak çalıģma süresine, haftalık ve günlük çalıģma sürelerine değinildikten sonra 4857 sayılı yasaya esnek çalıģma modeli olarak giren denkleģtirme esaslı çalıģma üzerinde durulmuģtur. Daha sonra 4857 sayılı yasada ve yasaya bağlı yönetmeliklerde özellik gösteren çalıģma süreleri irdelenmiģtir. Ġkinci bölümde yasada düzenlenen normal çalıģma sürelerinin aģılması hali yani fazla çalıģma ve fazla sürelerle çalıģma kavramları ile fazla çalıģmanın türleri, fazla çalıģmanın yasaklandığı haller açıklanmaya çalıģılmıģ, fazla saatlerle çalıģmanın karģılığı ve bu çalıģmaların ispatı değerlendirmeye alınmıģtır. 2

7 1. BĠRĠNCĠ BÖLÜM 4857 SAYILI KANUN BAKIMINDAN ÇALIġMA SÜRELERĠ 1.1. ÇalıĢma Süresi Kavramı ĠĢ Kanununda çalıģma süresi ile ilgili bir tanım yer almamaktadır. Bununla birlikte çalıģma süresi kavramının öğelerini saptamaya olanak verecek esaslara yer verilmiģtir. Kanunda çalıģma süresi, iģin düzenlenmesi baģlığı altında, 63. maddede düzenlenmiģtir. BaĢlığı çalıģma süresi olmasına rağmen, maddede çalıģma süresi tanımlanmamıģtır. Ancak bu madde uyarınca tarihli resmi gazetede yayımlanan, ĠĢ Kanununa ĠliĢkin ÇalıĢma Süreleri Yönetmeliği 1 m. 3/1 de çalıģma süresi iģçinin çalıģtırıldığı iģte geçirdiği süredir Ģeklinde tanımlanmıģtır. Bu tanım çalıģma süresi kavramını açıklamak için yetersizdir. Çünkü çalıģma süresi, iģçinin iģinin baģında geçirdiği süre ile sınırlı değildir. ÇalıĢmamakla birlikte, iģçinin iģverenin otoritesi altında geçirdiği süreler de çalıģma süresi kavramı içindedir 2. Nitekim Kanunun 66. maddesinde, iģçinin çalıģmamasına rağmen çalıģmaya hazır halde beklediği sürelerle, sosyal düģüncelerle iģçiye tanınan emzirme izni sırasında geçen sürelerin çalıģma süresinden sayılacağı belirtilmiģ, böylece çalıģma süresinin sadece fiilen çalıģılan süreden oluģmadığı ortaya konulmuģ olmaktadır. Aynı düzenleme biçimi yönetmelikte de yer almakta ve 66. maddenin birinci fıkrasında yazılan sürelerin de çalıģma süresinden sayılacağı belirtilmektedir. Görüldüğü gibi, çalıģma süresi, fiilen çalıģmak suretiyle iģ baģında geçen sürelerin yanında, çalıģılmadığı halde kanunen çalıģma süresinden sayılan süreleri de kapsamakta, baģka bir anlatımla çalıģma süresi, fiilen çalıģılan süreler (fiili çalıģma süresi) ile çalıģma süresinden sayılan (farazi çalıģma süresi) sürelerin toplamından oluģmaktadır. Tüm bu düzenlemeler dikkate alındığında, çalıģma süresini, genel olarak bir iģçinin çalıģsın ya da çalıģmasın, iģgücünü iģverenin emrine sunduğu zaman aralığı 1 2 ÇalıĢmamızda bu yönetmeliğe kısaca ÇalıĢma Süreleri Yönetmeliği denilecektir. Hatice Karacan, 4857 Sayılı ĠĢ Kanununa Göre Fazla ÇalıĢma, 4. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara, Nisan 2012, s

8 ile Kanunda ayrıca çalıģma süresinden sayılacağının açıklığa kavuģturulduğu süreler olarak tanımlamak mümkündür sayılı ĠĢ Kanununun 66. maddesinde; AĢağıdaki süreler iģçinin günlük çalıģma sürelerinden sayılır: a) Madenlerde, taģocaklarında yahut her ne Ģekilde olursa olsun yeraltında veya su altında çalıģılacak iģlerde iģçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalıģma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler. b) ĠĢçilerin iģveren tarafından iģyerlerinden baģka bir yerde çalıģtırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler. c) ĠĢçinin iģinde ve her an iģ görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber çalıģtırılmaksızın ve çıkacak iģi bekleyerek boģ geçirdiği süreler. d) ĠĢçinin iģveren tarafından baģka bir yere gönderilmesi veya iģveren evinde veya bürosunda yahut iģverenle ilgili herhangi bir yerde meģgul edilmesi suretiyle asıl iģini yapmaksızın geçirdiği süreler. süreler. e) Çocuk emziren kadın iģçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek f) Demiryolları, karayolları ve köprülerin yapılması, korunması ya da onarım ve tadili gibi, iģçilerin yerleģim yerlerinden uzak bir mesafede bulunan iģyerlerine hep birlikte getirilip götürülmeleri gereken her türlü iģlerde bunların toplu ve düzenli bir Ģekilde götürülüp getirilmeleri esnasında geçen süreler. ĠĢin niteliğinden doğmayıp da iģveren tarafından sırf sosyal yardım amacıyla iģyerine götürülüp getirilme esnasında araçlarda geçen süre çalıģma süresinden sayılmaz. denilmektedir. 3 NurĢen Caniklioğlu, 4857 Sayılı Kanuna Göre ÇalıĢma Süresi ve Bu Sürenin Günlere Bölünmesi, Toprak ĠĢveren, S.66, Haziran 2005, s.2. 4

