İDİMA DAN GÖKOVA- AKYAKA YA

Transkript

1 İDİMA DAN GÖKOVA- AKYAKA YA İDİMA KAYNAKLAR MEHMET BİLDİRİCİ İnşaat.Y.Mühendisi Araştırmacı-Yazar ŞİŞLİ İSTANBUL, 2007

2 İDİMA DAN GÖKOVA- AKYAKA YA İDİMA KAYNAKLAR MEHMET BİLDİRİCİ İnşaat.Y.Mühendisi Araştırmacı-Yazar İSTANBUL ŞİŞLİ- 2007

3 ÖNSÖZ Sayın Mehmet Bildirici Serginizi gezdim, CD nizi iyi dikkatli okudum. Çok esaslı bir çalışma yapmışsınız. Kutlarım. Keşke hepimiz sizin gibi yaşadığımız yerlerin geçmişini inceleyebilsek, sözlü tarih çalışması yapabilsek 1960 yılından bu yana yaşadığım Akyaka nın geçmişini, En iyi dileklerimle çalışmalarınızın devamlı olmasını diliyorum. Aydın Turunç Maden.Y.Müh. (İTÜ 1960) Akyaka Sevgili Mehmet Bey Çok yılların uğraşı, yorulmadan itina ile toplamış olduğun belgeler ile derneğimize ve Akyaka ya büyük bir katkıda bulundunuz. Bunun için yılların emeği için teşekkür etmek istiyorum. Bir sonraki serginize kadar. Sevgi ve saygılarımla Thomas Schmitz Gökova Akyaka yı Sevenler Derneği Yöneticisi Akyaka 3

4 İÇİNDEKİLER 31akyakam Önsöz 3 Çevre hakkında yayınlar listesi 5 Tarihi Yayınlarda Akyaka Piri Reis Kitab-ı Bahriye 13 Cousin-Diehl Idyma (Türkçe çeviri) 14 Louis Robert -Idyma (Türkçe çeviri) 15 Guidi -Idymos (Türkçe çeviri) 21 George Bean Carian Coast III Idyma - Türkçe Çeviri 22 Paavo Roos Hayıtlı Türkçe çeviri 26 Akyaka da Arkeolojik Gezintiler Azizi Albek 27 Charles Newton (English) 30 George Bean Carian Coast III (English) 31 Paul Benedict Ula an Anatolian town (English 38 32akyakam Die Inschriften (Idyma yazıtlar) Almanca 39 Guy Meyer Mektubu (Fransızca) 53 İstanbuler Mitteliungen (Almanca Hayıtlı- Paavo Roos) 60 Şevki Bardakçı Karia da Gömütler Tasarım 63 Idyma (internetten) akyakam Etudes Anatoliennes Idyma L.Robert (Fransızca) 69 Idyma Cousin & Diehl (Fransızca) akyakam Genel Tarihi bilgiler (George Bean) English 101 Rhodian Peraea (George Bean) English 111 Guidi Idymos (İtalyanca) akyakam Paavo Roos (Idyma kaya mezarlar- English) akyakam Herodot Tarihinde Caria (English) 139 Karia Bölgesi ve Karialılar

5 ÇEVRE HAKKINDA ÖNEMLİ YAZARLAR VE YAYINLARI STRABO ( M.Ö. 65- M.S.23) Coğrafya'nın babası Amaseia (Amasya) kentinde doğmuş, Nyssa (Aydın-Sultanhisar) kentinde öğrenim görmüştür. Grekçe yazılmış, Geographica (Coğrafya) adlı eserinin nolu kitapları (bölümleri) Anadolu hakkında bilgi verir. 14 nolu kitabında Kerme körfezinde Halicarnassus ve Cnidus kentleri arasında, Ceramos (Ören) ve Bargasa adlı kentlerin bulunduğunu yazar. (Bargasa kentinin körfezde olmadığı ve onun yerinde İdyma kentinin bulunduğu sonraları anlaşılmıştır.) Lucius Annaeus SENECA (M.Ö. 2?-65) Latin filozof, tarihçi yazar. Çeşitli felsefe eserleri yanında Latince yazılmış olan "Quaestiones Naturales- Doğa İncelemeleri" adlı eserinde (III-19) İdymus isminden söz edilir. ARRİANOS ( ?) Grek yazar, tarihçi. Nikomedya (İzmit) kentinde doğdu. Büyük İskender'in seferini ΑΛΕΞΑΝ ΟΥ ΑΝΑΒΑΣΙΣ - "İskender'in Anabasis" adlı eserinde anlattı. "Halikarnassos (Bodrum) kentinin, Büyük İskender'in kuşatmasından bir yıl sora teslim olduğunu ve Thera (Yerkesik), Callipolis (Kızılyaka) kalelerini de aynı zamanda M.Ö. 333 yılında teslim olduğunu yazar. Büyük İskender bu tarihte Tarsus'ta idi. Kladius PTOLEME (100?-170?) İskenderiye okulundan Grek Astronom, matematikçi ve coğrafyacı Ptoleme'de İdyma Ιδυµοσ olarak geçer. ΚΙΒΥΡΑΤΩΝ (Kibriya, Burdur-Gölhisar) merkezinin ve bunun yanında diğer Ortaçağ kentlerinin isimleri şöyle: Κιβυρα, Ιδυµος, Πιστος?, Λωρµα, Αδησσος, Υδισσα?, Θηρας, Πυρρα. Bilinen kentler Kibyra, İdima ve Lorima'dır. (Kaynak: W.Ramsay Anadolu'nun Tarihi Coğrafyası-Caria kentleri) STEPHANOS ( 5. Yüzyıl) Bizanslı tarihçi. 5. Yüzyıl da yaşamıştır. Eserinde İdima şu sözlerle geçiyor. Ιδυµα, πολις Καριας, ου και Ιδυµος ποταµος, το εθνικον Ιδυµευς και Ιδυµιος λεγεται και Ιδυ µη η πολις. Grammer kurallına göre şöyle belirtir. Ηδυµη πολις Καριας. το εθνικον Ηδυµαιος. (Robert L. Etudes Anatoliennes s.472-1) 5

6 PİRİ REİS ( 1465?- 1554) Gelibolu'da doğdu. Korsanlık yaptı yılında Osmanlı devletinin emrine girdi yılında Rodos seferine katıldı yılında Mısır kaptanlığına atandı yılında görevini yapmadığı gerekçesi ile Kahire'de idam edildi. Eserleri: 1- Dünya haritası 1513 yılında hazırladı, Yavuz Sultan Selim'e sundu. 2- Kitab-ı Bahriye Bu kitapta denizcilere Ege ve Akdeniz limanları gözleme dayanarak tanıtılmaktadır. Yöreyi bilen Piri Reis'ten çevre hakkında doğru bilgiler gelmektedir. Kitap 1525 yılında Kanuni Sultan Süleyman'a sunulmuştur. Yaptığı çok değerli ve tartışmalı harita 1929 yılında bulunmuştur. (Büyük Larousse) Kitab-ı Bahriye'de Gereme körfezi ile ilgili bilgiler "Gökova Akyakayı Sevenler Derneği- Mayıs 1995" yayınlanmış ve bu bölüme eklenmiştir. EVLİYA ÇELEBİ ( ) İstanbul'da doğdu. Türk gezgini yılından ölümüne kadar gezgin olarak dolaşmış ve gördüğü yerleri yazmıştır. Eseri 10 ciltlik "Seyahatname'dir. Mısır'da öldüğü sanılıyor yılında Muğla ve çevresini ziyaret ediyor. Cova (Gökabad?) İskelesi olduğunu, yıkıntı halinde Cova kalesinin bulunduğunu belirtiyor. Yörede Muğla, Ula, Yerkesik ve deniz kıyısında Gereme ve Gökabad kazalarının olduğunu yazıyor. CHARLES FELLOW 1838 yıllarında bölgede araştırma yaptı. -" A journal written during an excursion in Asia Minor" London An account of discoveries in Lycia, London 1840 R. HOSKY Eseri: "Narrative of a survey of the South coast of Asia Minor and a town into interior of Lycia" "The journal of Royal Geographical Society of London" vol.12, p "Anadolu'nun güney kıyılarında ve Likya'da bir ilçede araştırma" 1840 yılında çevrede coğrafya araştırmaları yapıyor. Gökova limanını ziyaret ediyor. Batı'da Cova olarak bilindiğini belirtiyor yıllarında Rodoslu Yahudi Salomon el Hadef'in Gökova iskelesinde bir deposu olduğunu bildiriyor. Marmaris'in çok küçük bir yerleşim yeri olduğunu belirtiyor, bir İngiliz gemisinin gelişinin yeni kulübeler yapımına sebep olduğunu belirtiyor. Heinrich KİEPERT ( ) Alman coğrafyacı ve haritacı, yılları arasında Anadolu'da harita çalışmaları yaptı. Türkiye'de ilk harita çalışması yapan araştırmacı. Eserleri: 6

