GAZZİZÂDE ABDÜLLATİF EFENDİ NİN HULÂSATÜ L- VEFEYÂT INDA BURSA YER ADLARI ÖZET

Transkript

1 , p DOI Number: ISSN: , ANKARA-TURKEY GAZZİZÂDE ABDÜLLATİF EFENDİ NİN HULÂSATÜ L- VEFEYÂT INDA BURSA YER ADLARI Ayşe Nur SIR ** ÖZET Adbilim çalışmaları içinde, Yer Adları Bilimi bütün dünyada en geniş alana sahiptir. Yer adları bilimi, (Alm. toponymie, Fr. toponymie, İng. toponymy), yer belirten özel adları inceleyen bilim dalıdır. Grekçe yer, mevki, mahal; vücudun bir bölümü anlamlarındaki tôpos ile bir kişinin ya da bir şeyin özel adı; şöhret, ün ve ad anlamlarına gelen onoma kelimelerinden oluşmuştur. Yer adları, adlandırılan yerin doğal, kültürel, sosyo-kültürel etkisi ile meydana çıkmıştır. Yerleşim yerinin durumu, konumu, coğrafî yapısı, çevrede yetişen bitkiler, yaşayan hayvan türleri ya da orada bulunmuş, egemenlik sürmüş, mensup olduğu zümrenin itibarını kazanmış dinî bir kimliği, siyasî bir görevi, askerî bir unvanı olan kimse ile yaşanan ve izleri silinmeyen bir olay, karşılaşılan bir durum yer adlarına kaynak olmuştur. Adlandırmada, tarih boyunca sürdürülen bu geleneğin örneklerini, Anadolu nun pek çok şehrinde olduğu gibi Bursa da da görmek mümkündür. Bursa; tarihî mirası, kültürel zenginliği, coğrafî konumu, stratejik önemi, ticarî yolları, tabiat güzelliği, verimli ovası, şifalı kaplıcalarıyla tarih boyunca çeşitli medeniyetlerin cazibe merkezi olmuş bir şehirdir. Sadrazam Keçecizade Fuad Paşa nın ifadesi ile Bursa Osmanlı tarihinin dibacesi dir. Anadolu şehirleri arasında müstesna bir yeri bulunan ve yeşil kelimesiyle özetleniveren Bursa şehri, Osmanlıların fethinden önce hisar içine sıkışmış yedi mahalleden oluşan bir şehirken fetih sonrasındaki iki asırlık bir zaman dilimi içinde yüz kırk yedi mahalleden oluşan bir şehir hâline gelmiştir. İskân politikasının uygulanmasıyla birlikte Bursa, Türkmenlerin yerleşimine açılmıştır. Bu bağlamda şehirde yeni mahalleler, semtler, köyler ve kasabalar kurulmuş; halkın ortak olarak kullanabileceği cami, çeşme, mektep, köprü vb. çeşitli yapılar inşa edilmiş; yeni yerleşim yerlerine Türkçe adlar verilmiş; eski yerleşim yerlerinin adları da yerlileştirilmiştir. Siyasî, iktisadî ya da toplumsal sebeplere bağlı olarak zamanla bu yerlere verilen adlardan bazıları değişse de pek çoğu aynı kalmış ve millî kimliğini günümüze kadar taşımıştır. Bursa nın tarihî ve kültürel gelişimi ile ilgili bu bilgileri; tarihî Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Dumlupınar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fak. Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, El-mek:

2 954 Ayşe Nur SIR kayıtlardan, siyasî yazışmalardan, ticarî anlaşmalardan ya da edebî eserlerden elde etmek mümkündür. Her biri bir tarihî belge niteliğinde olan bu kaynaklardan biri, Gazzizâde Abdüllatif Efendi tarafından 3 Safer 230 / 5 Ocak 85 te telif edilen Hulâsatü l-vefeyât adlı eserdir. Vefeyât-nâme türünde kaleme alınan bu eser, bulunduğu konum itibariyle Osmanlı coğrafyasında önemli bir statüye sahip olan Bursa şehri hakkında bilgi verir. Osmanlı padişahlarından devlet ricaline, âlimlerinden mutasavvıflarına kadar uzanan önemli şahsiyetleri anlatır; şehrin mimarî yapılarından su kaynaklarına, kahvehanelerinden mesire yerlerine kadar şehrin sahip olduğu tarihî zenginliklerine, doğal kaynaklarına temas eder. On bölümden oluşan eserin her bölümünde, Bursa ile ilgili her bölümde farklı bir konu işlenmiştir. Bunlar, sırasıyla şöyledir: Bursa da metfun Osmanlı padişahları, Bursa da metfun Osmanlı şehzadeleri, Bursa da metfun Osmanlı vezirleri, Bursa da metfun âlimler, mutasavvıflar ve evliyalar, Bursa da mevcut selatin camiler, Bursa şehrinin faziletleri, Bursa nın mesire yerleri, Bursa da cari olan sular, kuyular, nehirler, pınarlar ve çeşmeler, Bursa kaplıcaları, Bursa da mevcut tekke ve zaviyeler. İşlenen konu ile ilgili bağlantılı olarak eserde; Bursa ve çevresiyle ilgili köy, kasaba, semt, mahalle, sokak gibi yerleşim yerleri; dağ, tepe, ova, yayla gibi oronimler; göl, ırmak, ayazma, kuyu gibi hidronimler ile halkın ortak kullanım alanları olan han, hamam, camii, tekke, çeşme, mesire yerleri ile mektep medrese gibi eğitim kurumu olarak hizmet veren yerlere ait çok sayıda yer adını içerir. Bu adların tespiti, bugün unutulan pek çok yer adının ortaya çıkmasına yardımcı olabileceği gibi bunların fonetik ve morfolojik bakımından incelenmesi de Türk dili tarihine katkı sağlayacaktır. Bu çalışmada, Gazzîzade Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât adlı eserindeki yer adları incelenmiştir. Bu hususla ilgili olarak Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi 2257 numarada kayıtlı müellif nüshası dikkate alınmıştır. Önce eser hakkında bilgi verilmiş sonra eserdeki yer adları tespit edilmiş; bunlar, belirleyici nesnenin coğrafî özellikleri dikkate alınarak sınıflandırılmış; alfabetik sıraya göre tablolar şeklinde sunulmuş; elde edilen veriler sayısal olarak değerlendirilmiştir. Çalışma sırasında metinde yer alan adlardan bazılarının günümüzde kullanılan aynı yer adına karşılık geldiği halde farklı şekillerde kullanıldığı tespit edilmiştir. Sözgelişi, Bursa şehri için Amûriyye, Bulunursa, Burusa, Şâm-ı Acem adları; Fenari Mahallesi için Fenârî, Monlâ Fenârî Mahallesi adları; Uludağ için Cebel-i Keşîş, Cebel-i Ruhbân adları, Soğucakpınar Köprüsü için Cisr-i Sogucak, Sogucak Bıñar Köprüsü adları, Pınarbaşı Mesire Yeri için Bıñarbaşı, Bıñarbaşı Teferrücgâhı adları, Yeşil Mederese için Sultâniyye, Sultâniyye Medresesi, Yeşil Medresesi adları gibi. Bu yer adları; metindeki farklı şekilleri ve kullanım sayısı ile birlikte tabloda belirtilmiş ancak her şekil sayısal değere dâhil edilmemiş, sadece günümüzde karşıladığı yer dikkate alınarak sayısal değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Anahtar Kelimeler: Hulâsatü l-vefeyât, Bursa, yeradbilim, yer adları, yerleşim yerleri