9 Kanundaki bu süreler sınırlı sayı esasına göre saptanmıģtır. Dolayısıyla, taraflar, bu yasal belirleme dıģında iģçinin fiilen çalıģmadığı herhangi bir sürenin iģ süresinden sayılmasını istiyorlarsa, bu konuda açıkça anlaģmalıdırlar. Nitekim uygulamada bu yönde düzenlemelere de rastlanmaktadır. Örneğin, iģçilere sigara ya da çay molası olarak verilen nispeten kısa süreli molalar, kural olarak çalıģma süresinden sayılmazken, toplu iģ sözleģmelerine konulan hükümlerle bu sürelerin çalıģma süresinden sayılması yönünde düzenlemeler yapılmaktadır 4. Kanunda günlük çalıģma süresine ara dinlenmeleri dahil değildir (ĠK. m. 68/1). Ancak Kanundaki ara dinlenmeler dıģında sözleģmelerle veya iģ sözleģmesinin eki niteliğindeki akdi kaynaklarla gün içinde verilen kısa dinlenme süreleri günlük çalıģma süresindendir 5.Yargıtay ın görüģü ise aksi yöndedir 6. Kanunda yer almamakla birlikte, tarafların anlaģması ile oluģturulan bu farazi çalıģma süreleri akdi farazi (çalıģılmıģ gibi sayılan) çalıģma süreleri dir 7. Yargıtay 1970 yılında verdiği bir kararla iģin niteliğinden doğan götürüp getirmelerle sosyal yardım niteliğindeki götürüp getirmelerin ayırt edilmesinde uygulamada meydana gelen kararsızlıkları gidermiģtir. Yargıtay ın bu kararı ile ĠĢ Kanunundaki ĠĢin niteliğinden doğmayıp da iģveren tarafından sırf sosyal yardım amacıyla iģyerine götürülüp getirilme esnasında araçlarda geçen süre çalıģma süresinden sayılmaz. hükmünün uygulanmasında önemli bir unsur olarak karģımıza çıkan iģin niteliğinden doğan götürülüp getirme, eski uygulamadakinden farklı bir biçimde kabul edilmiģtir. Bu karara göre, aynı yerde yapılıp, devamlılık gösteren iģlerde, bu iģlerin yapıldığı yer, Ģehir ve kasabalardan uzakta bile olsa, iģverenin iģçilerini götürüp getirmesi sosyal yardım niteliğinde sayılacaktır. Bunun sonucu olarak, araçta geçen süre çalıģma süresinden sayılmayacak ve iģçiler araçta geçen süreler için herhangi bir ücret talebinde bulunamayacaklardır. Buna karģılık, demiryolları, kara yolları ve köprülerin yapılması, onarılması ve korunması gibi aynı yerde yapılmayan ve iģ görüldükçe baģka alanlara geçen iģlerde çalıģanların iģyerine götürülüp getirilmelerinin, iģin niteliğinden doğduğu kabul edilmektedir. Bu Caniklioğlu, s.3. Hamdi Mollamahmutoğlu, ĠĢ Hukuku, Gözden GeçirilmiĢ YenilenmiĢ 3. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara, 2008, s.719. Yarg.9. HD, , E. 2004/20237, K. 2005/12406, ÇalıĢma ve Toplum. Karacan, s

10 durumlarda araçta geçen süreler çalıģma süresinden sayılarak bu sürenin ücreti iģçiye ödenecektir 8. Yargıtay ın bir kararına göre 9 ise, iģverence süt izni verilememesinin yaptırımı 104. maddede öngörülmüģ olup, Kanunda bu iznin verilmemesi halinde iģçiye ek bir ücret ödenmesi kuralına yer verilmediğinden, süt izni süresinin fazla çalıģma süresi olarak değerlendirilmesi doğru olmaz 10.Bu kararın yerinde olmadığı görüģündeyiz Yasal ÇalıĢma Süreleri Haftalık ÇalıĢma Süresi 4857 Sayılı ĠĢ Kanunu nun 63. maddesinde haftalık çalıģma süresinin en çok kırkbeģ saat olacağı hükme bağlanmıģtır. Aynı hüküm ÇalıĢma Süreleri Yönetmeliğinin 4. maddesinde de tekrarlanmıģtır. Kanunun 63. maddesine göre, genel bakımdan çalıģma süresi haftada en çok 45 saattir. Aksi kararlaģtırılmamıģsa, bu süre iģyerlerinde haftanın çalıģılan günlerine eģit ölçüde bölünerek uygulanır (m.63/1). Kanunun çalıģma süresini azami olarak belirlemesinin sonucu olarak tarafların sözleģmelerde bu süreyi aģan bir biçimde haftalık çalıģma süresi belirlemeleri mümkün değildir. Zira Kanunun bu hükmü nispi emredici niteliktedir ve ancak bunun altındaki bir süreyi tarafların haftalık çalıģma süresi olarak kararlaģtırmaları hukuken geçerlidir. Nitekim uygulamada özellikle toplu iģ sözleģmesiyle daha kısa haftalık çalıģma süresi belirlenmektedir. Kanunun azami bir süre öngörmesindeki amaç iģçinin sağlığının korunmasıdır. Tarafların sözleģmede azami süreyi aģacak Ģekilde çalıģma süresini belirlemeleri durumunda, sözleģmenin bu hükmü batıl olup bunun yerine kanuni YHGK, , E. 1970/9-501, K. 1970/600, YHGK, , E. 1972/9-318, K.1972/443, Yarg.9.HD, , E. 1976/11249, K. 1976/17901, Yarg.9.HD, , E. 1984/10531, K.1984/10466, Nuri Çelik, ĠĢ Hukuku Dersleri, YenilenmiĢ 26. Bası, Beta Yayınevi, Ġstanbul, Temmuz 2013, s Yarg.9. HD, , E. 2007/4893, K. 2007/13796 ve Kayhan Özel in incelemesi, ÇalıĢma ve Toplum, 2011/1, s Çelik, s

11 haftalık normal çalıģma süresi olan 45 saatlik çalıģma süresi uygulanacaktır. BaĢka bir ifadeyle kanuni süreyi aģan kısım geçersizdir. Bu durumda iģveren tarafından sözleģmede belirlenen süre kadar çalıģtırılan iģçi haftalık 45 saati aģan bu süreler için fazla çalıģma ücretine hak kazanacaktır Günlük ÇalıĢma Süresi Kanunda çalıģma süreleri, haftalık çalıģma süresi esas alınarak düzenlenmiģtir. Haftalık çalıģma süresi Kanunda 45 saat olarak belirlenmiģ, aksi kararlaģtırılmamıģsa bu sürenin, iģyerlerinde haftanın çalıģılan günlerine eģit ölçüde bölüneceği hüküm altına alınmıģtır. Tarafların anlaģması ile haftalık normal çalıģma süresi, iģyerlerinde haftanın çalıģılan günlerine, günde onbir saati aģmamak koģulu ile farklı Ģekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde iģçinin haftalık ortalama çalıģma süresi, normal haftalık çalıģma süresini aģamaz. DenkleĢtirme süresi toplu iģ sözleģmeleri ile dört aya kadar artırılabilir (m.63). ĠĢ Kanununun 46. maddesinde; 63. maddeye göre belirlenen iģ günlerinde çalıģmıģ olmaları koģuluyla iģçilere, yedi günlük zaman dilimi içinde en az yirmi dört saat (bir tam gün) ücretli hafta tatili izni verileceği hüküm altına alınmıģtır. Bu durumda 4857 sayılı ĠĢ Kanunu haftada en fazla altı gün çalıģılabileceğini kabul etmiģtir. Haftalık çalıģma süresinin haftanın çalıģılan günlerine eģit bölündüğü durumda, günlük çalıģma süresi haftanın beģ günü çalıģılan iģyerlerinde dokuz, altı günü çalıģılan iģyerlerinde ise yedi buçuk saat olacaktır. Cumartesi günü kısmen çalıģılan iģyerlerinde günlük çalıģma süresi, ÇalıĢma Süreleri Yönetmeliğinin 4. maddesi gereğince cumartesi günü çalıģılan süre, kırkbeģ saatten çıkarıldıktan sonra kalan süre beģe bölünmek suretiyle bulunur. Öğretide bir görüģe göre, Kanunun ifadesine sadık kalındığında haftalık çalıģma süresinin iģ günlerine günde 11 saati geçmeksizin farklı olarak dağıtılması imkanı, ancak denkleģtirme uygulaması yapılan hallerde söz konusu olabilir. Bu 11 Muhittin Astarlı, Türk ĠĢ Hukukunda ÇalıĢma Süreleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara, 2008, s