7 1. Karte von Kleinasien Berlin Lehrbuch der Alten Geographie Berlin 1878 (1845 tarihli haritada İdyma yerinde Bargasa kenti gösterilmiştir.) Sir Charles NEWTON ( ) Anadolu'da araştırma ve incelemelerde bulundu. İngiliz tarihçi ve arkeolog yılında Halikarnassos'ta bulunan "Mouseleion"u buldu. Eseri: " A history of discoveries at Halicarnassus, Cnidus and Branchidae" 1862, 1863 I, II, London "The travels and discoveries in the Levant" I, II, London yılında Gökova yöresinden geçti, ve Gökova limanını ziyaret etti. Eserinde o günkü yolları anlatmaktadır. Yöreden geçişine İngilizce bölümde yer verilmiştir. Ch. DİEHL ve G. COUSIN Bölgede ilk epigrafik inceleme yapan Fransız araştırmacılar yılında bölgeyi gezdiler. "VILLES INCONNUES DU GOLFE CERAMIQUE- Kedreai et Idyma" adlı Fransızca makaleyi "Bulletin de Correspoundance Hellenique cilt 10 -sayfa (BCH) Bu araştırmacılar okudukları kitabelere dayanarak, İdyma kentinin Gökova körfezi ucunda şimdiki Orman kampının yerinde olduğunu belirlediler. Prof Ch. Diehl Bizans tarihi ve sanatı araştırmacısı idi. Birinci Dünya savaşının arkasından İstanbul'da "Fransız Arkeoloji Enstitüsü" kuruldu. Bu enstitünün Müdürü Paris'te bulunan Prof. Ch.Diehl ve İstanbul'daki temsilcisi ise gene Bizans tarihi uzmanı Jean Ebersolt ( ) idi. (Kaynak Jean Ebersolt, Bizans İstanbul'u, 1996, s.iii-v) Fransızca olan makalenin Türkçe çevirisi bu bölüme eklenmiştir. Ayrıca Cousin in Voyage en Carie BCH 24, 1900, Cousin & Deschamps Inscriptions de Moughla en Carie, BCH 100,1886 HULA ve SZANTO Yörede araştırma yaptılar. Eserleri : "Bericht über eine Reise in Karien". Wien 1895 Bölgeyi yılında ziyaret ettiler. İdyma kentine ait iki yazıtı ve Kallipolis kentine (Kızılyaka, Elmalı köyü civarları) Duran Çiftlik'te Roma İmparatoru Domitianus'a (İmp.81-96) ait olan yazıtları buldular ve yayınladılar. VITAL QUINET Coğrafya, nüfus ve yol konularında Fransızca eseri var: "La Turquie d'asie, Geographie, Administrative, Statistique, Descriptive et Raisonnee de chaque Province de l'asie Mineure" , 4 Bande. Bu eserin 4. Cildinin 72 sayfasında, Muğla'nın konum itibariyle dağlar arasında kaybolmuş bir kent olduğu, komşu kentlerle hayvanların güçlüklerle geçebileceği patika yollarla ilişki 7

8 kurulduğu, bir iki yıldan beri Muğla'yı Gökova'ya bağlayacak araba yolu inşa edilmeye başlandığı ve 30 km civarında olabileceği ifade edilmektedir. Gökova limanının gemilerin düzenli seferler yapmasına uygun olmadığı, ancak yük gemilerinin yanaştığı açıklanmaktadır. Ayrıca Aydın iline demiryollarının gelmesi ile ticaretin kuzeye kaydığı ve Gökova limanının öneminin azaldığını belirtiyor. PATON & J.L.MYRES W.R. Paton ile yörede coğrafya araştırması yaptılar. Eserleri: -" Researches in Karia, geographical journal, 1897, vol. 9, p Karian sites and inscriptions JHS 16, 1896 W.R. PATON Çevrede araştırma yaptı. Eseri: " Sites in East Caria and South Lydia" "Journal of Hellenic Studies, 1900, vol 20, p.57-80". Kıran dağının altında tüm sahil boyunca kaynayıp denize ulaşan su kaynakları olduğunu yazar. Ayrıca; Ceramic Gulf, CIR 2, 1888, VON DIEST Çevrede coğrafi ve haritacılıkla ilgili 1919 yılında araştırma yaptı. "Pet. Mitteilungen 1909" Sahilden içeride, Araplar çayının üzerinde mahmuz gibi bir tepe olan Zeytin Belen de (368 kotlu Asartepe) kale kalıntıları bulunduğunu, gene körfezin güneyinde bir tepe üzerinde de kalıntılar (Ferek Kızılasarı) olduğunu belirtmektedir. Ayrıca Akbük Asarı hakkında da bilgiler vermektedir. DELATTE "Les Portulans grecs" Aziz Kosma hakkında bilgiler vermektedir. TOMASCHECK "Zur hist. Topographie, Kleinasien im Mittelaltar" Aziz Kosma hakkında bilgiler vardır. MEDITERRANEAN PILOT 5 th edition, 1918, denizciler bölge hakkında bilgiler vardır. PAUL WİTTEK "Das Fürstentum Mentsche 1918" Menteşe Beyliği olarak 1934 tarihinde Almanca olarak yazılmış eseri Türk Tarih Kurumu tarafından 1944 tarihinde Türkçe'ye çevrilmiştir. 8

9 G.GUIDI İtalyan araştırmacı, Muğla İtalya işgali altında iken araştırmalarda bulundu. İdimos ile ilgili "Viaggio di esplorazione in Caria" isimli makalesi "Annuario della scuola archeologia di Athene Vol.4-5 ( ) sayfa de İtalyanca yayınlandı. İtalyanca olan eserin İdima ilgili bölümünün Türkçe çevirisi bu bölüme eklenmiştir. ZEKAİ EROĞLU (1889-?) Sakız (Chios) adasında doğdu. İlk öğrenimini bu adada tamamladı. Grekçe biliyor. Önceleri Sakız, Kalimnos adalarında çalıştı, Muğla ya geldi ve Encümen üyesi oldu yılında Muğla Tarihi ni yazdı. Çevre ve özellikle Gökova hakkında yerli ilk ciddi araştırmadır. Fransızca ve Grekçe bilmesi yabancı kaynakları anlamada yardımcı olmuştur. Ancak günün aşırı milliyetçi görüşleri doğrultusunda olaylara tarafsız bakmadığı kanısını taşıyorum. LOUIS ROBERT (1904- Paris1985) Helenistik dönem Grek yazılarının okunması konusunda uzmanlaştı ve bu yazılarda ki eksik yerlerinin saptanmasında kurallar geliştirdi. Anadolu'da Helenistik kentlerin tarih ve coğrafyası konusunda çalıştı yılları arasında İstanbul'da Fransız Arkeoloji Enstitüsünün başkanlığında bulundu. Fransızca ile yazılan hiç bir eseri Türkçe'ye çevrilmedi. Çevre hakkında en önemli araştırmaları gerçekleştirmiştir. Eserleri: 1.Etudes Anatoliennes - Anadolu Araştırmaları- Paris 1937 (Burada Idyma konusunda inceleme vardır.) 2. Hellenica 13 cilt ( ) 3. Villes d'asie Mineure - Anadolu Kentleri 4.La Carie- Karia Bölgesi- Jeanne Robert ile birlikte (Afrodisias ve çevresi inceleniyor) GEORGE BEAN ( ) İngiliz filolog ve tarihçi. Cambridge Üniversitesi'ni bitirdi. İngiltere'de yılları arasında klasik Grekçe dersleri verdi yılları arasında İstanbul Üniversitesi'nde filoloji derslerini yürüttü yılında onursal profesörlük unvanı verildi. Batı ve güney Anadolu'daki antik kentler konusunda çalıştı. Çevre hakkında en önemli araştırmaları yaptı. Başlıca eserleri: 1. The Rhodian Perae (1954) - ( İdima çevresi ile ilgili çalışmalar) 2. The Carian Coast III- J.M. Cook ile "Annual of the British Scholl at Athens, vol Aegean Turkey -London Turkey's Southern Shore -London Turkey beyond the Meander- London İdima konusunda bilgi var. 9