3 Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât ında Bursa Yer Adları 955 PLACE NAMES OF BURSA IN GAZZIZÂDE ABDÜLLATIF EFENDI S HULÂSATÜ L-VEFEYÂT ABSTRACT Hulâsatü l-vefeyât is a kind of literary work written in vefeyatnâme about Bursa. It was written on January 5th, 85 by Abdullâtif Gazzizâde Efendi. The first four chapters of this study are related to important people born in Bursa or growing there, living here and coming here subsequently for various reasons, including suspension, appointment, reshuffle. In this chapter discusses state officials, renowned scholars, well-known sufis and postneshin of Bursa lodge. Complex, houses of worship such as mosque and masjid, educational institutions such as madrasas schools, recreation areas, cafes, inns, baths, spas, fountains follow these chapters. The study is not only important in terms of history of residential, but also linguistics. Vocabulary of study consisting domestic and foreign words are created by largely composed of people custom names with the name of the place names. In study, in particular it has a lot of place names. There are 348 place names those of which are 2 oikonym, 4 urbanonym, 0 agoronym, 4 oranym, 56 hydronym,6 dromoym, 86 ktemthonym and 2 other toponym. This form used with or instead of changing and today phonetically on another name left and forgotten Bursa working place names, place names, will contribute to the science. In this study; it has been examined place names in the work of Hulâsatü l-vefeyât by Gazzîzâde Abdullatif Efendi. In this regard Süleymaniye Library Assad Effendi in 2257 is considered the number registered copy author. After last place names in the book about work it has been identified; after informing about the work the place names have been identified and classified considering the geographical features of the decisive object; presented in alphabetical order in the form of tables; The data obtained are evaluated numerically. STRUCTURED ABSTRACT Toponymy has the largest area in the world, within the onomatology studies. Toponymy (Ger. toponymie, Fr. toponymie, Eng. toponymy) is the science that studies the proper nouns that indicate location. In Ancient Greek, it is composed of the word tôpos meaning place, location, situs; a part of the body, and the word onoma meaning a specific name of a person or a thing; fame, reputation and name. Toponymy has emerged with the natural, cultural and sociocultural effects of the named place. The condition of the settlement, the location, geographical structure, the animal species or a situation which was lived through a person who was present there, prevailed, gained the reputation of the community he was connected to, who had a religious identity, a political task, a military title, and which still has its traces, a situation encountered have been the source of toponymy. In the onomathesia, the examples of this tradition continued throughout the history can be seen in Bursa as well as in many cities of Anatolia.

4 956 Ayşe Nur SIR Bursa is a city that has become the center of attraction of various civilizations throughout history with its historical heritage, cultural diversity, geographic location, strategic importance, trade routes, natural beauty, fertile plains and healing springs. Bursa is the preamble of Ottoman history as Grand Vizier Keçecizade Fuad Pasha s words. The city of Bursa which has an exceptional location among Anatolian cities and which is summarized with the word green, was before a city consisted of seven neighborhood stucked in the fortress before the Ottoman conquest, it became a city consisting of a hundred and forty seven neighborhoods within a period of two centuries after the conquest. With the implementation of settlement policy, Bursa was opened for settlement of Turkmen. In this context, new neighborhoods, districts, villages and towns were built in the city; various structures such as mosque, fountains, schools, bridges and etc. that can be used in common by the people were built; Turkish names were given to new settlement; the names of the former settlements were also nationalized. Most of these names remain the same and has brought their national identity to the present although some of the names given to these places have changed in time depending on the political, economic or social reasons. These information about the historical and cultural development of Bursa can be obtained from historical records, political correspondences, commercial agreements or literary works. One of these resources each one of which has the characteristics of a historical document, is the work named Hulâsatü l-vefeyât which was compiled in 3 Safer 230 / 2 January 85 by Gazzizâde Abdullatif Efendi. The work which has been written in the review essay genre, gives information about Bursa, a city which was important due to its location in Ottoman geography. It mentions about important people ranging from Ottoman sultans and state dignitaries to its scholars and mystics; and also touches the architectural structures, springs, cafes and recreation spots. Consisting of ten sections, the work mentions different places of attraction related with Bursa in each section. These are as follows: Enamour Ottoman Sultans in Bursa, Enamour Ottoman princes in Bursa, Enamour Ottoman Viziers in Bursa, Enamour scholars in Bursa, sufis and saints, selatin mosques in Bursa, merits of the city of Bursa, recreation spots in Bursa, Prevalent waters, wells, rivers, springs and fountains of Bursa. Spas of Bursa, lodges and zawiyahs located in Bursa. Related with the covered subject, the work also includes the names of places in and around Bursa; residential places like villages, boroughs, districts, neighborhoods, Oronyms like mountains, hills, plains and plateu, areas of common usage like inns, hamams, mosques, lodges, fountains, recreation spots, educational institutions like schools and madrasahs. Detection of the names of these places will help us to uncover forgotten names of locations as well as contributing to the history of Turkish language by reviewing them phonetically and morphologically. In this work, the names of locations mentioned in Hulâsatü l- Vefeyât by Gazzîzâde Abdullatif Efendi have been reviewed. For that matter, the author s edition registered in Suleymaniye Library Esad Efendi with no: 2257 had been studied. First the work has been introduced, then the location names within the work have been detected,

5 Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât ında Bursa Yer Adları 957 these are classified according to the geographical features of the signifier object; presented as tables alphabetically and the obtained data has been evaluated numerically. During the study, it has been detected that some of the location names are used in different ways in the work although the names correspond with the ones in use today. i.e. for the city of Bursa, Amûriyye, Bulunursa, Burusa, Şâm-ı Acem, For Fenari neighbourhood Fenârî, Monlâ Fenârî Mahallesi For Uludağ Cebel-i Keşîş, Cebel-i Ruhbân, For Soğucakpınar Bridge, Cisr-i Sogucak, Sogucak Bıñar Köprüsü, For Pınarbaşı recreation spot, Bıñarbaşı, Bıñarbaşı Teferrüc-gâhı, For Yeşil Medrese, Sultâniyye, Sultâniyye Medresesi, Yeşil Medresesi etc. names have been used. These location names have been indicated on the table with the different types in the text and their use count but not all the type of usage have been included in the numerical value, instead subjected to the evaluation only taking the current corresponding location into consideration. Key Words: Hulâsatü l-vefeyât, Bursa, toponomy, place names, settlements.. Giriş Batıda adbilimin bir alt kolu olarak gelişmeye başlayan yer adları bilimi (Alm. toponymie, Fr. toponymie, İng. toponymy), yer belirten özel adları inceleyen bilim dalıdır (Vardar, 2002: 224). Grekçe yer, mevki, mahal; vücudun bir bölümü anlamlarındaki tôpos ile bir kişinin ya da bir şeyin özel adı; şöhret, ün ve ad anlamlarına gelen onoma kelimelerinden oluşmuştur (Kurgun, 2002: 3). Yer adları bilimi, yalnızca dilbilimin konusu olarak kalmamış, tarih, sosyoloji, antropoloji, biyoloji gibi değişik bilim dallarının da ilgilendikleri bir alan olarak dikkati çekmiştir. Verilişinde pek çok etkenin bulunduğu yer adları (Akar, 2006: 52), insanoğlunun araziye yakıştırarak ad koyma hususundaki zenginlik ve zevkinin bir göstergesi olarak kabul edilmiştir. Yer adları, adlandırılan yerin doğal, kültürel, sosyo-kültürel etkisi ile meydana çıkmıştır. Dinî bir kimliği, siyasî bir görevi, askerî bir unvanı olan ya da mensup olduğu zümrenin itibarını kazanan kadın ve erkek adları ile bir olay, bir durum, bir efsane gibi konular yer adlarına kaynak olmuştur. Bunun yanında coğrafî yapı, hayvan, bitki ve renk adlarının da yer adları olarak kullanıldığı görülür. Adlandırmada, tarih boyunca sürdürülen bu geleneğin örneklerini, Anadolu nun pek çok şehrinde olduğu gibi Bursa da da görmek mümkündür. 326 tarihinde Osmanlıların fethiyle birlikte Bursa ve çevresine yerleşen Türkmenler, bu yeni yerleşim yerinin dağına, taşına, ovasına, yaylasına, ırmağına, köprüsüne, mahallesine, camisine, türbesine kısacası kendilerini ilgilendiren ve ilgisini çeken her şeyine kendi yaşam tarzı, dünya görüşü ve inançları ile ilgili adlar vermişlerdir. Verilen bu adlar, zamanla o bölge ya da mekânla özdeşleşerek kültürün ve toplumsal değerlerin de ölümsüzleşmesini sağlamıştır. Nitekim Bursa da