12 durum, ĠĢ Kanunu m. 63/2 deki düzenleme ve iki esasının birlikte uygulanacağını gösteren bu halde deyimiyle belirlenmiģtir 12. Diğer bir görüģe göre ise, Kanun çalıģma süresine iliģkin düzenleme ile esneklik konusunda iki ayrı olanak sağlamaktadır. Bunlardan biri, tarafların anlaģması koģulu ile haftalık çalıģma süresinin haftanın çalıģılan günlerine değiģik Ģekilde dağıtılabilmesi, diğeri ise yine tarafların anlaģmasıyla söz konusu hükme dayanılarak denkleģtirme süresi içinde, haftalık ortalama çalıģma süresini aģmadan, bazı haftalarda haftalık çalıģma süresinin normalin üstüne çıkarılabilmesidir. Kanunun anılan hükmünün ilk fıkrasına göre, haftalık çalıģma süresinin çalıģılan günlere eģit ölçüde bölünerek uygulanması, taraflarca aksi kararlaģtırılmamıģsa söz konusu olacaktır. Birinci fıkrada Kanun, aksinin kararlaģtırılabilmesi imkanına herhangi bir Ģart bağlamamıģtır. Haftalık çalıģma süresinin iģ günlerine farklı uzunlukta dağıtılabilmesi için haftalık normal çalıģma süresinin aģılmıģ olmasına dair bir zorunluluk bulunmamaktadır. Dolayısıyla anılan maddede, uygulamaları birbirinden bağımsız farklı iki esas düzenlenmektedir 13. Kanaatimiz, anılan Kanun hükmünde öncelikle normal çalıģma süresi ve normal çalıģma süresinin çalıģılan günlere eģit dağılımının düzenlendiği, daha sonra bunun aksinin kararlaģtırılabileceği, maddenin 2. fıkrasının ilk cümlesinin haftalık normal çalıģma süresi nin iģ günlerine eģit olmayacak Ģekilde dağılımının düzenlendiği, hükmün buraya kadar haftalık normal çalıģma süresi nden bahsettiği, oysaki denkleģtirme döneminde haftalık normal çalıģma süresi değil, normali aģan haftalık çalıģma süresinin gündeme geldiği, 2. fıkranın devamında da denkleģtirme esasının düzenlendiği, yönündedir. ÇalıĢma Süreleri Yönetmeliğinin Haftalık Normal ÇalıĢma Süresi baģlıklı 4. maddesinde, denkleģtirme uygulamasından bahsedilmeden haftalık normal çalıģma süresinin iģ günlerine eģit dağılımının aksinin kararlaģtırılabileceği ve günlük çalıģma süresinin her ne Ģekilde olursa olsun 11 saati aģmayacağı düzenlenmektedir. Yönetmeliğin bu maddesi de görüģümüzü destekleyici niteliktedir Münir Ekonomi, 4857 Sayılı ĠĢ Kanununa Göre Fazla ÇalıĢma Kavramı, Kamu-ĠĢ, C.7, S.3, 2004, s. 8. Çelik, s , Astarlı, Türk ĠĢ Hukukunda ÇalıĢma Süreleri, s

13 4857 sayılı yasanın 63/2. maddesinin 1.cümlesi ile anılan yönetmeliğin 4/3. maddesi beraber değerlendirildiğinde, haftalık çalıģma süresinin haftanın çalıģılan günlerine eģit olmayan bir Ģekilde dağıtıldığı durumlarda, günlük en fazla onbir saatlik çalıģma yapılabileceği ve bunun da mutlak emredici bir hüküm olduğu sonucuna varılmaktadır DenkleĢtirme ĠĢ Kanununun 63/2. maddesinde, tarafların anlaģması ile haftalık normal çalıģma süresi, iģyerlerinde haftanın çalıģılan günlerine, günde onbir saati aģmamak koģulu ile farklı Ģekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde iģçinin haftalık ortalama çalıģma süresi, normal haftalık çalıģma süresini aģamaz. DenkleĢtirme süresi toplu iģ sözleģmeleri ile dört aya kadar arttırılabilir denilmektedir. Yine ÇalıĢma Süreleri Yönetmeliğinin denkleģtirme esasına göre çalıģma baģlıklı 5. maddesinde tarafların yazılı anlaģması ile haftalık normal çalıģma süresi, iģyerinde haftanın çalıģılan günlerine günde onbir saati aģmamak koģuluyla farklı Ģekilde dağıtılabilir. Bu halde, yoğunlaģtırılmıģ iģ haftası veya haftalarından sonraki dönemde iģçinin daha az sürelerle çalıģtırılması suretiyle, toplam çalıģma süresi, çalıģılması gereken toplam normal süreyi geçmeyecek Ģekilde denkleģtirilir. DenkleĢtirme iki aylık süre içinde tamamlanacak, bu süre toplu iģ sözleģmeleri ile dört aya kadar arttırılabilecektir. DenkleĢtirme dönemi içinde günlük ve haftalık çalıģma süreleri ile denkleģtirme süresi uygulamasının baģlangıç ve bitiģ tarihleri iģverence belirlenir denilmektedir. Kanun denkleģtirme döneminin azami sınırını belirlemiģ olup, alt sınır bakımından bir süre getirmemiģtir. Bu durumda taraflar bu sürelerin altında denkleģtirme süresi kararlaģtırabilirler. DenkleĢtirme uygulaması ile iģyerlerinde yoğunlaģtırılmıģ iģ haftasından sonraki haftalarda iģveren, iģçiyi daha az çalıģtırarak denkleģtirme dönemi boyunca haftalık ortalama çalıģma süresini, normal haftalık çalıģma süresini aģmayacak Ģekilde düzenleyerek, iģçiye fazla çalıģma ücreti ödemek zorunda kalmaz. 14 Fatih TaĢdemir, Türk ĠĢ Hukukunda ÇalıĢma Süreleri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul, 2010, s