10 6. Lycian Turkey- London 1978 PAAVO ROOS İsveçli bilim adamı, araştırmacı, Karia bölgesinde özellikle kaya mezarlar konusunda araştırmalarda bulundu. Eserleri - The rock-tomb doors of the Lyco-Carian borderland OpAth 10, The rock-tombs of Caunus, Göteborg Alte und neuve Inshriftenfunde aus Zentralcarien- Orta Karia'da eski ve yeni yazıtlar adlı incelemesi "Istanbuler Mitteilungen des Deutschen Archaologisches Institüt-Band sayfa de yayınlandı. Hayıtlı hakkında bilgiler vardır - The rock-tombs of Caria, Ankara Survey of rock-cut chamber-tombs in Caria, Göteborg, Survey of rock-cut chamber-tombs in Caria, Göteborg, 2006 WOLFGANG BLÜMEL İdima kenti yazıtlarının tümümü yayınlamıştır. "DIE INSCHRIFTEN DER RHODISCHEN PERAIA" Österreichte Akademie der Wissenchhaften Rheinisch-Westfaelische Akademie der Wissenchaften" kurumunun 1991 Dr.Rudolf Habelt GMBH- Bonn, yayını İçinde Almanca olarak çevrede okunmuş 19 yazıtın açıklaması bulunmaktadır. GUY MEYER Paris' de yaşıyor. Fransız Araştırmacı. İdima ile ilgili tüm bu bilgileri ve yöredeki kitabeleri bize ulaştırdı. Kendisi ile yazışma fırsatı buldum. Fransızca 7 sayfalık Gökova tarihi ile ilgili mektubu bulunmaktadır. Prof. A. BRESSON Rodos ve Karia bölgesindeki Grek yazıtları konusunda çalışmaktadır. P. BENEDICT Ula ve çevresi hakkında " ULA an Anatolian Town" Leiden, E.J. Brill, 1974 isimli yayını bulunmaktadır. Ula yanında Gökova hakkında da bilgiler yer almaktadır. Bir atasözü Otu kekik, kuşu keklik, olan yere gitme Otu saz, kuşu kaz, olan yere git 10

11 AKYAKA'DA MUĞLA DA YAŞAYAN ARAŞTIRMACILAR ÜNAL TÜRKEŞ Muğla konusunda araştırmacı ve kaynak kişidir. Muğla Devrim gazetesinin sahibi ve yazarıdır. Aynı zamanda, Muğla Gazeteciler Cemiyeti Başkanlığı, Atatürkçü Düşünce Derneği İl başkanlığı, Muğla ve Yöresinin Kültürel Mirasını Araştırma ve Uygulama Merkezi Yönetim kurulu Üyeliği,Türk Hava Kurumu Muğla İl Başkanlığı, Muğla Şah TV Yönetim Kurulu üyeliği, Muğla İl Yıllığı Hazırlama Komitesi Üyeliği görevlerinde bulunmuştur. Türkeş Yerkesikli'dir. Bu yöre ile araştırmaları vardır. Aynı zamanda "Yerkesiği Tanıtma ve Geliştirme Derneği 2. Başkanlığı" görevinde bulunmuştur.. Aynı zamanda Gökova'da evi olan Ünal Türkeş'in yayınlanmış eserleri şunlardır. 1. Yerkesik Monoğrefyası 2. Kurtuluş Savaşında Muğla 3. Muğla-Konya İlişkileri AZİZ ALBEK (1923) İstanbul'da doğmuştur. Lise öğrenimini Haydarpaşa Lisesi'nde, lisans öğrenimini İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji bölümünde tamamlamıştır. Side, Perge, Adana Karatepe kazılarında görev almıştır yılında İstanbul Üniversitesi Foto Film merkezine asistan olarak görevlenirilmiş, daha sonra bu kurumun Müdürlüğüne getirilmiştir. Aynı kurumdan 1989 yılında emekli olmuştur. Arkeolog olan Albek yazları Akyaka'da, kışları ise İstanbul'da emeklilik günlerini geçirmektedir. Çevreyi inceleyerek bulduğu kalıntıları Gökova Akyaka yı Sevenler Derneği Bülteninde yayınladı. Çevrenin tarihi zenginliklerini inceleyerek bizlerin de öğrenmesini sağladı. Aynı zamanda araştırmacı ve yazar olan eşi Suzan Albek ise Akyaka hakkındaki Fransızca metinleri Türkçe'ye çevirdi.. Eserleri: 1. Eynif Ovası ve Tol Hanı Hakkında Rapor Perge Şehri Su Yolları - Belleten Dergisi Asar Tepesinde Yazıtlı Kilise- Belleten Dergisi Papazlık Suyu (Akyaka) G.A.S. Derneği Bülteni Akyaka'da Arkeolojik Bir Gezi- " " ". Aziz Albek 1960 yılında Türk-Alman Derneği nde Anadolu Güneşi Altında isimli fotoğraf sergisini açtı. Aynı sergiyi 2004 yılında Akyaka da Nail çakırhan & Halet Çambel Kültür ve Sanat Evi nde tekrarladı. ŞEVKİ BARDAKÇI Arkeolog, Çevre kaya mezarlar konusunda araştırmaları vardır. Halen Muğla Müze Müdürüdür. - İdyma ve çevres ikaria mezarları, İzmir Karia nın sessiz tanıkları, gömütler, Tasarım 26,

12 HEIKE THOL- SCHMİTZ (1962) 1962 yılında Köln (Almanya) kentinde doğdu yılında liseyi bitirdi ve Heidelberg Üniversitesinde arkeoloji ve Jeoloji okudu ve eşi Thomas Schmitz ile tanıştı. Thomas Schmitz Karsruhe de doğdu. Würzburg Üniversitesi nde tıp okudu. Bir süre Girit adasında yaşayan çift, 1986 yılında Gökova'yı gördüler ve çok beğendiler.1990 yılında eşi Thomas Schmitz ile birlikte, Akyaka'ya yerleşti yılında "Gökova Akyaka'yı Sevenler Derneği" başkanlığına seçildi. Halen bu görevini sürdürmektedir. Çevre konularında 1994 yılından bu yana özellikle Gökova çevresi ile araştırma yapmakta, çeşitli toplantılara katılarak bu değerleri tanıtmaktadır. Yayınlanmış Eserleri: a) Gökova'da yaşayan yerli ve göçmen hayvanlar" Bildiri, İzmir 1994 b) Gökova Hayvanları, 1999, Bildiri, Gökova Su samurları Semineri c) Akyaka'da Su Samurları, bildiri, "Tabiat ve İnsan 2000/01, Su samuru özel sayısı Daha geniş bilgi için: web.ttnet.tr/heike_thol-schmitz/heike_thol-schmitz_hakkında.htm MEHMET BİLDİRİCİ (1939) 1939 yılında Konya'da doğmuştur yılında Konya Lisesi ni, 1962 yılında ise İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) İnşaat Fakültesi ni bitirmiştir. İnşaat Yüksem Mühendisi olarak mezuniyetinden 1995 yılına kadar Konya da çalışmış, 10 yıl Konya Selçuk Üniversitesi İnşaat bölümünde öğretim görevlisi olarak görev yapmıştır yılından bu yana yazları Akyaka'da geçirmekte ve çevre tarihi ile araştırmalar yapmaktadır. Gökova Akyaka'yı Sevenler Derneği üyesidir. Halen yaşamını İstanbul da sürdürmekte, bilirkişi olarak görev yapmakta, Konya ve tarihi su yapıları konusunda araştırmalarına devam etmektedir. Mail: ( ) Web Sitesinde yer almaktadır. Bunun Thomas Schmitz tarafından yapılmış Almanca çevirisi için 12