6 958 Ayşe Nur SIR Osmanlı nın tarihî dokusu ve kültürel yapısı, kimi zaman bir han ya da hamam, kimi zaman bir cami ya da mescit, kimi zaman bir köprü ya da yol, kimi zaman da bir türbe ya da tekkede yaşatıldığı müşahede edilir. Şehre hâkim olan geçmişin izlerini, sadece tarihî mekânlarda değil, akarsuyundan kaplıcasına, dağından tepesine, yaylasından ovasına kadar şehrin tabiî kaynaklarında da görmek mümkündür. Geçmişiyle barışık olan bu şehri ve sahip olduğu zenginlikleri anlatan birçok eser kaleme alınmıştır. Bu eserlerden biri, Bursa vefeyât-nâmeleri arasında adı sıkça geçen Hulâsatü l- Vefeyât tır. 2. Hulâsatü l-vefeyât Gazzizâde Abdüllatif Efendi, tarafından 3 Safer 230 / 5 Ocak 85 te telif edilmiştir (Gazzizâde Abdüllatif, 230: vr. 67a/05-07). Biyografik bir eser görünümünde olmasına rağmen şehir monografisi özelliği de taşıyan bir vefeyât-nâmedir. Yazarın Ravzatü l-muflihûn adlı eserinin bir nevi özeti mahiyetindedir. Eserin hazırlanılışı sırasında Şakâyık-ı Nu mâniyye, Güldeste-i Belîgıyye, Baldırzâde ve Zeyl-i Ziyâ gibi daha önce yazılmış Bursa vefeyât-nâmelerinden de faydalanılmıştır. Eserde; Bursa nın önemli şahsiyetleri, tarihî anıtları, mimarî yapıları, su kaynakları ile han, hamam, mescit, cami, tekke ve mesire yerleri gibi ortak kullanım alanları hakkında bilgi verilmiştir. Kısacası, eserde Bursa nın coğrafî ve beşerî yapısı ile kültürel dokusu anlatılmıştır. 3. Bursa Yer Adları Yer adlarının sınıflandırılması birbirinden farklılıklar gösterebilir. Üzerinde çalışılan coğrafî nesnenin niteliği ve sınırları, bu noktada belirleyicidir. Basit anlamda yer adları, yerleşme adları ve diğer coğrafî adlar şeklinde sınıflandırılır. Belirleyicinin coğrafî özellikleri dikkate alındığında ise yapılacak tasnif, daha ayrıntılı olacaktır. Genel olarak kabul gören sınıflandırma; oykonimler, horonimler, urbanimler, oronimler ve dromonimler şeklindedir. Bu çalışmada; coğrafî nesne olarak Bursa şehrinin belirleyici olması, sınıflandırmanın kapsamını genişletmiştir. Çünkü Bursa, yüzyılların tecrübe ve birikiminin ürünü olan tarihi, kültürü hatta tabiatın cömertliğini bütün boyutuyla yansıtan mekânlara sahiptir. Bunların incelenmesi, uzun bir zaman dilimi ve yoğun bir çaba ister. Bu sebeple bu mekânların sınırlarını daraltmak gerekir. Bu bağlamda Bursa ya Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin kaleminden baktığımızda; bir taraftan XIX. yüzyıl Bursa sını tanımış bir taraftan da şehrin sahip olduğu tarihî mekânların sınırlarını belirlemiş oluruz.

7 Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât ında Bursa Yer Adları 959 Hulâsatü l-vefeyât ta tespit edilen yer adları, şu şekilde tasnif edilebilir:. Oykonimler (Yerleşim yeri, yaşam alanı adları) 2. Urbanonimler (Yerleşim yeri içi, bölge adları) 3. Agoronimler (Meydan, pazar, çarşı adları) 4. Oronimler (Dağ, tepe, ova, düzlük adları) 5. Hidronimler (Doğal veya suni su adları) 6. Dromonimler (Hava, su, yer altı ve yer üstü ulaşım yolu adları) 7. Ktemtonim (Kurum, kuruluş adları) 8. Diğer toponimler 3.. Oykonimler (Yerleşim yeri, yaşam alanı adı) Oykonim; Yunanca mesken, yurt, ev anlamındaki oykos ile ad anlamına gelen onuma kelimelerinden yapılmıştır. Şehir, kasaba, köy tipli yerleşim birimlerini içine almaktadır (Bekadze, 204: 92). Yerleşim yerlerinde bulunan kalelerin nüfusu az da olsa şehir gibi değerlendirilebilir. Bu bağlamda kaleler de bu gruba dâhil edilmiştir. Hulâsatü l-vefeyât ta, Bursa ve çevresinde adı geçen oykonimler ile ilgili olarak yirmi bir yer adı tespit edilmiştir. Bu adlardan ikisi kale tipli, biri şehir tipli, dördü kasaba tipli, on dördü köy tipli yerleşim merkezlerine aittir. Adı geçen yerleşim yerleri ile ilgili tablolar aşağıda verilmiştir: Kale Tipli Yerleşim Merkezi Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Burusa Ģiŝārı Bursa Hisarı 5 Burusa Ķal ası Bursa Kalesi 8 Ģiŝār Bursa Hisarı 2 Ģiŝār-ı Burusa Bursa Hisarı 2 Ķal a Bursa Kalesi 7 Tablo : Kale tipli yerleşim merkezi adları Şehir Tipli Yerleşim Merkezi Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Amūriyye Bursa Bulunursa Bursa Burusa Bursa 8 Şām-ı Acem Bursa

8 960 Ayşe Nur SIR Tablo 2: Şehir tipli yerleşim merkezi adları Kasaba Tipli Yerleşim Merkezi Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Kete ķażāsı Kete Miģāliç Boġazı Karacabey Mudanya Mudanya 2 Yeñişehir Yenişehir Tablo 3: Kasaba tipli yerleşim merkezi adları Köy Tipli Yerleşim Merkezi Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Apolyond Apolyond (Gölyazı) Dikencik ķaryesi Dikencik köyü (Dikencik Çiftliği) Fenār ķaryesi Fenar köyü Fildara Filader Gölbıñar Gölpınar İznıķ Orĥāniyyesi Orhaniye İžvaš ķaryesi İzvat köyü Ķarabıñar Karapınar 3 Kestel ķaryesi Kestel köyü 4 Ķızıķ ķaryesi Kızık köyü Ķumla-i Ŝaġír Küçük Kumla Ķumlalar Kumlalar Loķmānlar ķaryesi Lokmanlar köyü Missi ķaryesi Missi köyü Tablo 4: Köy tipli yerleşim merkezi adları Urbanonimler (Semt, mahalle, sokak, meydan adı) Urbanonim; Yunanca urbanus şehir ve onuma ad kelimelerinden oluşmuş semtleri, mahalleleri, sokakları, meydanları içermektedir (Bekadze, 204: 93). Hulâsatü l-vefeyât ta Bursa da bulunan urbanimlerle ilgili olarak altısı semt, otuz beşi mahalle olmak üzere kırk bir yer adı tespit edilmiştir. Bursa da bulunan semt ve mahalleler aşağıdaki tablolarda verilmiştir: Mahalle Adları Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Alaca Ĥırķa Maģallesi Alacahırka Mahallesi 3 Alí Paşa Maģallesi Alipaşa Mahallesi Aššār Hüsām Maģallesi Attarhüsam Mahallesi Balıķ Bāzārı Balıkpazarı Mahallesi

9 Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât ında Bursa Yer Adları 96 Beşikçiler Ķapısı Beşikçiler Kapısı (Beşikçiler Mahallesi) Çatalfırın Çatalfırın Mahallesi 7 Çatalfırın Maģallesi Çatalfırın Mahallesi Çekirge Maģallesi Çekirge Mahallesi 4 Çınāröñü Çınarönü Mahallesi Dāye Ģâtûn Maģallesi Dayehatun Mahallesi Duĥter-şeref Maģallesi Duhterşerif Mahallesi Emír Sulšān Maģallesi Emirsultan Mahallesi Enārlı Maģallesi Enarlı Mahallesi Fenārí Fenari Mahallesi Fıstıķlı Fıstıklı Mahallesi Gökdere Maķsemi Gökdere Maksem Mahallesi Ģamza Beg Maģallesi Hamzabey Mahallesi 7 Işıķlar (Sekeleme) Işıklar Mahallesi İncirlice Maģallesi İncirlice Mahallesi 6 Ķaraaġaç Maģallesi Karaağaç Mahallesi 2 Ķarakedi Maģallesi Karakedi Mahallesi Ķayabaşı Kayabaşı Mahallesi Kefere Maģallesi Kefere Mahallesi Maģkeme-i kübrā Büyük Mahkemesi Monlā Fenārí Maģallesi Fenari Mahallesi Murādiyye Muradiye Mahallesi 2 Murādiyye Maģallesi Muradiye Mahallesi 2 Naķķaş Alí Maģallesi Nakkaşali Mahallesi Peşte Peşte Sa dfaķíh Maģallesi Satıfakih Mahallesi Sedbaşı Setbaşı Mahallesi 8 Sulšān Emír Maģallesi Emirsultan Mahallesi Şibli Şibli Mahallesi Umur Beg Maģallesi Umurbey Mahallesi Üçķuzular Üçkuzular Mahallesi 2 Üftāde Üftade Mahallesi Yahudíler Maģallesi Yahudiler Mahallesi 2 Yeñice Maģallesi Yenice Mahallesi Zaġafrānlıķ Maģallesi Zağafranlık Mahallesi Tablo 5: Mahalle adları