14 DenkleĢtirme esasının iģyerinin bütününde ve iģçilerin tamamına uygulanmasına dair mevzuatta herhangi bir düzenleme bulunmamaktadır. Bu nedenle iģyerinin tamamında denkleģtirme esasının uygulanabilmesinin yanında iģyerindeki bir grup iģçiyi veya hatta bir tek iģçiyi kapsayacak Ģekilde bu uygulamanın yapılabilmesi mümkündür. ĠĢçi, yoğunlaģtırılmıģ iģ haftalarında (örneğin dört hafta) 45 saatin üzerinde çalıģtırılmıģ ancak denkleģtirme yapılmadan yani kendisine boģ zaman verilmeden iģ akdi herhangi bir nedenle sona ermiģ olabilir. Bu takdirde iģçinin çalıģtırıldığı 45 saatin üzerindeki her saat için fazla çalıģma ücreti ödenmesi gerekir 15. ĠĢ Kanunun 63. maddesinin 2. fıkrasında tarafların anlaģması konusunda herhangi bir Ģekil Ģartından söz edilmemiģ, ancak ÇalıĢma Süreleri Yönetmeliğinin 5. maddesinde denkleģtirmenin ancak yazılı anlaģma ile mümkün olduğu hükme bağlanmıģtır. Bu konuda öğretide farklı görüģler ileri sürülmüģtür. ĠĢ Kanununun 63. maddesinin 2. fıkrasında herhangi bir Ģekil Ģartı öngörülmediği, yönetmelik hükmünün yasaya aykırı olamayacağı dolayısıyla denkleģtirmede yazılı Ģekil Ģartının aranmaması yönündeki görüģün yerinde olduğu kanaatindeyiz 16. Yargıtay kararlarına göre de denkleģtirme örtülü(zimmi) bir anlaģma ile gerçekleģebilir Özellik Gösteren ÇalıĢma Süreleri Gece ÇalıĢması 4857 sayılı ĠĢ Kanununun 69/1. fıkrasına göre, ÇalıĢma hayatında gece, en geç saat de baģlayarak en erken saat ya kadar geçen ve her halde en fazla on bir saat süren dönemdir. Günün bu döneminde iģçilerin çalıģtırılması gece iģi sayılacak ve gece çalıģmalarına iliģkin hükümler uygulanacaktır. ĠĢçi kısmen gündüz kısmen de gece dönemine giren saatlerde çalıģmakta ise, çalıģma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastladığı takdirde, bu çalıģmaların Postalar Halinde Sarper Süzek, ĠĢ Hukuku, YenilenmiĢ 8. Baskı, Beta Yayınevi, Ġstanbul, 2012, s Süzek, s.794. Yarg. 9. HD, , E. 2004/31721, K.2005/26173 ve Hakkı Kızıloğlu nun incelemesi, Sicil, S. 1, Mart 2006, s , YHGK, , E.2007/9-582, K.2007/557, YHGK, ,E. 2007/9-150, K. 2007/160, YHGK, , E. 2006/9-374, K. 2006/382, Kazancı Ġçtihat Bilgi Bankası. 10

15 ÇalıĢma Yönetmeliğinin 7. maddesinin 2. fıkrası uyarınca gece çalıģması sayılması gerekir. 18 Gece ve gündüze rastlayan çalıģma saatlerinin eģitliği halinde ise gece çalıģmalarına uygulanan ve iģ sağlığını koruyucu hükümler göz önüne alınarak, iģçi yararına yorum ilkesi uyarınca, iģin gece iģi olduğu kabul edilmelidir 19. ĠĢ Kanununun 73/1 fıkrasına göre sanayiye ait iģlerde 18 yaģını doldurmamıģ çocuk ve genç iģçilerin gece çalıģtırılmaları yasaktır sayılı ĠĢ Kanununun 73. ve 6331 sayılı ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Kanununun 30. maddelerine dayanılarak tarihli resmi gazetede yayımlanan Kadın ÇalıĢanların Gece Postalarında ÇalıĢtırılma KoĢulları Hakkında Yönetmeliğin 9. maddesine göre; kadın çalıģanlar, gebe olduklarının doktor raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar, emziren kadın çalıģanlar ise doğum tarihinden baģlamak üzere kendi mevzuatlarındaki hükümler saklı kalmak kaydıyla bir yıl süre ile gece postalarında çalıģtırılamazlar. Ancak emziren kadın çalıģanlarda bu süre, anne veya çocuğun sağlığı açısından gerekli olduğunun iģyerinde görevli iģyeri hekiminden alınan raporla belgelenmesi halinde altı ay daha uzatılır. ĠĢ Kanununun 69/ 3. fıkrasına göre iģçilerin gece çalıģmaları en çok 7,5 saat olabilir. Ancak Postalar Halinde ĠĢçi ÇalıĢtırılarak Yürütülen ĠĢlerde ÇalıĢmalara ĠliĢkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğinin 7. maddesi gereğince zorunlu (ĠK m. 42) ve olağanüstü (ĠK m.43) nedenlerle fazla çalıģma yapıldığında ve Hazırlama Tamamlama ve Temizleme ĠĢleri Yönetmeliğinde belirtilen hallerde yedibuçuk saatlik çalıģma süresinin aģılması ve fazla çalıģma yaptırılması mümkündür Postalar Halinde (Vardiyalı) ÇalıĢma ĠĢ Kanunundaki çalıģma süreleri iģçilerin Ģahıslarına yönelik olarak sınırlandırılmıģ olduğundan, iģçiler için getirilmiģ olan sınırlara uyulması koģuluyla bir iģyerinin postalar (vardiyalar) halinde iģçi çalıģtırılmak suretiyle gece ve gündüz, hatta 24 saat sürekli faaliyette bulunması mümkündür 20. Postalar halinde iģçi Süzek, s.800. Çelik, s Süzek, s

16 çalıģtırılan iģyerlerinde uygulanacak kurallar ĠĢ Kanununun 69. maddesi ile 76. maddesine dayanılarak tarihinde çıkarılan Postalar Halinde ĠĢçi ÇalıĢtırılarak Yürütülen ĠĢlerde ÇalıĢmalara ĠliĢkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte düzenlenmiģtir. Gece ve gündüz iģletilen ve nöbetleģe iģçi postaları çalıģtırılan iģlerde, bir çalıģma haftası gece çalıģtırılan iģçilerin, ondan sonra gelen ikinci çalıģma haftası gündüz çalıģtırılmaları suretiyle postalar sıraya konur. ĠĢin niteliği ve yürütümü, iģ sağlığı ve güvenliği gözönünde tutularak, gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleģme esası da uygulanabilir. Postası değiģtirilecek iģçi kesintisiz en az onbir saat dinlendirilmeden diğer postada çalıģtırılamaz (ĠK m.69,yön.m.8). Nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıģtıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar halinde iģçi çalıģtırılarak yürütülen iģlerde posta sayısı 24 saatlik süre içinde en az üç iģçi postası çalıģtırılacak Ģekilde düzenlenir(yön. m. 4/a) Telafi ÇalıĢması 4857 sayılı ĠĢ Kanununun 64. maddesine göre zorunlu nedenlerle iģin durması, ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya sonra iģyerinin tatil edilmesi veya benzer nedenlerle iģyerinde normal çalıģma sürelerinin önemli ölçüde altında çalıģılması veya tamamen tatil edilmesi ya da iģçinin talebi ile kendisine izin verilmesi hallerinde, iģveren iki ay içinde çalıģılmayan süreler için telafi çalıģması yaptırabilir. Bu çalıģmalar fazla çalıģma veya fazla sürelerle çalıģma sayılmaz. Telafi çalıģmaları, günlük en çok çalıģma süresini aģmamak koģulu ile günde üç saatten fazla olamaz. Görüldüğü gibi, Kanunda benzer nedenlere de yer verildiğinden, telafi çalıģması hallerini yasada belirtilen nedenlerle sınırlı tutmamak gerekir. Özellikle ülkemizdeki bayram ve tatil günlerinin sıklığı, bu düzenlemenin hem iģçi hem iģveren açısından iģlevselliğini artırmaktadır. Örneğin, pazartesi günü baģlayan kurban bayramının dördüncü gününün perģembe gününe kadar sürdüğü ve haftada 5 iģgünü çalıģan iģyerinde sadece cuma günü çalıģılıp cumartesi gününün yine tatil edildiği düģünülecek olursa, iģveren cuma gününü de tatil ederek normal çalıģmanın baģladığı iģgününü takip eden iki ay içinde telafi çalıģması yaptırabilecektir(çalıģma 12