13 TARİHİ YAYINLARDA BÖLGEMİZ PİRİ REİS KİTABI BAHRİYE Kitabı Bahriye 2 cilt halinde Yavuz Senemoğlu tarafından hazırlanmış ve Tercüman Gazetesi tarafından yayınlanmıştır. Ön sözü bir denizci olan Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk tarafından yazılmıştır. Burada Piri Reis (1469?-1554) kitabın yazılış nedenini şöyle açıklamaktadır. Ben Hacı Mehmet oğlu Kemal Reis in kardeşinin oğludur. Şimdiye kadar böyle faydalı bir kitap yazılmamış idi. Kemal Reis ile dolaştım. Bunların gelecekle faydalı olacağını düşünerek Gelibolu da topladım. Kitabın yazılışı 1525, Kanuni Sultan Süleyman ın Rodos Seferine katıldı. İlk bilgi ve eser bırakan Türk denizcisi, Mısır da öldü. Piri Reis in Gökova Körfezi haritası ve açıklamalar Bölüm 1 de yer almaktadır. KEREME KÖRFEZİNİ ANLATIR Kereme (Gereme) Körfezinde (Kerme Körfezi-Gökova Körfezi) yönünde sahilde gündoğumu istikametinde ilerlersek, AKBÜK limanına geliriz. Limandan Kereme körfezi körfezi nihayetine kadar 10 mildir. Etraf hep yüksek dağlardır. Bunun için demir yeri yoktur. Kereme körfezinin sonunda Gökova (Cova ) suyu (Kadın Azmağı) vardır. Bu suyun yanında Kemer Azmağı (Akçapınar azmağı) denen bir akarsu daha vardır. Bu sulara sandal girer, fakat içmeğe elverişli değildir. Bu sahilden Bodrum (Peterium) sahiline kadar uzaklık 90 mildir. Bu sahil üzerinde hiç bir su içilmez. Gökova suyunun önleri ak kumlu, sığlık fakat iyi demir yerleridir. Yalnız yazın imbat rüzgarlarına açıktır. Sert rüzgarları vardır. Böyle imbatlı zamanda yatmak gerekirse, körfezin sonunda yıldız yönünde Gökova suyunu geçip, kıble tarafından lodos üzerine giderek, Gökova suyunun 5 mil lodos tarafına gidilerek bir adaya gelinir. Buna Gelibolucuk derler (Gelibolu köyü önündeki ada). İyi bir yatak yeridir. Fakat kadırgadan büyük gemiler giremez. Anadolu sahili ile ada arasında kalınır. Yine bu adanın lodos yönünde üç mil açıkta bir ada daha vardır. Oran adası denir (Sedir adası). Adanın üstü nar ağacı gibi binalarla doludur. Eskiden büyük bir şehir imiş. Şimdi binaları durmaktadır. Bunun önü de tabii bir limandır. Büyük gemiler girebilir. Buraya Anadolu kıyısından lodos yönünde girmelidir. Çünkü buralar derindir. Yıldız tarafında küçük iki ada daha vardır, ama araları sığ ve dardır. Bu şehir (Sedir) adasının gün batısı tarafında yarım mil açıkta taşlık vardır, dikkat etmek, çekinmek lazımdır. Adanın (Sedir) lodos tarafında (batısında) Söğüt Bükü limanı vardır." (Kitabı Bahriye isimli eserinden alınan, Gökova Akyaka'yı Sevenler Derneğinin 1993 yılında çıkarılan dergisinde yayınlanan, "kuzey sahilde Akbük limanından Akyaka'ya, buradan güney sahilde Sedir adasına kadar kısım Mehmet Bildirici tarafından sadeleştirilerek yeniden düzenlenmiştir.) (Bu değerli yayın Maden Yüksek Mühendisi Aydın Turunç tarafından verilmiştir.) 13

14 COUSİN-DİEHL KERAMOS KÖRFEZİNİN BİLİNMEYEN KENTLERİ IDYMA Bulletin de Correspoundence Hellenique vol.x - pp , 1886 Küçük Asya kıyılarını anlatırken Strabon, Knidos ve Halicarnassus (Bodrum) arasında Keramos körfezinde Cedrai'nin (Sedir Adası) adını vermeksizin sadece iki kentin adını verirler. Keramos ve Bargasa (Strabon XIV: kitap). Belki Stabon zamanında Cedrai terkedilmişti. Modern coğrafyacılar bu iki kentin yerini bulmuşlardır. Biri körfezin kuzey kıyısında (körfeze ismini veren) Keramos (Gereme-Ören), diğeri Keramos körfezinin dibinde Cova (Gjova) olarak bilinen küçük bir yerleşim yerinde Bargasa kenti. Kiepert haritalarında böyle gösterilmiştir. Bu ikinci görüş bugün terkedilmiştir. Nedeni de bizim Cova'da (Gökova) denizden kısa bir mesafede antik kalıntılar saçılmış bir arazide bulduğumuz bir yazıt. Yazıt bu kalıntılar arasında gömülü olarak (in-sitü) bulunmuştur. (1885 yılı) Bu yazıt YAZIT 5 Bu yazıt Blümel de 607 numaralı, burada 5 numaralı yazıttır) Üçe bölünmüş levha olarak bulunan yazıttır, Yazıt halen kayıptır. Bu yazıt Roma İmparatoru Vespasian (69-79) onuruna İdymalılar Birliği (Koinon ton Idymion) tarafından dikilmiştir. In-sitü olarak bulunan bu yazıt modern coğrafyacıların Bargasa'nın bulunduğunu sandıkları yere, haritalarında "Idyma"yı koymaları gerekecektir. Başka araştırmacılar da Keramos körfezinin kıyısında başka bir noktada Bargasa'yı bulacaklardır. (Eski bir Karia kenti olan Barglia daha sonra Güllük (Mandalya) körfezinde olduğu belirlenmiştir) Bizanslı tarihçi Etienne'in Karia kentleri arasında saydığı, Idyma yine başka bir metne göre Idymos nehri üzerinde kurulmuştur. Komşusu olan Cedreai gibi Atina'nın bağdaşıkları yanında idi ve Atina Birliğine M.Ö.447 yılında sonra 2000 drahmiye indirilen 4000 drahmi katılım payı ödüyordu. Gene Eski İskele'de 5 nolu yazıt yanında bulunmuş 2 yazıt daha kopya edilmiştir. YAZIT 6 (Bu yazıt Blümel de 609 numaralı, burada 6 nolu yazıttır) Yukarısı kırılmış bir taş levha. Tanrıça Afrodit ile ilgili bir yazıttır. YAZIT 7 (Bu yazıt Blümel de 612 sayılı, burada 7 nolu yazıttır) Bir stel, Sedir Adalı Panpo Sokrates'in mezar taşı. (Bu yazı Suzan Albek tarafından Türkçe'ye çevrilmiş ve "Gökova Akyaka'yı Sevenler Derneği"nin dergisinde yayınlanmıştır. Yazıtlar hakkında bilgi Mehmet Bildirici tarafından eklenmiştir.) 14

15 İDYMA LOUIS ROBERT ETUDES ANATOLİENNES -Paris 1937 p Kentin aynı taşıyan bir nehrin kenarında olduğu Bizanslı tarihçi Etienne tarafından belirtilmektedir. Ptoleme kentin bulunduğu Karia bölgesi için kesin yargı ortaya koyar. İdima'yı Myndos, Halikarnassos, Keramos, Knidos, Loryma, Phoinix, Physkos, Kaunos gibi Karia kentlerinden sonra söz eder. Kentin tarihi hakkında üç önemli doküman ya da bir sürü doküman vardır. İdimion (Ι ΥΜΙΟΝ) adına bir gümüş ve bir bronz sikke (para) basılmıştır. Sağda bir Pan (çobanların tanrısı) başı vardır. ( Yunanistan'da Kamiros sikkeleri gibi). Bu sikkeler M.Ö.5. yüzyılın ikinci yarısına, kısmen de daha sonraki bir döneme ait olabilir. M.Ö. 600 yılları öncesinden itibaren Pan başlı sikkeler vardır. İdima Atik kabileleri listelerinde (Delos Deniz Birliği) ortaya çıkar. Bir süre ΠΑΚΤΥΗΣ Pactyes hanedanının hükümranlığı altındadır. Karpatos adasında bulunmuş bir yazıt üzerinde M.Ö. ikinci yüzyılın başına doğru Rodos'un kaybetmiş olduğu pek çok yeri geri almış olan Rodos "Strategas"ının onurlandırıldığı görülmektedir. Bu yazıt şöyledir. ΑΝΑΚΤΗΣΑΜΕΝΟΣ ΤΑΝ ΠΙΣΥΗΤΙΝ ΧΩΡΑΝ ΚΑΙ ΤΑΝ Ι ΥΜΙΑΝ ΚΑΙ ΚΥΛΛΑΝ ΙΑΝ ΚΑΙ Τ Α ΕΝ ΑΥΤΑΙΣ ΦΡΟΥΡΙΑ. Bu yazıtta ismi geçen Muğla'nın Yenice köyünde harabeleri bulunan Kyllandos'un ( Kiepert haritasında da Yenice Köyünde gösterilmiş) yeri de bir yazıt sayesinde olmuştur. Bizanslı Etienne'de ki bu kitabe şöyledir. "ΚΥΛΛΑΝ ΟΣ, ΠΟΛΙΣ ΚΑΡΙΑΣ, ΕΚΑΤΑΙΟΣ ΑΣΙΑ ΤΟ ΕΘΝΙΚΟΝ ΚΥΛΛΑΝ ΕΥΣ". Bu yazıtta Kyllandos Karia kentleri arasında gösterilmektedir. Gene ilk yazıtta görülen ve ismi devam etmiş olan ΠΙΣΥΗ PİSİKÖY de Mobolla'nın (Muğla) güney batısında bir ovada bulunmaktadır. Aşağıda ise Stratoniceia ile ilgili Muğla ve Pisi'nin isimlerinin bulunduğu Hula Szanto'nun Reise in Karien s yayınlanmış başka bir yazıt bulunmaktadır. " ΙΑΒΑΙΝΕΙ ΤΙΝ ΣΤΑΤΟΝΙΚΕΙΑΝ (Stratoniceia) ΚΑΙ ΤΑ ΚΑΛΟΥΜΕΝΑ ΜΟΓΟΛΑ (Mogola) ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΛΙΣ ΠΙΣΥΗΣ (Pisi). Bu yazıtta Muğla, Pisi isimleri geçmektedir. Yukarıdaki metne göre İdima'yı Muğla'nın güneyine yerleştirmek gerekir. (Tüm sayılan bu yerleşimler Burdur Gölhisar'da bulunan Kibyria themasi içindedir) Nitekim 1885 yılında Cousin ve Diehl bu yörede bir yazıt bulmuşlardır. Bulunan yazıtlar: YAZIT 1 (Bu yazıt Blümel 607 nolu, Cousin 5 nolu, Robert 1 nolu yazıttır) Halen kayıp olan taş İmparator Vespasianus'u (69-79) onurlandırmak için yazılmıştır. Sütün tabanı olan taş Eski İskele'de görülmüştür. YAZIT 2 (Bu yazıt Blümel 609 nolu, Cousin 6 nolu, Robert 2 nolu, Bean 10 nolu yazıttır.) Bu yazıt Blümel 608 nolu yazıtın devamı olarak kabul edilmektedir. M.Ö. İkinci yüzyılın ikinci yarısına tarih verilmektedir. Gökova İskele'de bulunmuştur. (Kayıptır). Leto ve Afrodit birleşik kültünden söz edilmekte ve sadece burada görülmektedir. Tanrıça Leto kültü Lycia'da bilinir, ama Rodos'ta yoktur. Yazıtta geçen Πεδιευσ (Pedion) ve Λοσσευσ (Lossos) İdima civarında küçük yerleşim yerleri olduğu kabul edilebilir. 15