10 962 Ayşe Nur SIR Semt Adları Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Ayās Paşa Türbesi Semti Ayaspaşa Türbesi Semti Gökdere Maķsemi Semti Gökdere Maksem Semti (Maksem Mahallesi) Ģācı Ivāż Semti Hacıivaz Semti Murādiyye Semti Muradiye Semti 3 Tatarlar Semti Tatarlar Semti Zeyníler Semti Zeyniler Semti Tablo 6: Semt adları Agoronimler (Meydan, pazar, çarşı adı) Agoronim; Yunanca agora meydan, hıyaban, pazar, onuma ad kelimelerinden yapılmıştır (Yavuz - Şenel, 203: 2243). Şehrin meydan, çarşı ve pazarlarının dâhil edildiği yer adlarını inceler. Hulâsatü l-vefeyât ta altısı meydan, biri menzil, ikisi çarşı, biri pazar yeri olmak üzere on yer adı tespit edilmiştir. Adı geçen yerlerle ilgili tablo aşağıda verilmiştir: Meydan, Alan, Çarşı, Pazar Adları Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Beşikçiler Çarşısı Beşikçiler Çarşısı Bursa Iyd-gāhı Bursa Bayram Yeri Işıķlar Alanı Işıklar Meydanı Ķahveler Kahveler Monlā Çelebi Menzili Molla Çelebi Menzili Namāz-gāh-ı Burusa Bursa Namazgâh Meydanı Namāz-gāh Meydānı Bursa Namazgâh Meydanı Oķ Meydānı Okmeydanı 3 Sedbaşı Çarşısı Setbaşı Çarşısı Šopĥāne Tophane Šavuk Bāzārı Tavukpazarı Tablo 7: Meydan, menzil, çarşı, pazar yeri adları Oronimler (Dağ, tepe, düz, yokuş, ova, bağ, bahçe adları) Oronim; Yunanca dağ anlamına gelen oros ile ad anlamına gelen onuma kelimelerinden oluşmuştur. Sıradağları, vadileri, tepeleri, çayırları, tarlaları, bağları, bahçeleri vb. içerir (Bekadze, 204: 93). Hulâsatü l-vefeyât ta Bursa daki oronimlerle ilgili olarak dört yer adı tespit edilmiştir.

11 Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât ında Bursa Yer Adları 963 Adı geçen dağ, tepe ve kaya adları aşağıdaki tabloda verilmiştir: Dağ Adları Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Cebel-i Keşíş Uludağ 3 Cebel-i Ruhbān Uludağ Cebel-i Seyyid Nāŝır Seyyidnasır Tepesi Ŝarnıc Ŝarnıc Dağı 2 Yıķıķķaya Yıkıkkaya Tablo 8: Dağ, tepe, kaya adları Hidronimler (Deniz, göl, nehir, dere, çay, kuyu, çeşme adı) Hidronim; hidro su ile onuma ad anlamına gelen kelimelerinden yapılmıştır (Yavuz, Şenel, 203: 2246). Doğada mevcut olan ve insanlar tarafından düzenlenen okyanus, nehir, göl, deniz, körfez, boğaz, baraj, çağlayan gibi su kaynaklarını bildirir (Bekadze, 204: 94). Hulâsatü l-vefeyât ta hidronimlerle ilgili çok sayıda pınar, ayazma, dere, çay, göl, kuyu ve çeşme adına rastlanmıştır. Bunlardan kırk sekizi çay, dere ve pınar, ikisi ayazma, dördü çeşme, ikisi kuyu olmak üzere elli altı yer adı tespit edilmiştir. Bursa nın su kaynakları ile ilgili tablolar aşağıda verilmiştir: Su Kaynaklarının Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Āb-ı Alíşír Alişir Suyu 2 Āb-ı Aŝā Asa Suyu Āb-ı Çatalçeşme Çatalçeşme Suyu Āb-ı Devlengeç Devlengeç Suyu Āb-ı Fındıķlı Fındıklı Suyu Āb-ı Ģayāt Abıhayat Pınarı 3 Āb-ı Ģayāt Ŝaģrāsı Ŝuyu Abıhayat Pınarı Āb-ı Ķadrí Kadri Suyu Āb-ı Ķıŝıķ Çeşmesi Kısıkçeşmesi Suyu Āb-ı Laķlaķ Leylek Pınarı Āb-ı Ŝoġucaķ Soğucak Suyu Aķçaġlan Akçağlayan Suyu 2 Aķçaġlan Ŝuyu Akçağlayan Suyu 4 Alaca Ĥırķa Ayazması Alacahırka Ayazması Alíşír Ŝuyu Alişir Suyu 3 Aŝā Ŝuyu Asa Suyu 3 Ašranos Adronos Çayı Ayrancı Ŝuyu Ayrancı Suyu 2

12 964 Ayşe Nur SIR Balıķlı Balıklı Suyu Balıķlı Ŝuyu Balıklı Suyu Bıñarbaşı Pınarbaşı Suyu 3 Bıñarbaşı Ŝuyu Pınarbaşı Suyu 0 Cilimboz Deresi Cilimboz Deresi Çatalçeşme Ŝuyu Çatalçeşme Suyu Delice Ŝuyu Delice Suyu 4 Devlengeç Devlengeç Suyu Devlengeç Ŝuyu Devlengeç Suyu 4 Diger Aŝā Ŝuyu Diğer Asa Suyu 3 Diger Balıķlı Bıñar Diğer Balıklı Pınar Erikli Yayla Ŝuları Erikli Yayla Suları Fażlı Paşa Ŝuyu Fazlıpaşa Suyu 2 Fındıķlı Ŝuyu Fındıklı Suyu Gökdere Gökdere Suyu 0 Gökdere Ŝuyu Gökdere Suyu 0 Gölayaķları Gölayakları Gölbıñarı Ŝuyu Gölpınarı Suyu Gümüş Ŝuyu Gümüş Suyu 3 Ģammām Tekyesi Ķuyu Ŝuyu Hamamtekkesi Kuyu Suyu Ģekímşāh Ŝuyu Hekimşah Suyu 3 Ĥoca İlyās Ŝuyu Hoca İlyas Suyu Ķadrí Ŝuyu Kadri Suyu Ķapılıķaya Ŝuyu Kaplıkaya Suyu 2 Ķarabıñar Ŝuyu Karapınar Suyu Ķaragöl Karagöl 2 Kātib Ŝuyu Kâtip Suyu 3 Ķavaķlı Ŝuyu Kavaklı Suyu 3 Ķayabaşı Ayazması Kayabaşı Ayazması Ķozbıñar Ŝuyu Kozpınar Suyu 2 Leglek Bıñarı Leylek Pınarı 3 Murdarca Ŝuyu Murdarca Suyu Müftí Ŝuyu Müftü Suyu 3 Nā ib Deresi Naip Deresi 4 Nilüfer Nilüfer Suyu Nilüfer Bıñarı Nilüfer Suyu Nilüfer Ŝuyu Nilüfer Suyu Ŝarnıc Ŝuyu Sarnıç Suyu 2

13 Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât ında Bursa Yer Adları 965 Seyyid Nāŝır Ŝuyu Seyyidnasır Suyu Ŝoġucaķ Bıñar Soğucak Pınar 4 Südlü Bıñar Sütlü Pınar Ŝüdlüce Sütlüce Suyu Südlüce Ŝuyu Sütlüce Suyu Sütlüce Ŝuyu Sütlüce Suyu Umur Beg Ŝuyu Umurbey Suyu 2 Yataġan Ŝuyu Yatağan Suyu 2 Yaycılar Bıñarı Yaycılar Pınarı 2 Yaycılar Ŝuyu Yaycılar Pınarı Yeyni Ŝu Yeyni Su 2 Zeyníler Ŝuyu Zeyniler Suyu 4 Tablo 9: Dere, çay, pınar, ayazma ile ilgili su kaynağı adları Çeşme Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Fıstıķ Çeşmesi Fıstık Çeşmesi Ģācı Ivāż Çeşmesi Hacıivaz Çeşmesi Ķıŝıķ Çeşmesi Kısık Çeşmesi 2 Südlüce Çeşmesi Sütlüce Çeşmesi Tablo 0: Çeşme adları Kuyu Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Seyyid Ömer-zāde Bi ri Seyyid Ömerzade Kuyusu Taĥıl Ĥānı Ķuyusu Tahılhanı Kuyusu Tablo : Kuyu adları Dromonimler (Yer altı ve yer üstü ulaşım yolları adı) Dromonim; Yunanca yol anlamına gelen dromoz ile ad anlamına gelen onuma (Yavuz, Şenel, 203: 2244) kelimelerinden oluşmuştur. Hava, su, yer altı ve yer üstü ulaşım yollarını içermektedir. Hulâsatü l-vefeyât ta beşi yol, on biri köprü olmak üzere on altı ulaşım yolu tespit edilmiştir. Eserde adı geçen yol ve köprü adları aşağıdaki tablolarda verilmiştir: Yol Adları Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Ābdāl Murād Yolu Abdal Murad Yolu Bıñarbaşı Yolu Pınarbaşı Yolu 2 Ģüsāme d-dín Yolu Hüsameddin Tekkesi Yolu