17 Süreleri Yönetmeliği m. 7/3). Burada dikkat edilecek husus, telafi çalıģmasının tarafların anlaģmasına veya iģçinin onayına gerek kalmaksızın iģveren tarafından tek taraflı bir kararla yaptırılabilmesidir 21. Tatil günlerinde telafi çalıģması yaptırılamaz. Yasal olarak ya da sözleģmelerle verilen izinler karģılığında telafi çalıģması yaptırılamayacağı gibi yasal veya sözleģmelere dayalı tatil günlerinde de telafi çalıģması yaptırılamaz 22. Cumartesi günün akdi tatil olarak kabul edildiği iģyerinde bugünlerde telafi çalıģması yaptırılamaz Kısa ÇalıĢma En genel tanımıyla kısa çalıģma, normal çalıģma sürelerinin geçici olarak azaltılmasıdır. Kısa çalıģma uygulamasının çalıģma süreleri ile olan yegane iliģkisi, bu sürenin çeģitli hukuk kaynaklarınca verilen bir yetki kapsamında iģverence tek taraflı olarak geçici bir süre için azaltılması hatta iģin tamamen durdurularak çalıģma sürelerinin uygulanmamasıdır 24. Kısa çalıģmaya önce ĠĢ Kanununun 65. maddesinde yer verilmiģtir tarihli 5763 sayılı kanunla adı geçen madde yürürlükten kaldırılmıģ(m.37) ve kısa çalıģmalar bu yasayla 4447 sayılı ĠĢsizlik Sigortası Kanunun ek 2. maddesinde yeniden düzenlenmiģtir. Ancak tarihli kamuoyunda adına torba kanun denilen 6111 sayılı Bazı Alacakların Yeniden Yapılandırılması Ġle Sosyal Sigortalar Ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu Ve Diğer Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Kanun ile anılan ek 2. maddede önemli değiģiklikler yapılmıģtır(m.73) sayılı Kanunun ek 2. maddesinin yeniden düzenlenmesinden sonra Kanunun uygulanmasını göstermek amacıyla yeni bir Kısa ÇalıĢma ve Kısa ÇalıĢma Ödeneğine ĠliĢkin Yönetmelik tarihli resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiģtir. Bu yönetmelik ile tarihli bir önceki yönetmelik yürürlükten kaldırılmıģtır Fevzi Demir/GülĢen GerĢil, ÇalıĢma Hayatında Esneklik Ve Türk Hukukunda Esnek ÇalıĢma, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.16, 2008, s. 84. Çelik, s Yarg. 9. HD , E. 2007/27667, K. 2008/5298, Çelik, s Astarlı, Türk ĠĢ Hukukunda ÇalıĢma Süreleri, s

18 Adı geçen yönetmeliğin 3.maddesinde kısa çalıģma tanımlanmıģtır. Tanımda kısa çalıģma, üç ayı geçmemek üzere; iģyerinde uygulanan çalıģma süresinin, iģyerinin tamamında veya bir bölümünde geçici olarak en az üçte bir oranında azaltılması veya süreklilik koģulu aranmaksızın en az dört hafta süreyle faaliyetin tamamen veya kısmen durdurulması olarak tarif edilmiģtir sayılı ĠĢsizlik Sigortası Kanununun ek 2. maddesine göre, genel ekonomik, sektörel veya bölgesel kriz ile zorlayıcı sebeplerle iģyerindeki haftalık çalıģma sürelerinin geçici olarak önemli ölçüde azaltılması veya iģyerinde faaliyetin tamamen veya kısmen geçici olarak durdurulması hallerinde, iģyerinde üç ayı aģmamak üzere kısa çalıģma yapılabilir. Genel, sektörel ve bölgesel ekonomik kriz ve zorlayıcı sebeplerin tanımı kanun metninde düzenlenmemiģ, bunlara iliģkin tanımlamalara yönetmelikte yer verilmiģtir. Yönetmeliğin, tanımlar baģlıklı 3. maddesinde genel ekonomik kriz; ulusal veya uluslararası ekonomide ortaya çıkan olayların, ülke ekonomisini ve dolayısıyla iģyerini ciddi anlamda etkileyip sarstığı durumlar, bölgesel kriz; ulusal veya uluslararası olaylardan dolayı belirli bir il veya bölgede faaliyette bulunan iģyerlerinin ekonomik olarak ciddi Ģekilde etkilenip sarsıldığı durumlar, sektörel kriz; ulusal veya uluslararası ekonomide ortaya çıkan olaylardan doğrudan etkilenen sektörler ve bunlarla bağlantılı diğer sektörlerdeki iģyerlerinin ciddi anlamda sarsıldığı durumlar olarak izah edilmiģtir. Aynı maddede zorlayıcı sebepler; iģverenin kendi sevk ve idaresinden kaynaklanmayan, önceden kestirilemeyen, bunun sonucu olarak bertaraf edilmesine olanak bulunmayan, dıģsal etkilerden ileri gelen, geçici olarak çalıģma süresinin azaltılması veya faaliyetin tamamen veya kısmen durdurulması ile sonuçlanan deprem, yangın, su baskını, salgın hastalık, seferberlik ve benzeri nedenler olarak tanımlanmıģtır. Ekonomik krizler veya zorlayıcı nedenler sonucunda kısa çalıģtırılan iģçilerin ortaya çıkan gelir kayıpları Avrupa ülkelerinde olduğu gibi hukukumuzda da belirli koģullarla, iģsizlik sigortası tarafından kısa çalıģma ödeneği ödenmek suretiyle karģılanmaya çalıģılmaktadır. Böylece, ekonomik kriz nedeni ile iģçilerin ücretlerini 14

19 ödeme güçlüğü çeken iģverenlere iģçi çıkarmadan krizi aģması için destek sağlanmaktadır. Bu Ģekilde iģçinin iģini koruması olanağı yaratılmaktadır. Ancak, kısa çalıģma ödeneği iģçinin(sigortalının) normal zamanda aldığı ücreti tam olarak karģılamadığı için, bu uygulamayla iģverenin yükümlülüğünde olan iģletme riskinin bir kısmına iģçi katlanmıģ olmaktadır. Kısa çalıģma uygulamaları ekonomik krizler nedeni ile yapılacak toplu iģten çıkarmaların yaratacağı sosyal sorunları da engelleyici niteliktedir Günde Yedibuçuk Saat veya Daha Az Sürelerle ÇalıĢma Sağlık kuralları bakımından bazı iģlerde çalıģan iģçilerin günde yedibuçuk saat veya daha az çalıģtırılması gerekmektedir. Bu iģler 6331 sayılı Kanun uyarınca (m.30) tarihinde çıkarılan Sağlık Kuralları Bakımından Günde Azami Yedibuçuk Saat veya Daha Az ÇalıĢılması Gereken ĠĢler Hakkında Yönetmelikte belirtilmiģtir. Yönetmelikte bir iģçinin günde ancak yedibuçuk çalıģtırılması gereken iģler ile yedibuçuk saatten az çalıģtırılması gereken iģler gösterilmiģtir. Bunlara örnek olarak, kurģun, cam, civa, ve yer altı iģleri, su altında basınçlı hava içinde çalıģmayı gerektiren iģler sayılabilir. Bu yönetmelik kapsamına giren iģlerde çalıģtırılan iģçiler, yönetmelikte belirtilen günlük en çok iģ sürelerinden sonra diğer bir iģte çalıģtırılamazlar(m.6). Bu yönetmelik kapsamına giren iģlerde fazla çalıģma yaptırılamaz(m.7) Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme ĠĢlerinde ÇalıĢma Bir iģyerinde yürütülen asıl iģin düzenli, sağlıklı ve güvenli bir Ģekilde sürdürülebilmesini sağlamak amacıyla çalıģma saatlerinden önce veya sonra hazırlama, tamamlama ve temizleme iģlerinin yapılması gerekebilir. Hazırlama, tamamlama ve temizleme iģlerindeki çalıģma koģullarını düzenlemek amacıyla ve ĠĢ Yasasının 70. maddesine dayanılarak tarihinde Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme ĠĢleri Yönetmeliği çıkarılmıģtır. 25 Süzek, s