16 YAZIT 3 (Bu yazıt Blümel 612, Cousin 7, Robert 3 nolu yazıttır) Stel, M.Ö. Üçüncü veya ikinci yüzyıla ait Blümel 607 nolu yazıtla ile aynı yerde Eski İskele'de bulundu. Halen kayıp ΠΑΝΙΤΟ ΣΟΚΡΑΤΕΥΣ ΚΕ ΡΕΑΤΙΣ. Burada Sedir Adalı Panıto'un ismi görülmektedir. YAZIT 4 (Bu yazıt Blümel 604 numaralı, Robert 4 nolu yazıttır. Hula Szanto'da vardır yılında Hula ve Szanto tarafından kopya edilen iki yazıttan biridir. Yazıt M.Ö. birinci yüzyıla ait kabul edilmektedir 1934 yılında Robert tarafından tekrar farkına varılmıştır. Gökova İskelesinde bulunmuştur. Rodos'lu üst birlik yönetici Athanagoras ismi geçmektedir. YAZIT 5 (Bu yazıt Blümel 613 numaralı, Robert 5 nolu yazıttır. Hula Szanto'da vardır. Holua Szuanto tarafından 1894 kopya edilmiş. Robert tarafından Yeni İskele Camiinde1934 de görülmüştür. (Halen cami sıvalı olduğu için görülmektedir. MB) Helenistik döneme ait. ΕΡΜΟΛΕΟΝΤΟΣ ΛΟΣΕΥΣ Loseus'lu Ermeoleontos'un mezar taşıdır. İdima'ya yakın bir yer olduğu kabul edilen "Losseus" neresi olduğu bilinmiyor. Artık İdima'dan bahsedenler, ya da Cousin ve Diehl gibi kenti körfezin kıyısına yada yakınındaki küçük bir tepeye koyacaklardır. Muğla kapalı havzasından gelirken Yenice köyü (Kyllandos) harabelerini ve Kızılağaç havzasını geçtikten sonra, Keramos körfezini kuzeyden sınırlayan Sakarkaya falez'inin en yüksek noktasına ulaşıldığında (Sakar Geçidi) panorama çok etkileyicidir. Doğuda seyredenin solunda tepelerin ötesinde güneşin altında pırıl pırıl parlayan "Köyceğiz gölü" uzanır. Burası Kaunos arazisi olup gerçek Karia değildir. Lycia ülkesi de değil. Ayaklarımızın altında 600 m derinlikte bir harita gibi İdima ovası uzanır. Vermiş olduğum daha aşağıdan alınmış fotoğraflar arazi şekillerini çok iyi gösterir. 33 numaralı plan (XXXIII) körfezin kuzey batı köşesini gösterir. Sağda Akyaka köyünün birkaç beyaz evi görülür. Oradan on dakika kadar ötede körfezin kıyısında İdima olduğu farz edilen yeri, arkasında Gjova (Cova) limanını saklayan bir tepe, sonra dipte başlayan metreden doğrudan denize inen falez'in (yalıyar-dağ) başlangıcı, bu falez körfezi boydan boya izleyerek Keramos'a kadar geçit vermez. Güneyde Peree (Rhodian Peraea-Rodos Karşıyakası) dağları ve tepeleri yükselir. Karakteristik Altınsivri tepesi görülür. Çok uzun olmayan, fakat bol sulu iki dere (azmak) ova boyunca akar. Güneyde kuzeyden gelen "Araplar Çayı-(Gökova Deresi)" dağın ucundan girer, Akçapınar köyüne doğru yönelir ve doğu batı yönünde körfeze akar. (Araplar Çayı kısmen yatağını değiştirmiştir.) Kuzeyde Kadınazmağı üstünde Ortaçağ kalesi olan tepenin eteğinden fışkırarak, kaynağından itibaren bol suyuyla kıvrıntılar yaparak sahile ulaşır. Bu iki azmaktan, Kadınazmağı İdimos nehridir. Bu iki azmak arası düz ovadır nolu fotoğraflarda tarlaları ve iki yolu görüyoruz. Soldaki yol Kozlukuyu köyü (Gökova) ve oradan yürüyüşle 6 dakika güneyindeki Yazılıtaş (mahallesini) geçip oradan Köyceğiz'e doğru uzanır. Sağdaki yol ovanın içinden Akçapınar'a oradan Çetibel'e, Çetibel'den de Gelibolu köyüne ve Marmaris'e (Physkos) doğru devam eder. Kadınazmağı yakınında zemin bataklıktır. Kamışla örtülüdür. Kalan bölüm verimlidir. Özellikle çeşitli hububat, tütün, meyve, kavun tarlaları ile kaplıdır. Kolayca bir kenti besleyecek İdimos nehri böyledir. Fakat kent neresidir? Cousin ve Diehl kentin yerini Eski İskele ve bugünkü Yeni İskele ve Akyaka arasında düşünmektedirler. Charles Newton yörede araştırma yapmıştır. Guidi de bazı kalıntılar görmüştür. Ben de denize yakın bir yerde birkaç Bizans duvar kalıntısı, bir kaç kesme taş blok, ve bir sütun kaidesi parçası gördüm. Planş XXXVII de bugünkü İskeleye giden yolun sağ tarafında aşağı yukarı yürüyüşle on dakika mesafede bir mezarlıkta tekrar kullanılmış 70 cm ebadında mimari parçaların fotoğrafını veriyorum. 16