14 966 Ayşe Nur SIR Ķaplıcalar Yolu Kaplıcalar Yolu Uzun Yol Bilinmiyor (?) Tablo 2: Yol adları Köprü Adları Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Abdāl Köprüsü Abdal Köprüsü Cisr-i Boyacıķulu Boyacıkulu Köprüsü Cisr-i Irġandı Irgandı Köprüsü Cisr-i Maķsem Maksem Köprüsü Cisr-i Meydancıķ Meydancık Köprüsü Cisr-i Seddbaşı Setbaşı Köprüsü Cisr-i Ŝoġucaķ Soğucakpınar Köprüsü Çıġal-zāde Ciğalazade Köprüsü Gökdere Maķsemi Köprüsü Maksem Köprüsü Irġandı Cisri Irgandı Köprüsü Miģrāblı Köprü Mihraplı Köprü 2 Muŝlihiddín Irġandı Cisri Irgandı Köprüsü Ŝoġucaķ Bıñar Köprüsü Soğucakpınar Köprüsü Tatarlar Tatarlar Köprüsü Tablo 3: Köprü adları Ktemtonim (Kurum adı) Ktematonim; Yunanca ktematos eşya ve onuma ad kelimelerinden oluşmuştur (Bekadze, 204: 93). Başta eğitim, sağlık, din gibi farklı hizmetleri yerine getirmek için açılan kurum ve kuruluşların adlarını içermektedir. Okullar, müdürlükler, hastaneler, tiyatrolar, sinemalar, camiler, konser salonları, spor salonları, statlar, yardım kuruluşları vb. kurum ve kuruluş adlarını inceler (Şahin, 203: 54). Şehir sakinleri tarafından ortak olarak kullanılan mekânları içerdiği için bu tip yer adları için sosyal kullanım alanları ile ilgili yer adı ifadesi de kullanılabilir. Hulâsatü l-vefeyât ta adı geçen han, hamam, imaret, kahvehane, mesire yeri gibi gündelik hayatın gerekli kıldığı ihtiyaçlardan doğan mekânlar, mektep ve medrese gibi eğitim amacıyla kullanılan mekânlar, cami, mescit, tekke, zaviye, türbe, mezarlık gibi inanca bağlı kutsal mekânlar bu grubun sınırları içindedir. Mesire yerleri, bağ, bahçe, sahra, tarla, akarsu kenarı gibi oronomi ile ilgili yerlerdir. Aynı zamanda bu mekânlar; halkın buluştuğu, görüştüğü, gezip dolaştığı ve birlikte hoşça vakit geçirdiği yerler olarak şehir halkına hizmet vermiştir. Bu sebeple, mesire yerlerine ait adlar, sosyal kullanım alanları olarak kabul edilebilir.

15 Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât ında Bursa Yer Adları Gündelik hayatın ihtiyaçlarından doğan sosyal kullanım alanları adı Hulâsatü l-vefeyât ta altısı han, on altısı hamam, üçü kahvehane, biri imaret, dokuzu mezarlık, otuz biri mesire yeri olmak üzere elli yedi yer adı tespit edilmiştir. Adı geçen han, hamam, kahvehane, imarethane, mesire yeri adları aşağıdaki tablolarda verilmiştir: Han Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Düstūr Ĥān Düstur Han Ģācı Ivāż Ĥānı Hacıivaz Hanı Mudanya Ĥānı Mudanya Hanı Pirinc Ĥānı Pirinç Hanı 2 Taĥıl Ĥānı Tahıl Hanı Taģta Ķal a Ĥānı Tahtakale Hanı Tablo 4: Han adları Hamam Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Bıñarlar Ģammāmı Pınarlar Hamamı Boyu Güzel Ģammām Boyugüzel Hamam 2 Çekirge Ģammāmı Çekirge Hamamı 2 Çıķçıķ Ģammāmı Cıkcık Hamamı Dülgerler Ģammāmı Dülgerler Hamamı Eski Ķaplıca Eski Kaplıca 7 İncirlice Ģammāmı İncirlice Hamamı Ķara Muŝšafā Ģammāmı Kara Mustafa Hamamı 2 Ķaynarca Ģammāmı Kaynarca Hamamı Keçeli Ģammāmı Keçeli Hamamı Kükürtlü Ģammāmı Kükürtlü Hamamı 2 Küşterí Ģammāmı Küşteri Hamamı Şengül Şengül Hamamı Vaní Ģammāmı Vani Hamamı Yeñi Ķaplıca Yeni Kaplıca Yeşil Ģammāmı Yeşil Hamamı 2 Tablo 5: Hamam adları Kahvehane Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Aŝmaaltı Ķahvesi Asmaaltı Kahvesi 2 Bıñarbaşı Ķahvesi Pınarbaşı Kahvesi Ortadere Ķahvesi Ortadere Kahvesi Tablo 6: Kahvehane adları

16 968 Ayşe Nur SIR İmaret Adı Günümüzdeki Adı Geçtiği Sayfa Yeşil İmāreti Yeşil İmareti Tablo 7: İmarethane adları Mesire Yeri Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Ābdāl Murād Ŝaģrāsı Abdal Murad Sahrası Acemler Çeşmesi Acemler Çeşmesi Aķçaġlan Ŝaģrāsı Akçağlayan Sahrası Alaca Ĥırķa Ŝaģrāsı Alacahırka Sahrası Atĥāne Bāġçeleri Athane Bahçeleri Atıcılar Atıcılar Meydanı Sahrası Atıçılar Meydānı Ŝaģrāsı Atıcılar Meydanı Sahrası Atıcılar Ŝaģrāsı Atıcılar Meydanı Sahrası Badāmlı Bāġçe Bademli Bahçe 2 Bıñarbaşı Pınarbaşı Mesire Yeri 5 Bıñarbaşı Teferrüc-gāhı Pınarbaşı Mesire Yeri Çamlıca Çamlıca 2 Çamlıca Ŝaģrāsı Çamlıca Deve Tarlası Deve Tarlası 2 Du ā Yeri Dua Yeri 2 Erikli Yayla Erikli Yaylası Ĥıżırlıķ Ŝaģrāsı Hıdırlık Sahrası Ģüsāme d-dín Ŝaģrāsı Hüsameddin Sahrası Ķapılıķaya Ŝaģrāsı Kaplıkaya Sahrası Ķazancı Alanı Kazancı Alanı Küçük Temennā Mesíresi Küçük Temanna Mesiresi Monlā Fenārí Mesíresi Molla Fenari Mesiresi Ŝaģrā-yı Lašífí Latifî Sahrası Ŝaģrā-yı Yıldırım Ĥān Yıldırımhan Sahrası Ŝarnıç Ŝaģrāsı Sarnıç Sahrası Seyyid Nāŝır Seyyidnasır Sahrası 6 Seyyid Nāŝır Ŝaģrāsı Seyyidnasır Sahrası Suĥte Sekisi Suhte Sekisi 3 Südlüce Ŝaģrāsı Sütlüce Sahrası Şeyĥ Bāġçesi Şeyh Bahçesi 2 Şeyĥ Murād Yaylası Şeyh Murad Yaylası 4 Temennā Temanna 2 Tācir Bāġçesi Tacir Bahçesi