20 Hazırlama, tamamlama ve temizleme iģleri sadece bu iģleri görmek üzere çalıģtırılan iģçiler tarafından yerine getirebileceği gibi; iģyerinde diğer iģlerde çalıģan iģçiler tarafından da yapılabilir. Yönetmeliğin 2. maddesine göre hazırlama, tamamlama ve temizleme iģleri, görevleri yalnız bu iģleri yapmakla sınırlı olan iģçilere yaptırılmayarak, iģyerinin asıl iģçilerine, yürüttükleri iģlere ek olarak yaptırıldığı takdirde, yönetmelik hükümleri devreye girecektir. Yani, Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme ĠĢleri Yönetmeliği, bu iģlerin iģyerindeki asıl isçiler tarafından ve esas iģlerine ek olarak yürütülmesi halinde uygulanacaktır. Bu iģler iģyerinin asıl iģçilerinden ayrı olarak ve yalnızca bu iģleri yapmak üzere iģe alınmıģ iģçilere yaptırıldığı takdirde, bu iģçiler hakkında 4857 sayılı ĠĢ Kanununun genel hükümleri uygulanır. Hazırlama, tamamlama ve temizleme iģlerinin, asıl iģe iliģkin günlük çalıģma sürelerinden önce veya sonra yaptırılabilmesi, teknik bir zorunluluğun bulunmasına veya bu iģlerin, asıl iģin yürütümü sırasında yapılmasının sağlık ve güvenlik yönünden sakıncalı olmasına bağlıdır (Yön.m.4). Asıl iģ için belirlenmiģ olan günlük çalıģma sürelerine ek olarak, bu sürelerin baģlama saatlerinden önce veya bitme saatlerinden sonra, hazırlama, tamamlama ve temizleme iģlerini yapacak olan iģçiler, bu iģlerde günde en çok iki saat daha çalıģtırılabilir(m.5). ĠĢyerinde yürütülen asıl iģin bitmesinden sonra hazırlama, tamamlama ve temizleme iģlerini yapacak olan iģçilerin, bu iģlere baģlamadan önce yarım saatten az olmamak üzere dinlenmeleri zorunludur. Ancak, iģçilerin bu dinlenme haklarını kullanmaları, asıl iģin bitmesinden sonra böyle bir çalıģma aralığı bırakılmasının herhangi bir teknik sakınca doğurmaması koģuluna bağlıdır. Sözü edilen dinlenmeler, çalıģma süresinden sayılmaz(yön. m.10). Hazırlama, tamamlama ve temizleme iģleri de dahil olmak üzere, günlük çalıģma süresi 11 saati aģamaz. Günlük normal çalıģma süresi dıģında yapılan hazırlama, tamamlama ve temizleme iģleri ile yapılan fazla çalıģma sürelerinin toplamı yılda iki yüz yetmiģ saati geçemez(yön.m.12). Bir iģyerinde, hazırlama, tamamlama ve temizleme iģlerini de yapan asıl iģçilere, bu iģlerde geçirdikleri 16

21 sürenin her bir saati için ödenecek ücret, o iģyerindeki asıl iģlerine ait normal çalıģma ücretinin saat baģına düģen tutarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle verilir(yön. m.15). Hazırlama, tamamlama ve temizleme iģlerinde çalıģtırılacak iģçilerin sayıları sınırlandırılmıģ ve o iģyerinde çalıģan iģçilerin sayısına göre azami sayıları yönetmelikte gösterilmiģtir (Yön.m.6). Hazırlama, tamamlama ve temizleme iģlerinin, iģyerinde çalıģan iģçilere nöbetleģe yaptırılması esastır. ġu kadar ki, yapılacak olan hazırlama, tamamlama ve temizleme iģinin özelliği, bu iģleri ancak belli ve bu konuda yetiģmiģ iģçilerce yaptırılmasını zorunlu kılıyor ve iģyerinde de nöbetleģmeye yetecek sayıda bu nitelikte iģçi bulunamıyorsa, bu iģler hep aynı kiģilere yaptırılabilir (Yön.m.9) Nitelikleri Gereği Haftalık ve Günlük ÇalıĢma Süreleri Uygulanamayan ĠĢlerde ÇalıĢma Bazı iģlerin niteliği, haftalık çalıģma süresinin ĠĢ Kanununun 63. maddesi hükümlerine göre iģgünlerine bölünmesine olanak vermemekte, çalıģma süresinin haftalık azami yasal çalıģma süresi olan 45 saati aģacak Ģekilde düzenlenmesi zorunluluğunu doğurmaktadır. Bu gibi iģlerde çalıģma sürelerini düzenlemek üzere ĠĢ Kanununun 76/1. maddesine dayanılarak tarihinde Haftalık ĠĢ Günlerine Bölünemeyen ÇalıĢma Süreleri Yönetmeliği çıkarılmıģtır. Yönetmeliğin 1. maddesine göre, bu yönetmelikle, karayollarında, demiryollarında ve deniz, göl ve akarsularda hareket halindeki taģıtlarda yapılan ve 854 sayılı Deniz ĠĢ Kanununa tabi olmayan taģıma iģlerinde olduğu gibi iģ süresinin bir haftanın çalıģma günlerine bölünmesi suretiyle yürütülmesine nitelikleri bakımından olanak bulunmayan iģlerde çalıģma dönemine ve iģ sürelerine uygulanacak usul ve esasların düzenlenmesi amaçlanmaktadır. Belirtmek gerekir ki haftayı aģan Ģekilde çalıģma süresinin belirlenebilmesi için iģin niteliğinin haftalık azami 45 saatlik çalıģma süresine göre çalıģma döneminin belirlenmesine imkan vermemesi gerekli ve yeterli olup iģin taģıma iģi olması zorunlu değildir. Yönetmelikte belirtilen taģıma iģleri, kavramı açıklamak 17