17 Eski İskele'de kendilerini İdima'da zannedenleri büyük bir sürpriz beklemektedir. Kalıntıları ve genişliği ile burası bir kent yerleşme yeri değildir. Planş XXXII de üstünde hafif bir meyil üstündeki bu sitenin alanı ile körfezin bir köşesi görülmektedir. Çevresindeki araziden hiç bir değişiklik göstermeyen, hiç bir ayırım olmayan böyle önemsiz bir alan üstünde eski bir kentin kurulacağına inanmıyorum. Orada başka bir yerde aranması gereken İdima'nın burası limanı olabilir. Doğuya doğru 20 dakikalık yürüyüş mesafesinde ovanın kenarında, tam su kaynaklarının üzerinde uzunlamasına bir tepe vardır. Tepenin üst çizgisinde uzunlamasına duvarların görüldüğü bir Ortaçağ kalesi bulunmaktadır. İnişdibi adı verilen bu yerde Helenistik dönem duvar parçası vardır. Tepenin batı ucunun dibinde yeni kazılmış pek derin olmayan üç çukur içinde bir Bizans meneau'su (?) gördüm. Bir haç işlenmiş ve üzerinde bir ayak izi bulunan yazıtsız bir kaide taşı. Planş XXXI-2 ve XXXII-2 de tepe ve kuzeyden görünüşü ile iyi korunmuş Bizans duvarları seçiliyor. Planş XXXIV-2 de güneyden yoldan alınmış bir resim veriyorum. Dipte Sakarkaya falezi. Kaleden Evliya Çelebi'de seyahatnamesinde söz etmektedir. Bu kale Kiepert ve Phlippson haritalarında gösterilmemiştir. Bu kale kalıntıları buradan 1856 yılında geçen Newton tarafından da söz edilmiş ve Grek duvarı kalıntısına göre burada bir Grek akropolünün bulunduğu farz edilmiştir. Newton "On the road to Mughla, at half and hour's walk from the Scala (Altınsivri civarı) is a mediaeval castle overlooking the marshy plain. The eminence on which it stands was probably a Greek Acropolis, as on the side looking towards the Scala is a piece of polygonal masonry" Bu metinde: "Altınsivri'den 1.5 saat yürüyüşte Bataklık ovaya hakim Ortaçağ kalesi bulunmaktadır. Üzerinde bir Akropol olması önem kazandırmaktadır. Karşı tarafa hakim kalede poligonal duvarlar görülür" Von Diest de bunu fark etmiş ve antik kentin burada (İnişdibi) olacağı eğilimini göstermiştir. Guidi de Ortaçağ kalesi, Grek duvarı ve diğer antik kalıntıları belirleyerek İdimos merkezinin burası olduğunu düşünmüştür. Yine doğuya doğra on dakikalık mesafede "İn-önü" adı verilen yerde bir grup kaya mezarı bulunur. İyon sütunlu bir kaya mezarı özellikle dikkat çekicidir. En güzel mezarın fotoğrafı Planş XXXVI-2 dedir. Bu mezarlar Guidi' de (Annuario fig ). Ayrıca Von Diest (482-9) ve Hirsfeld (482-9) da yayınlanmıştır. (Burada kaya mezara ebat verilmiştir m profendour, 2.20 m haut ve 2.40 m large) Ovanın kalan kısmında antik kalıntılar olarak Von Diest şunları kaydeder. Sahilden içeride Araplar çayının tam üstünde mahmuz biçiminde Zeytin Belen'de ( 368 kotlu tepe?) bir kalenin temelleri ve koyun güneyinde 300 kadar yükseklikte (Kale Tepesi-237) bir kaya üzerinde duvarlar bulunmaktadır. İnişdibi, İdima'nın merkezi olarak Eski İskele'den daha akla yakın yerleşim alanıdır. Sakarkaya'dan Cova'ya doğru inen yol incelenirse, aşağıda makiler ve ağaçlarla kaplı zirvede Helenistik dönemden duvarlar görülür. Eğer yoldan ayrılıp tam Kozlukuyu üzerine inen kestirme yamaçtan inilirse, bir sel yatağının öte yanında, solda aynı sarp yükseklik ve zeytinliklerin arasında başka duvarlar görülür. Kozlukuyu bu heybetli dağ kütlesinin eteğindedir. Güneyden biri Yazılıtaş'tan diğeri oldukça yakından olan fotoğraflar (Planş XXXVIII ve XXXIX) yerleşim alanını gösterir. Bu zirve ovadan birdenbire yükselir, tırmanması çok güçtür. Yaslandığı Sakarkaya'dan batıda, doğuda ve kuzeyde sel yatakları ile ayrılmıştır. Yine de alınması çok güç bir dağ kalesi durumundadır. Kozlukuyu'nun tam üstünde, yamaçlarda bazıları dikdörtgen şeklinde, bazıları kemerli kayalara oyulmuş mezarlar görülür. Planş XXXIV-3 bu mezarlardan bir seriyi göstermektedir. Bunların arasında bir tanesi İyonik süslemeye sahiptir. (Planş XXXV ve detayı için XXXVI-1). En fazla M.Ö. dördüncü yüzyıla tarih verilebilir. Üstünde bitki örtüsü arasında teraslar ve 17

18 örülmüş duvarlar görülür. Genel görünümünde tepenin üstündeki tahkimat görülmektedir. Planş XXXIV-1 de muntazam kademeli bir duvar parçası görülmektedir. Yerde seramik parçalar vardır. Yağmurlardan sonra oldukça sık olarak sikkeler bulunur. Köyde bunlardan bir miktar gördüm. İdima'nın merkezi olarak Eski İskele, İnişdibi mahallesi, Kozlukuyu ile karşılaştırılamaz. İdimalılar Birliği (ΚΟΙΝΟΝ ΤΟΝ Ι ΥΜΙΟΝ) çeşitli yerleşim birimlerine Eski İskele'de limana, İnişdibi'ndeki kaleye, Yazılıtaş mahallesine, Ferek'e kadar dağılmış olabilir. Fakat merkez Gökova'nın üstündedir. Burası tüm araziye egemendir. Tehlikenin gelebileceği dağları ve körfezi gözetleyebiliyor. Bu yükseklikte sağlığa zararlı kıyının çamuru kokusu ve sineğinden? kaçmış oluyorlardı. Bu yerin zapt edilmesi zordu. Karialılar böyle sarp yerleri severlerdi. Bu yörede oturanlar (Robert, Kallipolis'i Gelibolu köyü civarında olduğunu var sayıyor) yazıtları göstermeyi pek sevmezler. Onlara göre yazıtların bulunduğu yerler definelerin saklandığı yerlerdir. Bununla beraber aynı köyden pek çok defa geçerek bazı yazıtları görmeyi başardım. Şimdi bu yazıtlar: YAZIT 6 Bu yazıt Blümel'de 610 numaradadır. Altar, Gökova'da bulunmuştur. Helenistik döneme ait. Bu taş bana Gökova'da gösterildi. Yerinde bulunmuş ancak doğruluğunu garanti edemem. Χρυσαορισ Ασκληπιοι Υγιειαι Burada ismi geçen Asklepio sağlık tanrısı olabileceği gibi tanrı ile aynı ismi taşıyan birine ait de olabilir. Çünkü Karia'da bu ismi taşıyan çok kişi görülüyor. YAZIT 7 Bu yazıt Blümel'de 605 nolu yazıttır. Bu ve bunu takip eden yazıtlar Gökova'da tepedeki kalenin dibinde bulunmuştur. Ev yaparken köylülerin harabelerle karşılaştığı söyleniyor. İdima yazıtları 605. M.Ö ikinci yüzyılın ilk yarısından daha sonra olduğunu düşünüyorum. Burada Αγρεοφων Agreofon ismi Kaunos yöresinde çok görülmektedir. YAZIT 8 Bu yazıt Blümel'de 611 numaradadır. Geç Helenistik döneme ait olduğu kabul edilen Rodoslu Rodokles ismi ve ona verilmiş unvanlar görülmektedir. Yazılıtaş mahallesinde özel bir evde görülmüştür. HAŞİMBAHÇE'DE KİLİSE Yazılıtaş'ta ovanın güney kenarında bir kilise harabesi olduğunu söylemişlerdi. Burası Asimbahçesi (Çıtlık'a giderken yolun güneyinde Haşimbahçesi) Akçapınar'a 40 dakikalık mesafededir. Burada kalker blokları, tuğla ve harçla yapılmış absidli bir kilise görülüyor. Hemen yakınında güneyde aynı malzeme ile yapılmış dikdörtgen bir binanın kalıntıları bulunuyor. Yerde Bizans süslemeli 3 parça taş dikkati çekiyor. Kilisenin yapımında pek çok antik blok, yivli (oluklu) sütun parçaları, sütun kaideleri kullanılmış, bunlar ya duvarlarla örülmüş, ya da yıkılmış duvarların iç kısmında yerde dağılmış olarak duruyor. Yakındaki bir Türk mezarlığın orta yerinde pek çok plak ve kolon kaideleri dağılmış vaziyette bulunuyor. Bunlar antik parçaların kullanıldığı kiliseden gelmiş olabilir. Fakat bir noktada bir çukur zeminde büyük bloklar görülüyor. Öyle anlaşılıyor ki bu yerleşim alanı bir kiliseyi ve antik bir yapı üzerine kurulmuş bir manastırı kapsıyor. 18