17 Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât ında Bursa Yer Adları 969 Temennā-yı Kebír Büyük Temenna Yeñişehir Ŝaģrāsı Yenişehir Sahrası 2 Zeyníler Yaylası Zeyniler Yaylası 2 Tablo 8: Mesire yeri adları Eğitim kurumları ile ilgili sosyal kullanım alanları adı Hulâsâtü l-vefeyât ta eğitimin kurumları ile ilgili yedi ad tespit edilmişdir. Dönemin eğitim kurumu olarak hizmet veren mektep ve medreselere adları aşağıdaki tabloda verilmiştir: Eğitim Kurumunun Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Ĥoca Muģyi d-dín Mektebi Muhyiddin Muallimhanesi Muģyi d-dín Mu āllim-ĥānesi Muhyiddin Muallimhanesi Murādiyye Muradiye Medresesi 2 Ortabāzār Medresesi Ortapazar Medresesi Sulšāniyye Yeşil Mederese Sulšāniyye Medresesi Yeşil Mederese Veled Ģabíb Mektebi Veled Habip Mektebi Yeşil Medresesi Yeşil Mederese Yıldırım Medresesi Yıldırım Medresesi Zeyrek Medresesi Zeyrek Medresesi Tablo 9: Eğitim kurumu adları İnançla ilgili kutsal mekânlara ait sosyal kullanım alanları adı Hulâsatü l-vefeyât ta otuz üçü cami, altısı mescit vb. ibadethanelere, kırk dokuzu tekke, dergâh ve zaviye gibi kutsal mekânlara, yirmi yedisi türbelere, dokuzu mezarlıklara ait olmak üzere yüz on sekiz yer adı tespit edilmiştir. Bu adlardan bazıları farklı yazımlarına rağmen sadece bir mekânı karşılamaktadır. Dolayısıyla her bir ad tek tek sayıya dâhil edilmemiştir. Eserde, inançla ilgili kutsal mekânlara ait sosyal kullanım alanları aşağıdaki tablolarda verilmiştir: Cami Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Abdāl Cāmi Abdal Mehmed Camii Abdu r-raģmān Cāmi Abdurrahman Camii Aģmed Paşa Cāmi Ahmedpaşa Camii Alí Paşa Cāmi Alipaşa Camii 5 Bıñarbaşı Cāmi Pınarbaşı Camii 2 Cāmi -i Kebír Ulu Camii 27 Emír Sulšān Cāmi Emirsultan Camii 5

18 970 Ayşe Nur SIR Emír Sulšān Ģażretleri Cāmi Emirsultan Camii Fenārí Cāmi Molla Fenari Cami 2 Ģācılar Cāmi Hacılar Camii Ģażret-i Emír Cāmi Emirsultan Camii 5 Ģażret-i Emír Sulšān Cāmi Emirsultan Camii Ģiŝār Cāmi Hisar Camii Ĥoca İlyās Cāmi Hoca İlyas Camii Ĥudāvendigār Cāmi Hüdavendigâr Camii 2 Maģkeme Cāmi Mahkeme Camii Manšıcı Mescidi Mantıcı Mescidi Monlā Arab Cāmi Molla Arap Camii Murādiyye Cāmi Muradiye Camii Müftí Abdü l- azíz Efendi Müftü Abdülaziz Efendi Cāmi Camii Münzeví el-ģāc Abdu llāh Münzevi Hacı Abdullah Efendi Cāmi Efendi Camii Namāz-gāh Namazgâh Camii 6 Orĥān Cāmi Orhan Camii Pars Beg Cāmi Şehreküstü Camii Sulšān Emír Cāmi Emirsultan Camii Şehreküsdü Cāmi Şehreküstü Camii Şeker Ĥoca Cāmi Şekerhoca Camii Yahní Ķapan Cāmi Yahnikapan Camii Yeşil Cāmi Yeşil Camii Yıldırım Ĥān Cāmi Yıldırımhan Camii 2 Zeyníler Cāmi Zeyniler Camii 2 Tablo 20: Cami adları Mescit Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Acemler Maģallesi Mescidi Acemler Mahallesi Mescidi İnebeg Mescidi İnebey Mescidi Ķaramaní Mescidi Karamani Mescidi Meģemmed Ķaramaní Mescidi Karamani Mescidi Veled Ģabíb Mescidi Veled-i Habib Mescidi 2 Yaģní Ķapan Mescidi Yahnikapan Mescidi Zaġafrānlıķ Mescidi Zağafranlık Mescidi Tablo 2: Mescit adları

19 Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât ında Bursa Yer Adları 97 Dergâh, Tekke ve Zaviye Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Abdu l-lašíf-i Ķudsí Dergāhı Zeyniler Tekkesi Abdāl Murād Zāviyesi Abdal Murad Zaviyesi Abdu l-mü min Tekyesi Abdülmümin Tekkesi 2 Açıķbaş Zāviyesi Açıkbaş Zaviyesi, Nakşibendi Atik Dergâhı 2 Aģmed Paşa Cāmi Tekyesi Ahmetpaşa Tekkesi Aģmed Paşa Tekyesi Ahmetpaşa Tekkesi 4 Ali Mest Zāviyesi Ali Mest Zaviyesi Alí Paşa Tevģíd-ĥāne Alipaşa Tevhidhanesi Baģrí Tekyesi Bahri Dede Tekkesi 2 Başçı Tekyesi Başçı İbrahim Bey Zaviyesi 3 Bektaşí Tekyesi Ramazan Baba Dergâhı 4 Bektaşíler Tekyesi Ramazan Baba Dergâhı Cizyedār-zāde Tekyesi Nakşibendi-i Cedid Zaviyesi (Cizyedar Tekesi) Cizyedār Tekyesi Nakşibendi-i Cedid Zaviyesi (Cizyedar Tekesi) Çehārşenbih Tekyesi Çarşamba Tekkesi 4 Çehārşenbih Zāviyesi Çarşamba Tekkesi Dergāh-ı Ģażret-i Mıŝrí Mısrî Tekkesi Elmalıķ Zāviyesi Elmalık Zaviyesi Emír Dergāhı Emirsultan Tekkesi Emír Sulšān Tekyesi Emirsultan Tekkesi Enārlı Tekyesi Enarî Dergâhı Enārlı Zāviyesi Enarî Dergâhı 4 Eşrefí Tekyesi Eşrefzade Tekkesi Eşrefiyye Dergāhı Eşrefzade Tekkesi Eşrefiyye Tekyesi Eşrefzade Tekkesi Eşref-zāde Āsitānesi Eşrefzade Tekkesi 3 Eşref-zāde Tekyesi Eşrefzade Tekkesi 2 Eyyūb Efendi Tekyesi Eyüp Efendi Tekkesi Fütūģí Zāviyesi Açıkbaş Zaviyesi (Nakşibendi Atik Dergâhı) Ġār-ı Āşıķān Âşıklar Mağarası Ġazzí Dergāhı Şeyh Ahmed Gazzî Tekkesi Ģaķķı Dergāhı İsmail Hakkı Tekkesi 3 Ģaķķı Tekyesi İsmail Hakkı Tekkesi 3

20 972 Ayşe Nur SIR Ģaķķı Zāviyesi İsmail Hakkı Tekkesi Ģiķmetí Zāviyesi İsmail Hakkı Tekkesi Ĥalvetí Tekyesi Halvetî Tekkesi Ģammām Tekyesi Hamam Tekkesi (İsmail Rûmî Dergâhı) 2 Ģasan Efendi Tekyesi Hasan Efendi Tekkesi 2 Ģażret-i Emír Zāviyesi Emirsultan Tekkesi 2 Ģażret-i Üftāde Tekyesi Üftade Tekkesi Hindíler Tekyesi Hindiler Tekkesi Kalendehanesi Ģüsāme d-dín Hüsameddin Tekkesi 3 Ģüsāmeddín Tekyesi Hüsameddin Tekkesi İlahí-zāde Zāviyesi Yoğurtlu Baba Zaviyesi (İlahizade Zaviyesi) Ķalender-ĥāne Hindiler Tekkesi 6 Ķarabaş Tekyesi Karabaş Tekkesi Ķāsım Ŝubaşı Zāviyesi Kasım Subaşı Zaviyesi 4 Kayġulu Tekyesi Kaygulu Tekkesi Mesākine Zāviyesi Miskinler Zaviyesi Mevleví Tekyesi Bursa Mevlevihanesi Mevleví-ĥāne Bursa Mevlevihanesi 0 Mıŝrí Tekyesi Mısrî Tekkesi Mír-i Büdelā Tekyesi Mir-i Büdela Tekkesi Münzeví Abdu llāh Efendi Münzevî Abdullah Efendi Tekyesi Tekkesi Naķşbendí Tekyesi Açıkbaş Zaviyesi (Nakşibendi Atik Dergâhı) Naŝūģ Zāviyesi Nasuhî Tekkesi Naŝūhí Dergāhı Nasuhî Tekkesi 2 Naŝūhí Tekyesi Nasuhî Tekkesi 2 Naŝūģí Zāviyesi Nasuhî Tekkesi 4 Nažar-gāh-ı Ģażret-i Mıŝrí Mısrî Tekkesi Özbekler Tekyesi Özbekler Tekkesi Buhara Dergâhı Özbekler Zāviyesi Özbekler Tekkesi (Buhara Dergâhı) Ramażan Baba Zāviyesi Ramazan Baba Zaviyesi Sa dí Tekyesi Sadî Tekkesi (Zencirî Ali Efendi Tekyesi) 2