22 bakımından örnek olarak verilmiģtir. Zira iģ süresinin bir haftanın çalıģma günlerine bölünerek uygulanması olanağının bulunmaması hususu bu tür taģıma iģlerinde daha belirgindir. 26 Yönetmeliğin 3. maddesinde, çalıģma dönemi; ĠĢin yapılmasının gerektirdiği en az iki, en çok altı aylık bir denkleģtirme süresi, çalıģma süresi; bir çalıģma dönemindeki toplam iģ süresi olarak tanımlanmıģtır. Yönetmeliğin 3. ve 4. maddeleri ile en az iki aylık, en çok altı aylık çalıģma döneminde denkleģtirme olanağı tanınmıģtır. ÇalıĢma dönemi içindeki haftalık iģ süresi 45 saatten az ya da çok olarak belirlenebilir. Ancak kararlaģtırılan çalıģma dönemindeki çalıģma süresinin bir iģ haftasına düģen ortalaması 45 saati geçemez(yön. m.5). Bu yönetmelik kapsamındaki iģyerlerinde, günlük iģ süresi 11 saati, gece çalıģma süresi 7,5 saati, profesyonel ve ağır vasıta ehliyeti ile taģıt kullananların günlük çalıģma süresi de 9 saati geçemez(yön. m.6/a) Çocuk ve Genç ĠĢçilerin ÇalıĢma Süreleri 4857 Sayılı ĠĢ Kanununun 71. maddesine göre, onbeģ yaģını doldurmamıģ çocukların çalıģtırılması yasaktır. Ancak, ondört yaģını doldurmuģ ve ilköğretimi tamamlamıģ olan çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki geliģmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif iģlerde çalıģtırılabilirler. ĠĢ Kanununun 72. maddesine göre, maden ocakları ile kablo döģemesi, kanalizasyon ve tünel inģaatı gibi yer altında veya su altında çalıģılacak iģlerde onsekiz yaģını doldurmamıģ erkek ve her yaģtaki kadınların çalıģtırılması yasaktır. Kanununun 73/1. maddesine göre, sanayiye ait iģlerde onsekiz yaģını doldurmamıģ çocuk ve genç iģçilerin gece çalıģtırılmaları yasaktır Sayılı ĠĢ Kanununun 71. maddesine dayanılarak çıkarılan Çocuk ve Genç ĠĢçilerin ÇalıĢtırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik, tarihli resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiģtir. Yönetmeliğin 4. maddesinde, genç iģçi; 15 yaģını tamamlamıģ, ancak 18 yaģını tamamlamamıģ kiģiyi, çocuk iģçi; 14 yaģını bitirmiģ, 15 yaģını doldurmamıģ ve 26 Astarlı, Türk ĠĢ Hukukunda ÇalıĢma Süreleri, s

23 ilköğretimini tamamlamıģ kiģiyi ifade etmektedir. Hafif iģ ise, yapısı ve niteliği itibariyle ve yerine getirilmesi sırasındaki özel koģullara göre, çocukların geliģmelerine veya sağlık ve güvenliklerine zararlı etki ihtimali olmayan ve okula devamını, mesleki eğitimini veya yetkili merciler tarafından onaylanmıģ eğitim programına katılımını ve bu tür faaliyetlerden yararlanmasını engellemeyen iģler olarak tanımlanmıģtır. ĠĢ kanununun 71. maddesine göre, temel eğitimi tamamlamıģ ve okula gitmeyen çocukların çalıģma saatleri günde yedi ve haftada otuzbeģ saatten fazla olamaz. Ancak, onbeģ yaģını tamamlamıģ çocuklar için bu süre günde sekiz ve haftada kırk saate kadar artırılabilir. Okula devam eden çocukların eğitim dönemindeki çalıģma süreleri, eğitim saatleri dıģında olmak üzere, en fazla günde iki saat ve haftada on saat olabilir. Okulun kapalı olduğu dönemlerde ondört yaģını doldurmuģ çocuk iģçiler haftada en fazla otuzbeģ saat, onbeģ yaģını doldurmuģ genç iģçiler ise haftada en fazla kırk saat çalıģma süresine tabi olacaklardır. Yönetmeliğin 6. maddesine göre, çocuk ve genç iģçilerin günlük çalıģma süreleri, yirmidört saatlik zaman diliminde, kesintisiz 14 saat dinlenme süresi dikkate alınarak uygulanır. Ayrıca çocuk ve genç iģçilerin hafta tatili izinleri kesintisiz kırk saatten az olamaz(yön. m.8). Çocuk ve genç iģçiler, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalıģtırılamazlar (Yön. m.9) Gebe veya Çocuğunu Emziren Kadın ĠĢçilerin ÇalıĢma Süreleri 6331 sayılı ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Kanununun 30. maddesine dayanılarak tarihli resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Gebe Veya Emziren Kadınların ÇalıĢtırılma ġartlarıyla Emzirme Odaları Ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik ile gebe, yeni doğum yapmıģ ve çocuğunu emziren kadın çalıģanların çalıģma süreleri düzenlenmiģtir. Yönetmeliğin 4. maddesinde, gebe çalıģan; herhangi bir sağlık kuruluģundan alınan belge ile gebeliği hakkında iģverenini bilgilendiren çalıģan, emziren çalıģan; tabi olduğu mevzuat hükümleri uyarınca süt izni kullanmakta olan ve iģverenini 19

24 durum hakkında bilgilendiren çalıģan, yeni doğum yapmıģ çalıģan; yeni doğum yapmıģ ve iģverenini durumu hakkında bilgilendiren çalıģan olarak tanımlanmaktadır. Kanunun 74. maddesine göre, kadın iģçilerin doğumdan önce sekiz ve doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam onaltı haftalık süre için çalıģtırılmamaları esastır. Çoğul gebelik halinde doğumdan önce çalıģtırılmayacak sekiz haftalık süreye iki hafta süre eklenir. Ancak, sağlık durumu uygun olduğu takdirde, doktorun onayı ile kadın iģçi isterse doğumdan önceki üç haftaya kadar iģyerinde çalıģabilir. Bu durumda, kadın iģçinin çalıģtığı süreler doğum sonrası sürelere eklenir. Kadın iģçinin erken doğum yapması halinde ise doğumdan önce kullanamadığı çalıģtırılmayacak süreler, doğum sonrası sürelere eklenmek suretiyle kullandırılır. Belirtilen süreler iģçinin sağlık durumuna ve iģin özelliğine göre doğumdan önce ve sonra gerekirse artırılabilir. Bu süreler hekim raporu ile belirtilir. Kadın iģçilere bir yaģından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde toplam birbuçuk saat süt izni verilir. Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını iģçi kendisi belirler. Bu süre günlük çalıģma süresinden sayılır. Gebe veya emziren çalıģan günde yedi buçuk saatten fazla çalıģtırılamaz. (Yön. m.9). Bu durumda gebeliğini iģverene bildiren iģçi bildirdiği tarihten itibaren günde 7,5 saatten fazla çalıģtırılamayacaktır. Çocuğunu emziren iģçinin ise emzirme dönemi boyunca günde toplam birbuçuk saat süt izni hakkı bulunduğundan ve süt izinleri de çalıģma süresinden sayıldığından, fiili çalıģmasının günde 6 saati aģmayacak Ģekilde düzenlenmesi gerekecektir. Bu çalıģma süresi 0-1 yaģ arası çocuğunu emziren iģçiler için geçerli olacaktır tarihli resmi gazetede yayımlanan Kadın ÇalıĢanların Gece Postalarında ÇalıĢtırılma KoĢulları Hakkında Yönetmeliğin 9. maddesine göre, kadın çalıģanlar, gebe olduklarının doktor raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar, emziren kadın çalıģanlar ise doğum tarihinden baģlamak üzere kendi mevzuatlarındaki hükümler saklı kalmak kaydıyla bir yıl süre ile gece postalarında çalıģtırılamazlar. Ancak emziren kadın çalıģanlarda bu süre, anne veya çocuğun sağlığı açısından gerekli olduğunun iģyerinde görevli iģyeri hekiminden alınan raporla belgelenmesi halinde altı ay daha uzatılır. 20