19 FEREK (GÖKÇE) 9. Ferek'de bulunmuş bir yazıt, Bir kadından söz ediliyor. Kadın İdimalı kocası Rodoslu. İdima ile ilgili önemli bir metin de Syme adasında bulunmuştur. (489-3) İDİMA İLE İLGİLİ SYME YAZITI Yunanistan Syme adasında Rodos ve İdima arasındaki bağlantıyı gösteren bir yazıt bulunmuştur. (sayfa 489, 3 nolu) BULUNMUŞ SİKKELER Yerinde bulunmuş bir sikke de Rodos'a aittir. Diğer gördüğüm bronz sikkeler: Mylasa bronzu üzerinde at ve trident (?) var. Kıratlık bronzu: Sağda Poseidon başı var. mızrak ve kalkan kaldırmış, arkaik balta var. Ayrıca teşhis edilememiş üç bronz kraliyet sikkeleri. Bu kraliyet sikkeleri Karia'da çok bol. Bunlardan Alabanda, Mylasa, Hydios, Bargylia Chalketor ve Euromos'da gördüm. İzmir pazarında çok boldur. Daha önce Rodos'un ne zaman İdima'ya egemen olduğunu bilmiyoruz. Erns Meyer (490-2) İdima'nın Rodos'un karşı kıyıdaki arazileri (Rhodian Peraea-Rodos Karşıyakası) arasında en eski olanı olduğunu düşünür, ancak bu sadece bir hipotezdir. Eski Rodos Karşıyakası'nda kişiler etnik durumuna göre değil ait oldukları demos'a (kabile) göre belirtilirdi. Daha sonraları ise etnik durumları ile gösterildiler. Şimdi görüyoruz ki İdima toprağındaki Rodoslular etnik durumları ile gösterilmişlerdir. Böylece İdimalılar Rodoslulardan gayet kolay ayırt edilir. PLANŞLAR PLANŞ 30.) Carte de la region de Mobolla et d'idyma (Muğla ve Idima'nın bulunduğu bölgenin haritası) Bu ilginç haritada Muğla- Akyaka arasında 1935'li yıllardaki yol ve aşağıdaki yerler gösterilmiştir. Giova-Gökabat (Yeni İskele) - Akyaka- Goslukuyu (Kozlukuyu)- Yazılıtaş- Asimbagçesi (Haşimbahçe)- Akçapınar - Ferik (Gökçe) gösterilmiştir. Callipolis antik kenti, Gelibolu köyünde gösterilmektedir. (Sonraki araştırmalar bunun Kızılyaka'da olduğunu ortaya çıkarmıştır.) Yenice köyü (Kylanndos), Pisiköy, Pisi Asarı, ve antik Pisi yerleşimi haritada görülmektedir. PLANŞ 31.) Ovanın fotoğrafı PLANŞ 32.) Ovanın fotoğrafı PLANŞ 33) Kozlukuyu köyünün güneyinden, kuzeye göre dağın 1934 yılında çekilmiş fotoğrafı. Çok net olmayan bu fotoğraf da Kozlukuyu'nun bugün Gökova deresinin kuzeyinde dağın eşiğinde yer aldığı, ve yaklaşık hane olduğu görülmektedir. Kaya mezarlar bu bölge de görülmektedir. Bugün köyün büyük ağırlığının yer aldığı, ovanın güney kısmı tamamen bahçe ve tarla halinde olduğu görülmektedir. PLANŞ 34 - Genel bir manzara PLANŞ 35) Kozlukuyu kuzeyinde bulunan iki kolonlu kaya mezarın fotoğrafı, (Tomb rubeste d'idyma). Bu mezar bugünde aynıdır. PLANŞ 36.) Burada Planş 35 deki kaya mezarın bir ayrıntısı ile İn Önü mevkiinde (Bugün Akyaka-Kozlukuyu yolu) bir kaya mezarın fotoğrafı yer almaktadır. 19

20 KAYA MEZARIN İLGİNÇ SERÜVENİ (EKLENTİ) Burada planş 36 da, Guidi'de Fotoğraf 33 de (Tomba rubeste Idymos) görülen kaya mezar, tahmini 1971 yılında, modern yolun yapımı sırasında yol altında kalmıştır. Yapılan çabalar sonucu Akyaka Belediyesi ve Muğla Müzesinin uğraşları sonucu tarihinde mezar ortaya çıkarılmıştır. Ancak fotoğraflar incelendiğinde mezarın sağ taraftaki bir kısmının yok olduğu görülmektedir. Bu bölümün belki yol altında kalırken yok olmuştur. Ortaya çıkarılan Kaya Mezarın çıkışına ait bilgi ve görüntüler için başvuru: (İngilizce) (Türkçe) PLANŞ 37 Idyma kentine ait görülmüş işlemeli taşların fotoğrafları yer almaktadır. (Sayın Suzan Albek tarafından yapılan çeviri kitabeler ve planşlar hakkında açıklamalar eklenerek yazılmıştır. Mehmet Bildirici ) 20

21 GUİDİ ANNUARIO della R. Scuola Archeologica di ATENE e delle MISSIONI ITALIANE IN ORIENTE volume IV-V ( ) İDİMOS (Sayfa ) Giova (Gökova-Kerme) körfezinin doğu ucunda bulunan kalıntıların Bargasa kentine ait olduğunu sanıyorduk yılında Cousin ve Diehl burada (Eski İskele) buldukları ve Roma İmparatoru Vespasianus (69-79) adına κοινον τον Ιδυµιων İdimalılar Birliği tarafından yazılmış bir yazıttan, bu kentin Idymos yada Idyma olduğunu ortaya koydular. Bu önemli kalıntılar Azmak (Kadınazmağı) ile yüksek bir tepe üzerinde bulunan Bizans kalesini (ortaçağ kalesi) arasında görülür. Bu kalenin bir akropol üzerine yapılmış olması muhtemeldir. İdimos'ta başka çok önemli başka bir konu da yer altından kaynayan su kaynaklarıdır. Bunlar tepenin eteğinden batıya doğru iki mil aktıktan sonra azmağı (nehir) oluştururlar. Bu nehre kentin adı ile İdimos nehri denirdi. Bizans kalesinin bulunduğu tepede eskiden bir akropolün olduğu 1.80 m genişliğinde ve yedi sıra olarak kalmış Helenistik duvar kalıntısından anlaşılmaktadır. Bu duvar isodomik görünmesine rağmen düzensizdir. Ana taşları özenle kesilmiş bağlantılar iyi hesaplanmıştır. Duvarın alt tarafında kesme taşlar vardır. BİZANS KALESİ İnişdere (İnişdibi) denen yerde bulunan kale dikdörtgen şeklinde tepenin meyline uymuş ve vadiye hakimdir. (Fig.30). Gerek büyüklüğü ve gerek pozisyonundan Anadolu'nun savunmasında önemli rol oynamıştır. Kale kalker blokları, tuğla parçaları ve kireçle yapılmıştır. Bizans yapı geleneğine göre tuğlalar büyük blokların etrafına bir çember gibi sıralanmıştır. Yuvarlak köşe kulelerinden biri gayet iyi şekilde bugüne gelmiştir. Çok ilginç olan uzun ve kapalı bir tünel kale içinden nehir kenarına (Kadınazmağı) kadar inmektedir. Tünel yaklaşık 2 m genişliğindedir. Her iki yan duvarda tonozların biraz altında kare biçiminde eş aralıklı bir takım delikler görülür. Tepenin yamacında nehre yakın bir yerde eski blok taşlar, tuğla ve kireçten yapılmış küçük bir yapı vardır. (?) ROMA MOZAİĞİ Kalenin güneydoğu köşesinin altında bulunan küçük bir Roma mozaiği kalıntılarının fotoğrafını çektik. (Fig.31). Bu mozaik yüzeyi iyice düzleştirilmiş siyah beyaz ve kırmızı parçalardan yapılmıştı. Mozaiğin yanında yuvarlak bir Bizans kulesinin kalıntıları vardı. Bütün bu bölgede nehirle tepe arasında birçok antik yapı kalıntıları belki de İdymos'un merkezinin neresi olduğunu gösterir. NEKROPOL-KAYA MEZARLAR Doğuya doğru yarım saatlik bir yürüyüşten sonra (?) ismini taş döşeme bir yoldan alan ve "Döşemeli Yol" olarak bilinen bir yere gelinir. Burada ilginç 5 kaya mezar vardır. I.Mezar: Altıgen bir girişi vardır. İç kısmı düzleştirilmiş, zemini dikdörtgen, tavanı eşek sırtı gibidir. II.Mezar: (Fig.32) Belki de projenin orijinalinde amaç, tapınak biçimindeki yapıyı dördüncü mezarda olduğu gibi etrafını çeviren ana kayadan ayırmaktı., ama bu iş bitirilmeden bırakılmıştır. Muhtemelen bir orta kolon tarafından ikiye bölünmüştü. Pronao ya da vestibül kısmının bir devirde yeniden düzenlenmiş olması, sağ tarafta yer seviyesinin alçaldığını ve mezar odasına gidişin orijinal plana uymadığını açıklar. İç taraf dikdörtgen zeminli ve eşek sırtı tavanlıdır. Yukarı doğru çan biçimini alan kapı alt kısmında yaklaşık 80 cm dir. (Mevcut tek kolonlu kaya mezar) III. Mezar : Dikdörtgen bir girişi vardır. Zemini çok düzensizdir. Kireç taşından bloklarla yapılmıştır. 21