21 Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât ında Bursa Yer Adları 973 Ŝalı Tekyesi Eyüp Efendi Tekkesi 6 Selāmí Tekyesi Selami Tekkesi Seyyid Nāsır Zāviyesi Seyyid Nasır Dergâhı Seyyid Usūl Tekyesi Seyyid Usul Tekkesi Şeyĥ Aģmed el-ġazzí Tekyesi Şeyh Ahmed Gazzî Tekkesi Şeyĥ Emín Efendi Tekyesi Şeyh Emin Efendi Tekkesi (Eminiye Dergâhı) Şeyĥ Ģüsāmeddín Tekyesi Şeyh Hüsameddin Tekkesi (Temenna Zaviyesi) Şeyĥ Nu mān Tekyesi Şeyh Numan Tekkesi (Numaniye Dergâhı) Üçķuzular Tekyesi Üçkuzular Tekkesi 5 Üçķuzular Zāviyesi Üçkuzular Tekkesi Üftāde Tekyesi Üftade Tekkesi 3 Ya ķūb Efendi Zāviyesi Yakup Efendi Zaviyesi 2 Yoġurtlu Baba Yoğurtlu Baba Zaviyesi (İlahizade Zaviyesi) Yoġurtlu Baba Zāviyesi Yoğurtlu Baba Zaviyesi (İlahizade Zaviyesi) 2 Zaġafrānlıķ Zāviyesi Zağafranlık Zaviyesi Zāviye-i Emír Emirsultan Tekkesi Zāviye-i Zeyniyye Zeyniler Tekkesi 3 Zencirí Alí Efendi Tekyesi Zencirí Alí Efendi Tekyesi (Sadî Tekkesi) Zeyníler Tekyesi Zeyniler Tekkesi Zeyníler Zāviyesi Zeyniler Tekkesi 2 Tablo 22: Dergâh, tekke ve zaviye adları Türbe Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Abdāl Meģemmed Türbesi Abdal Mehmed Türbesi 2 Abdu l-lašíf-i Ķudsí Türbesi Abdullatif Kudsî Türbesi 2 Burseví Efendi Türbesi Bursazade Şeyh Hacı Mustafa Efendi 3 Cünūní Türbesi Ahmed Cünunî Türbesi 2 Çelebi Sulšān Türbesi Çelebi Sultan Mehmed Türbesi 4 Destūr-ĥāne Türbesi Düsturhan Türbesi Ģażret-i Üftāde Türbesi Üftade Türbesi 5 Ĥoca Ķabuní Türbesi Hoca Kabunî Türbesi

22 974 Ayşe Nur SIR Ĥudāvendigār-ı Ġāzí Türbesi Hüdavendigâr Türbesi Ĥudāvendigār Türbesi Hüdavendigâr Türbesi 3 Ķırķ Ķızlar Kırk Kızlar Küçük Emír Sulšān Küçük Emirsultan Manastır Manastır Türbesi 2 Manastır Türbesi Manastır Türbesi Mevlūdí Süleymān Efendi Mevludî Süleyman Çelebi Türbesi Türbesi Murādiyye Türbe-i Şerífesi Muradiye Türbeleri Murād-ı Śāní Türbesi Muradiye Türbesi Murādiyye Türbesi Muradiye Türbesi 6 Nažar-gāh-ı Ķaraca Aģmed Karaca Ahmed Nazargâhı Orĥān Orhangazi Türbesi Orĥān Türbesi Orhangazi Türbesi Ośmāncık Türbesi Osmancık Türbesi (Sultan Osman Gazi Türbesi) Remzí-zāde Remzizade Kabri Seyyidler Türbesi Seyyidler Türbesi Sulšān Murād Türbesi Muradiye Türbesi 2 Sulšān Orĥān Türbesi Orhangazi Türbesi Tekye Türbesi Tekke Türbesi Türbe-i Ģażret-i Seyyid Seyyid Nasır Türbesi Üçķuzular Üçkuzular Türbesi Üftāde Türbesi Üftade Türbesi 2 Yeşil Türbesi Yeşil Türbe Yıldırım Yıldırım Türbesi Yıldırım Ĥān Türbesi Yıldırım Türbesi Yıldırım Türbesi Yıldırım Türbesi 3 Yūnuslar Yunuslar Tablo 23: Türbe adları Mezarlık Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Alaca Ģırķa Mezāristānı Alacahırka Mezarlığı Bıñarbaşı Ķabristānı Pınarbaşı Mezarlığı 2 Bıñarbaşı Merāķıdı Pınarbaşı Mezarlığı 3 Bıñarbaşı Mezāristānı Pınarbaşı Mezarlığı 2 Deveciler Deveciler Mezarlığı Deveciler Maķberesi Deveciler Mezarlığı

23 Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât ında Bursa Yer Adları 975 Deveciler Meķābiri Deveciler Mezarlığı 3 Deveciler Merāķıdı Deveciler Mezarlığı 7 Emír Sulšān Merāķıdı Emirsultan Mezarlığı Ģamza Beg Merāķıdı Hamzabey Mezarlığı Ķoca Muŝallā Koca Musalla Sulšān Emír Merāķıdı Emirsultan Mezarlığı Şehreküsdü Mezāristānı Şehreküstü Mezarı Yeñiyer Meķābiri Yeniyer Mezarlığı 4 Yeñiyer Merāķıdı Yeniyer Mezarlığı Zeyníler Meķābiri Zeyniler Mezarlığı Tablo 24: Mezarlık adları Diğer Toponimler Saray, köşk, konak adları ile şehrin giriş kapıları ile ilgili adlar, yer adları biliminin herhangi bir alt birimine dâhil edilmemiş; diğer toponimler başlığı altında verilmesi uygun görülmüştür. Şehrin idarî veya doğal arazisinin bir bölümü olarak düşünüldüğünde bu adları da bir urbanim olarak değerlendirmek mümkündür. Hulâsatü l-vefeyât ta diğer toponimler başlığı altı mesken adı altı kapı adı olmak üzere on iki yer adı tespit edilmiştir. Adı geçen yer adları aşağıdaki tablolarda verilmiştir: Şehir Kapılarının Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Eski Paşa Ķapısı Eski Paşakapısı 2 Ģiŝār Ķapısı Hisarkapısı Ķabluca Ķapısı Kaplıca Kapısı Paşa Ķapısı Paşakapısı 6 Yer Ķapı (Yer Ķapısı) Yerkapı 2 Zindān Ķapısı Zindankapısı 6 Tablo 25: Kapı adları Saray, Köşk, Konak Adı Günümüzdeki Adı Kullanım Sayısı Eski Sarāy Eskisaray Ķaŝr-ı Ĥudāvendigār Hüdavendigâr Kasrı Müftí Efendi Ķonaġı Müftü Efendi Konağı Seyyid Ömer-zāde Ķonaġı Seyyid Ömerzade Konağı 2 Yeñi Sarāy Yeni Saray Zeyníler Köşkü Zeyniler Köşkü Tablo 26: Saray, kasır, köşk, konak adları