25 Konut Kapıcılarının ÇalıĢma Süreleri ÇalıĢması bir fabrika iģçisininkine benzemeyen, kesintili ve düzensiz olan kapıcı olarak anılan kiģiler çok kere bütün aile fertleriyle günün her saati çalıģma içindedirler 27. Konut kapıcılarının, hizmetlerinin kapsam ve niteliği ile çalıģma süreleri, hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil günleri, yıllık ücretli izin hakları ve kapıcı konutları ile ilgili hususların düzenlenmesinde uygulanacak değiģik Ģekil ve esaslar 4857 Sayılı ĠĢ Kanununun 110. maddesine dayanılarak hazırlanan tarihli Konut Kapıcıları Yönetmeliğinde düzenlenmiģtir. Yönetmelikte konut kapıcısı; ana taģınmazın bakımı, korunması, küçük çaptaki onarımı, ortak yerlerin ve döģemelerin bakımı, temizliği, bağımsız bölümlerde oturanların çarģı iģlerinin görülmesi, güvenliklerinin sağlanması, kaloriferin yakılması ve bahçenin düzenlenmesi ve bakımı ve benzeri hizmetleri gören kiģi, iģveren; konutun maliki veya ortakları, yönetici; iģveren vekili olarak hareket eden kiģi, iģyeri; kapıcının çalıģtığı konut ile bağımsız bölüm, ortak yerler; eklenti ve tesislerin tümü olarak tanımlanmıģtır (Yön. m.3). Konut kapıcısının çalıģma süresi genel olarak haftalık 45 saattir. Bu süre sözleģme ile azaltılabilir. Ayrıca, ĠĢ Kanununun 63. maddesindeki süreyi aksatmamak koģuluyla yoğunlaģtırılmıģ çalıģma iliģkisi de kurulabilir. ÇalıĢma süresi, kapıcının iģte geçirdiği zamandır. Kapıcı konutu tahsis edilmiģ iģyerinde çalıģma biçimine göre günlük çalıģma süresi en çok dörde bölünebilir. Ara dinlenmesi çalıģma süresinden sayılmaz. ÇalıĢma saatleri, yaz ve kıģ saat uygulamaları ve iklim Ģartları dikkate alınarak düzenlenebilir(yön.m.7). Konut kapıcısına ĠĢ Kanunu ile sözleģme hükümlerine göre hafta tatili verilir (Yön. m.9) sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanunda yer alan tatil günlerinde, kapıcının çalıģtırılıp çalıģtırılamayacağı iģ veya toplu iģ sözleģmelerinde belirlenir(yön.m.10). 27 TaĢdemir, s

26 Olağanüstü Hallerde ÇalıĢma Süreleri 2935 sayılı Olağanüstü Hal Kanununa göre, Tabiî afet ve tehlikeli salgın hastalıklar sebepleriyle olağanüstü hal ilan edilen bölgelerde bulunan yaģlan arasındaki bütün vatandaģlar, olağanüstü hal sebebiyle kendilerine verilecek iģleri yapmakla yükümlüdürler. Gerekli görülen hallerde çalıģılan iģyerlerinde gündüz ve gece çalıģmalarında günlük iģ saatleri, iģlerin niteliğine ve ihtiyaç derecesine göre artırılabilir. Hafta Tatili Kanunu, Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun, Öğle Dinlenmesi Kanununu hükümleri kısmen veya tamamen uygulanmayabilir(m.8). Ağır ekonomik bunalım sebebiyle olağanüstü hal ilanı durumunda, ekonominin düzenlenmesi ve iyileģtirilmesi amacı ile çalıģmaya iliģkin her türlü tedbir ve yükümlülüklerin tespiti, tanzimi ve takibi konularında Bakanlar Kurulunca kanun hükmünde kararname çıkarılabilir (m.10). 22

27 2. ĠKĠNCĠ BÖLÜM 4857 SAYILI KANUN BAKIMINDAN FAZLA ÇALIġMA ve FAZLA SÜRELERLE ÇALIġMA 2.1. Genel Olarak 4857 sayılı Kanunda çalıģma süresi kural olarak haftalık esasta belirlenmiģ ve haftalık çalıģma süresine de bir sınır getirilmiģtir. Esas olan iģçinin Yasada belirlenen azami süreler dahilinde çalıģtırılması olmakla birlikte kimi nedenlerle bu sınırın aģılması da söz konusu olabilir. ĠĢçinin korunması amacıyla çalıģma sürelerini sınırlayan kanun koyucu yine aynı amaçla bu sınırın hangi nedenlerle ve koģullarda aģılabileceğini, hüküm ve sonuçlarını düzenleme gereği duymuģ ve Kanunun 41, 42, ve 43. maddelerinde bunun esaslarına yer vermiģtir 28. Kanunda fazla saatlerle çalıģma üst baģlığı altında fazla çalıģma ve fazla sürelerle çalıģma kavramları yer almaktadır. Kanunun 41/7. maddesinde her iki kavramı da kapsayacak Ģekilde fazla saatlerle çalıģma kavramına yer verilmiģtir. Ancak bu hüküm dıģında gerek Kanunda gerek tarihli resmi gazetede yayımlanan ĠĢ Kanununa ĠliĢkin Fazla ÇalıĢma ve Fazla Sürelerle ÇalıĢma Yönetmeliğinde 29 fazla saatlerle çalıģma ifadesinin kullanılmadığını görmekteyiz. Mevzuatta kimi zaman fazla çalıģma ve fazla sürelerle çalıģma kavramları ayrı ayrı kullanılırken kimi zaman da fazla çalıģma ifadesi her iki müesseseyi de kapsayacak Ģekilde kullanılmaktadır. Örneğin, yönetmeliğin 9 ve 10. maddelerinin baģlıklarında fazla çalıģma ifadesi kullanılmıģ ancak maddelerin içeriklerinde fazla çalıģma ve fazla sürelerle çalıģma ile ilgili düzenlemelere yer verilmiģtir Fazla ÇalıĢma 4857 sayılı ĠĢ Kanununa göre fazla çalıģma, kanunda yazılı koģullar çerçevesinde, haftalık 45 saati aģan çalıģmalardır(m.41/1). Görüldüğü gibi 4857 sayılı ĠĢ Kanunu fazla çalıģmanın belirlenmesinde günlük değil yasal haftalık çalıģma Astarlı, Türk ĠĢ Hukukunda ÇalıĢma Süreleri, s.169. ÇalıĢmamızda bu yönetmeliğe kısaca Fazla ÇalıĢma Yönetmeliği denilecektir. 23