22 IV. Mezar : Hepsinin büyüğü ve en güzelidir. (Fig.33-34) yaklaşık 80 cm genişliğinde bir açıklık onu etrafını çeviren kayadan tamamen ayırır. Bu açıklığın içinde dolaşılabilir. İon stili kolonlardan sadece sağ taraftaki kalmıştır. Ön tarafta hala izleri görülür. (Bu mezar Muğla-Marmaris yolunun altında kalıp 2001 Şubat ayında çıkarılan mezardır. Çıkışında bir kısmı kaybolmuştur.) V. Mezar (Fig.35) kayanın tepesinde olduğundan içine girilemez. (Bu mezarda halen yol altındadır.) Karia'nın diğer kaya mezarları ile karşılaştırıldığında M.Ö. IV: ve III: yüzyıla ait olduğu var sayılabilir. ESKİ İSKELE Eski İskele'de tepeye çıkmadan önce kare biçiminde bloklarla inşa edilmiş güzel bir mezara rastlanır. (Fig.36) dromos tamamen toprağın altındadır. Büyük giriş arhitravı (sütunlar üstündeki üst kiriş) hala ayaktadır. Bu arhitrav 1.80 m genişliğinde tek bir kalker bloktan yapılmıştır. Keramos'un duvarları ile karşılaştırıldığında bu mezarında Helenistik döneme ait olabileceği düşünülür. (Bu mezar Orman Kampının düzenlenmesi sırasında ortadan kalkmış, sözü edilen arhitrav Orman İskelesi denize iniş merdiveninde kullanılmıştır. (MB) ESKİ İSKELE TEPESİ Eski İskele tepesinde bir Bizans yada Selçuklu kulesi (Selçuklu yönetimi olmadı MB) vardır. Bu yapı birbirine bitişik iki yuvarlak kuleden oluşmuştur. Kulelerin arasındaki iki büyük gedik, belki top delikleridir. Az miktarda klasik geç döneme ait kolon parçası, bir İyonik sütun başı ve çeşitli taşlar bölgeye dağılmıştır. Burada yuvarlak, tonozlu sıva ile kaplı küçük bir sarnıç görülür. FOTOĞRAFLAR Fig.30.) Bizans Kalesinin bir fotoğrafı (Castello Bizantino)- İnişdibi Ortaçağ kalesinin fotoğrafı yılında çekilmiş fotoğrafta kalenin yıkıntı halindeki durumu görülmektedir. Fig.31) Ortaçağ kalesinde bulunmuş Roma mozaiği (Mosaico Romano) Fig.32.) Döşemeli yolda Kaya Mezar (Bugünkü tek kolonlu mezar) Fig.33-34) Yol altında kalıp sonradan 2001 yılında ortaya çıkarılan kaya mezar. Fotoğrafın incelenmesinde kaya mezarın bir kısmının yok olduğu görülecektir) Fig. 35) Kaya mezar Fig.36) Eski İskele'de Tramplenin bulunduğu, yukarı çıkan merdivenin civarında. Bu mezar bugün buranın düzenlenmesi sırasında ortadan kaybolmuş, büyük mermer blok Orman İskelesinde denize inen kısımda kullanılmıştır. (Sayın Aydın Turunç tarafından sağlanan orijinal ve Türkçe çeviri tarafımdan yeniden düzenlenerek ve fotoğraflar hakkında açıklamalar eklenerek yazılmıştır. Mehmet Bildirici ) (İtalyanca dan çeviri eski Gökova-Akyaka yı Sevenler Derneği Başkanı Yaşar Gedikoğlu nun oğlu.... tarafından gerçekleştirilmiştir.) 22

23 GEORGE BEAN CARIAN COAST III İDİMA (sayfa 68-72) Havzanın iki veya üç bin yıldan beri insanlar tarafından yaşanmasından bu yana körfezi dolduracak şekilde (silting process)(menderes nehrinin körfezinde olduğu gibi) büyük nehirler körfeze dökülmemektedir. Körfezde su seviyesi hala derindir, ancak körfezin kuzey doğu köşesinde kıyı fark edilemeyecek şekilde yavaş yavaş dolduğu için (Orman kampı içi) denize açılan tekneler Eski İskele'ye demir atamaz duruma gelmişler ve 1 km uzakta Yeni İskeleye demir atabiliyorlar. Körfezin kuzey tarafı dağlıktır. Keramos'un (Ören) batısında kıyıda içinde ekilebilir alanlarla birlikte, gerideki tepeler, ormanla kaplı yüksek dağlara yaslanır.(34) Ceramos'un doğusunda Kıran dağı yükselir, yükseklik deniz seviyesinden ft kadar (950 m) yükselir, öyle ki sadece bu yükseklik Akbük'te kırılır. Akbük'te bir korunmuş bir liman ve Helenistik Kule (Hellenistic Tower) olduğu eski araştırmacılar tarafından belirlenmiştir(35) ve kayanın çok dik şekilde denizden yükseldiği burada detaylı açıklanmıştır. Dağların aniden yükselişi sahilde çok basit bir patika yola bile izin vermez.(36) Akbük limanına ilaveten Akbük ve Gökova arasında eski taşların bulunduğu kayıtlara geçen Hayıtlı'da bir liman bulunmaktadır. Eski yerleşimden buraya iki kol yol inmektedir. Karşı sahilden dağın eteğindeki şerit halindeki ekili alanlar seçilebilir. Ancak Kıran dağında Ceramos ve İdima arasında antik kent bulunmamaktadır. Kerme körfezinden (Ceramic Gulf) içerde doğuda 3 km genişliğinde ve 7-8 km uzunluğunda Gökova veya Cova (Giova) (37) isimli verimli bir ova yer almaktadır. Düşük bir eşik ova ile Köyceğiz ovasını ayırmaktadır. Ovanın kuzey köşesinde Kozlukuyu ve deniz arasında kuvvetli pınarlar ortaya çıkar ve derin Kadın azmağına (Kadın river) su verirler. Bu pınarlar Sakarkaya'daki dağlık havzanın suyunu deşarj ederler. Araştırmacı Paton ve Myres bu pınarların batıda Kıran dağı eteklerinde bulunduklarını belirtir. "Mediterranean Pilot" (40a) denizcileri Kadın azmağından çıkan ve insanları canlı cenazeye çeviren zehirli bir gaza (miasma) karşı uyarmaktadır. Araştırmacı Robert 1934 yılında azmağın üstünde geceleri uyurken sağlığa zararlı bu durumu hissetmiştir. Fakat sonradan yapılan sıtmaya karşı savaş başarıya ulaşmış ve yaşanır hale gelmiştir. İdima'nın yeri Eski İskele'de İmparator Vespasianus için "İdimalılar Birliği" (Koinon ton İdimion) (40b) tarafından adanan anıtın kaidesinin Cousin ve Diehl tarafından bulunması ile Eski İskele olarak belirlenmiştir. Ancak Robert ilk defa kentin akropolünün (kale) farkına varır ve oraya dikkati çeker. Akropol yaklaşık 300 m yükseklikte Sakarkaya'nın önünde dik bir yamaçta geniş tarafı ile önümüze çıkar. Tepe yaklaşık 200 m uzunluğunda bir duvarla korunmuştur ve kuzeyde dik yamaçtan sadece 20 m kadar yüksekte olup dalgalarda yüzen bir gemiyi andırmaktadır. Fig. 3 de plan verilmiştir. Kuzey tarafta çevre duvarları takip edilebilmektedir, güney de ise derin yarlarla korunmuş olup burada yer yer duvar izleri vardır. Duvarlar genelde moloz şekle yakın kabaca düzeltilmiştir (roughly coursed wall), ancak bazı noktalarda yatay seviye verilmiş düzgün duvar işçiliği dikkati çeker (regular ashlar wall). Kale (citadel) duvarlarının kalınlığı 1,40 m, kuzey tarafın ortasındaki duvarlar dışa doğru çıkıntılıdır. Orta dar kısımda bir kaç odası olan ve iç kale (keep) vardır. Bunun hemen batısında, 10 m x 6 m boyutunda duvarları kısmen iyi gömme sarnıç yer almaktadır. İç kalenin doğusunda biraz aşağı seviyede bir alanda fırlamış taşlar çalılıklar yer almaktadır. Çevre duvarı dışında bir kule ve iç yüzeyden 1 m içeri yedi küçük istinat duvarı yer almaktadır. Kale tepesi kuzey doğuda yeniden yükselmekte ve bir geminin arka kısmını andırmaktadır (poop). Burada diğer bir çok sarp bir kayanın altında moloz şeklinde 1,95 m kalınlığında bir dış duvar izi görülmekte, bir kaç yüz metre aşağı doğru gitmekte sonradan bir U dönüşü yaparak kaleye doğru yönelmektedir. U dönüşüne kadar takip etmemiz için yeterli ışık yoktu, teraslamaların bulunması, kırık çanak parçalarının (sherd) bulunmasından bu duvarlar 23