24 976 Ayşe Nur SIR 4. Sonuç Hulâsatü l-vefeyât, XIX. yüzyıl Osmanlı coğrafyasında İstanbul dan sonra gelen ve bulunduğu konum itibariyle önemli bir statüye sahip olan Bursa şehri hakkında bilgi veren temel bir kaynaktır. Bursa nın coğrafî özelliklerinin yanında tarihî dokusunu, kültürel kimliğini, sosyal yapısını ve dinî hayatını da yansıtır. Bu bilgilerin kazandırılmasında eserin sahip olduğu söz varlığı önemli rol oynar. Eserde gerek kişi gerek yer adları bakımından özel adların yaygın olarak kullanılması, müellifin yaşadığı coğrafyayı nasıl değerlendirdiğini gösterir. Bursa yer adları üzerinde yapılan bu çalışmada şu veriler elde edilmiştir:. Eserde, Bursa ile ilgili 348 yer adı tespit edilmiştir. Bunlardan; 2 i oykonim, 4 i urbanonim 0 u agoronim, 4 ü oronim, 56 sı hidronim, 6 sı dromonim, 86 sı ktemtonim ve 2 si diğer toponim dir. (bkz. tablo ). 2. Fizikî coğrafya özelliklerine göre yer adlarının dağılımını şöyledir: Oykonimler; 2 si kale, i şehir, 4 ü kasaba, 4 ü köy adı. Urbanimler; 6 sı semt, 35 i mahalle adıdır. Agoronimler; 6 sı meydan, 2 si çarşı, i menzil, i pazar yeri adı. Oronimler; 2 si dağ, i tepe, i kaya adı. Hidronimler; 48 i çay, dere ve pınar, 2 si ayazma, 4 ü çeşme, 2 si kuyu adı. Dromonimler; 5 i yol, i köprü adı. Ktemtonimler; 6 sı han, 6 sı hamam, 3 ü kahvehane, i imarethane, 3 i mesire yeri, 7 si eğitim kurumu, 33 ü cami, 6 sı mescit, 49 u dergâh, tekke, zaviye, 27 si türbe, 9 u mezarlık adı. Diğer toponimler; 6 sı saray, köşk, konak vb. mesken, 6 sı kapı adı (bk. Şekil, Şekil 2, Şekil 3). 3. Farklı imla ile yazılan 44 yer adının sayısal değerleri şöyledir: Kale tipli yerleşim yeri 2; şehir tipli yerleşim yeri 3; mahalle 3; dağ 2; akarsu 4; mesire yeri 4; medrese 2; cami 2; mescit 2; dergâh, tekke ve zaviye 2; türbe 4; mezarlık 4.

25 Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât ında Bursa Yer Adları Ekler Oykonim Urbanonim Agoronim Oronim Hidronim Dromonim Ktemtonim Diğer toponimler Şekil : Yer adlarının dağılımı ve sayısal değerleri 3% 6% 2% 3% 54% 6% % 5% Oykonim Urbanonim Agoronim Oronim Hidronim Dromonim Ktemtonim Diğer toponimler Şekil 2: Yer adlarının yüzdelik değerleri

26 978 Ayşe Nur SIR Kale adı Şehir adı Kasaba adı Köy adı Semt adı Mahalle adı Meydan adı Menzil Çarşı Pazar yeri Dağ adı Tepe adı Kaya adı Çay, dere ya da pınar adı Ayazma adı Çeşme adı Kuyu adı Yol adı Köprü adı Han adı Hamam adı Kahvehane adı İmaret adı Mesire yeri adı Mektep medrese adı Cami adı Mescit adı Dergâh, tekke, zaviye adı Türbe adı Mezarlık adı Şekil 3: Bursa yer adları KAYNAKÇA AKAR Ali (2006). Renge Bağlı Yer Adlandırmalarında Muğla Örneği Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 20, 2006/, s AKSAN Doğan (2000). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. ATLANSOY Kadir (998). Bursa Şairleri, Asa Kitabevi, Bursa. BAYARTAN Mehmed (2005). Osmanlı Şehrinde Bir İdarî Birim: Mahalle, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, S. 3, İstanbul, s BAYKAL Kazım (950). Bursa ve Anıtları, Aysan Matbaası, Bursa. BAYKARA Tuncer (984). Anadolu Yer Adlarının Orta Asya daki Benzerleri Üzerine Bir Kaynak, Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri -3 Eylül 984, s BAYRAMOĞLU Adalet (2008). Osmanlı Şehrinde Mahalle, Sümer Kitabevi, İstanbul. BEKADZA Shota (204). XVI. Yüzyılda Çıldır Eyaleti Ahıska Sancağı nın Ude Nahiyesi, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/4 Spring 204, Ankara - Turkey, s ÇAKAR Enver (2000). Halep Sancağında Türkçe Yer Adları, OTAM, S., Ankara, s DEMİREL Mustafa (204). Gazzizâde Seyyid Abdüllatif Efendi, Hulâsatü l-vefeyât (Bursa da Medfun Meşâyihin Kısa Hayatı), Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa.

27 Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât ında Bursa Yer Adları 979 EREN Hasan (966). Yer Adlarımızın Dili, Türk Dili Araştırma Yıllığı Belleten 965, Ankara, s EYİCE Semavi (963). Bursa da Osman ve Orhan Gazi Türbeleri, Vakıflar Dergisi, 962/63, S. 5, s Gazzizâde Abdüllatif Efendi (230/85). Hulâsatü l-vefeyât fî Hakk-ı Burusa, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü no: 2257, İstanbul. GÖKBİLGİN Tayyib (969). Bursa da Kuruluş Devrinin İlim Müesseseleri, İlim Adamları ve Bursa Tarihçileri Hakkında -Necati Lügal Armağanı ndan Ayrı Basım-, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, s GÜÇ Ahmet (2002). Bursa da Yapılan selâtin Camileri, Diyanet İlmi Dergi, c. 38, sa., Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara, s GÜLENSOY Tuncer (995). Türkçe Yer Adları Kılavuzu, TDK Yayınları, Ankara. GÜLENSOY Tuncer (998). Anadolu Yer Adlarına Genel Bir Bakış Folkloristik Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara, s HIZLI, Mefail (998). Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Medreseleri, İz Yayıncılık, İstanbul. KAPLANOĞLU Raif (2006). Hisar Bölgesi Alaaddin Mahallesi, Bursa Osmangazi Belediyesi, Bursa. KAPLANOĞLU Raif (996). Bursa Yer Adları Ansiklopedisi, Bursa Ticaret Borsası Odası Kültür Yayınları no: 2, İstanbul. KEPECİOĞLU Kamil (935). Bursa Hanları, Halkevi Neşriyatı 4, Bursa Emek Basımevi, Bursa. KEPECİOĞLU Kamil (943). Bursa Hamamları, Halkevi Neşriyatı 5, Bursa Emek Basımevi, Bursa. KEPECİOĞLU Kamil, (200). Bursa Kütüğü, C. I-IV, Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Bursa. KÖSEOĞLU Neşet (946). Tarihte Bursa Mahalleleri XV.-XVI ncı Yüzyıllarda, Halkevi Yayını 7, And Basımevi, Bursa. KURGAN Levent (2002). Denizli İli Yer Adları Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Denizli. ÖCALAN Hasan Basri (202). Gaazîzâde Abdüllatif in Kaleminden Bursa Dergâhları U.Ü. Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, sa. 22, Bursa, s ÖNDER Mehmet (984). Anadolu Şehir Adları Üzerine Efsanelerin Oluşumu Türk Yer Adları Sempozyum Bildirileri -4 Eylül 984, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, Başbakanlık Basımevi, Ankara, s ÖZENDEŞ Engin (999). Osmanlı nın İlk Başkenti Bursa, YEM Yayınları, İstanbul. ÖZKAN, Selim Hilmi (202). XVI. Yüzyıl Kayıtlarına Göre Alâiye (Alanya) Sancağında Yer Adları Üzerine Bir İnceleme The Journal of Academic Social Science Studies June 202, Volume 5 Issue 3, s ŞAHİN İbrahim (203). Türkiye Yeradbiliminde Terim ve Tür Sınıflandırması Sorunları Avrasya Terim Dergisi, sa., s Şemseddin Sami (200). Kamus-ı Türkî, haz. Paşa Yavuzarslan, TDK Yayınları, Ankara.

28 980 Ayşe Nur SIR TURYAN Hasan (982). Bursa Evliyaları ve Tarihi Eserleri, Öner Matbaası, Bursa. TÜRER Osman (996). Gazzizâde Abdüllatif Efendi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 3, İSAM Yayımları, İstanbul, s YALMAN Bedri (977). Bursa, İstanbul: Yenilik Basımevi. YALMAN Bedri (2002). Bursa nın Kültür Varlıkları, der. Ertuğrul Kaan, Pera Basın Yayın, Bursa. YAVUZ S. - ŞENEL M. (203). Yer Adları (Toponim) Terimleri Sözlüğü - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/8 Summer 203, Ankara - Turkey, s Citation Information/Kaynakça Bilgisi SIR, A.N., (205). Gazzizâde Abdüllatif Efendi nin Hulâsatü l-vefeyât ında Bursa Yer Adları / Place Names Of Bursa In Gazzizâde Abdüllatif Efendi s Hulâsatü l-vefeyât, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: , (Prof. Dr. Şefik Yaşar Armağanı),, ANKARA/TURKEY, DOI Number: p