Bu çalışma, "EV işçileri" ve YENi YASAL ÇERÇEVE. Be!k1s KÜMBETOGLU[ *] GiRiŞ: EKONOMİK YAKLAŞlM 27. genel olarak emek pazarındaki

Transkript

1 EKONOMİK YAKLAŞlM 27 "EV işçileri" ve YENi YASAL ÇERÇEVE Be!k1s KÜMBETOGLU[ *] GiRiŞ: Bu çalışma, genel olarak emek pazarındaki değişim ve gelişmelerin çalışan kadınlara nasıl yansıdığını, ekonominin en temel sorunu olan işsizliğin kadınları nasıl etkilediğini, bu ana soruna bağlı olarak çalışmaya ilişkin yeni kavramlaştırmaları tartışmayı amaçlamıştır. işsizliğin kentsel planlardaki tanımı, "nüfusun ekonomik alanını değiştirmesinden ötürü, yeni işgücü türleri için yeterince nitelik kazanmamış olmasından ve kentin sunduğu iş olanaklarının sınırlı olması" durumundan kaynaklanmaktadır (Sencer, 1979:215) şeklinde verilmektedir. Kentsel alanlarda iş ve çalışma ile ilgili çalışmaların çoğu adeta ortak bir açıklama getirmektedirler: kente göç edenlerin önemli bir bölümü ancak uzun bir süre işsiz kaldıktan sonra iş bulabilmekte, bu işlerde nitelik gerektirmeyen işler olmaktadır. Daha elverişli bir mesleki konuma geçmek zaman almaktadır. Bu gerçeklerin yanı sıra bir başka boyuttan daha söz etmek gereklidir. İşgücü kaynakları kısmen işin gerektirdiği teknik gerekçelerle, kısmen de toplumsal - kültürel yasalarla, bunlara göre kullanılmaktadır. Örneğin, bir kültürde toplam işgücü içinde maksimum verimiilikle çalışanların oranı nasıl değerlendirilmekte ve hesaplanmaktadır. Ne türden işler çalışma sayılmakta, dolayısıyla kimler işsiz kabul edilmektedir? Kadın işgücü istihdam politikaları oluşturulurken ne ölçüde düşünülmüştür. İşsizlik sorunlarının çözümüne ilişkin öneriler hala kadınların çalışmamasını çözüm olarak görmektemidir? Bu sorular iş ve çalışmaya ilişkin kavramiaştırmalarm toplumsal cinsiyet açısından yeniden sorgulanmasının gerekliliğini göstermektedir. Marmara Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası Ilişkiler Bölümü Ekonomik Yaklaşım, Cilt 10, Sayı33, Yaz 1999

2 28 Befk1s KÜMBETOGLU Emek bütünüyle bir ekonomik katkı olmasının yanı sıra, aynı zaman da bir sosyal hizmettir. Emek arzının cinsiyete göre bölünümü ile hünere göre bölünümü arasında farklar vardır. Günümüzde kadınlar ve erkekler aynı işleri yapmamaktadır. Kadınlara ait işlerde "bir yoğunlaşma"dan ve "a tipik istihdam" şekillerinin ortaya çıkışından söz eden iktisatçılarımız (Ekin, 1991 :29) hizmet işlerinin neredeyse tümüyle kadınlarca gerçekleştirildiğini söy lemektedirler. Günümüzde erkeklerin ekonomik faaliyetlerine oranla kadınların ekonomik faaliyetlere katılım oranları artış göstermektedir. (Bkz. Ek. 1. Tablo - 1) Batı Avrupa ülkelerinde kadın istihdamında net artışlar olduğu görülmektedir. Kadın işçilerin işgücüne katılma oranı, Batılı ekonomilerde daha 1980'1i yıllarda oldukça yüksektir (Bkz. Ek 2. Tablo 2) Bir başka gelişme kısmı - süreli işçilerin artısıdır. Toplam kısmı-süreli işçiler arasında kadın işçilerin oranı% 60'ların üzerine çıkmaktadır (Bkz. Ek 3. Tablo 3) Çalılma alanında özellikle gelişmiş ülkeleri kapsayan araştırmalarda (Walby, 1986; 1990; Elson and Pearson, 1989; Becehey ve Perkins, 1987) işgücü içinde kadınların artan katılım oranları yanında, bir başka gerçekliğe işaret etmektedirler: İş yerinde cinsiyete bağlı ayınıncılık ve erkek kontrolünün artışı. Kadınların kadına uygun işlerde çalışmasını onaylayan, yani kadınlar bilgisizdir ve teknik yetersizlikleri ile erkek işi yapamazlar düşüncesinde olanların yaptığı istihdam politikaları, bu düşüncede olan işverenlerin kararları, kadınları işyerlerinde alt düzey işlerde yoğunlaştıran bir sonuç getirmiştir. "Fabrikalarda erkekler makine kullanımı bakım ve onarımı gibi işlerde istihdam edilirken kadınlar küçük ve basit aletlerin kullanıldığı işlerde istihdam edilmiştir." (Ansal, 1995:19) İstihdam stratejileri kadınların yoğun oldukları meslekleri ve sektörleri yeterince dikkate almadıkları gibi, kadınların geleneksel olarak erkeklerin çalıştığı meslek ve sektörlere ulaşabilirliliğini yeterince yaygınlaştırmamışlardır. Dünya ölçüsünde her üç işten birisi kadınlara gittiği halde, kadınlar endüstri alanında var olan işverenlerin sadece %25'ini oluşturmaktadırlar. Bir para karşılığı yapılan işlerin çoğunda örneğin, gelişmekte olan ülkelerin hizmet sektöründe% 25'ini, gelişmiş ülkelerde % 50'sini kadınlar yapmaktadırlar. Gelişmiş ülkelerden rakamlar bu ayırımı daha iyi açıklamaktadır. Kadınlar hala kendi toplumlarındaki ekonomik yapılar üzerinde etkin değildirler. Kadınlar mali, ticari, vergilendirme politikaların düzenlenmesinde hemen hemen hiç yer alamamaktadırlar. Toplumsal cinsiyet eşitsizlikleri en çok ekonomi alanında hissedilmektedir.işgücüne katılım, işteki konum, kazançlardaki farklılıkların yanısıra kadınların sektörel dağılımda da farklı konumlarda olduğu görülmektedir. "Kayıt dışı sektör" olarak adlandırılan dünyada pek çok ülkede informal sektör olarak da bilinen bu sektörde kadınlar "modem" ya da

3 EKONOMiK YAKLAŞlM 29 "geleneksel" biçimlerde pek çok işi üstlendikleri halde iş piyasasında ki konumlan "ikincil" "önemsiz" hatta "görünmez" olanlardır. Ekonomi alanında eşitsizliklerin önemli bir bölümü kadınların kayıt dışı işlerde ücretli çalışmalarının artışı ile ortaya çıkmaktadır. Pek çok kadın evdışı çalışma olanağını bulamadığı, bulduğunda engellendiği için düşük ücretli, kötü çalışma koşullarına sahip işleri kabul etmek zorunda kalmaktadır. Bu tür işlerin artışında önemli bir etken de genel ekonomik durumdan kaynaklanmaktadır. İstihdamın yapısını değiştiren ve çoğu durumda kayıtlı sektörde çalışan kadınların bile işlerini kaybetmelerine yol açacak ekonomik yeniden yapılanma süreçlerinden, ve ekonomik krizlerden, kadınlar özellikle işsiz kalarak ya da kayıt dışı işlerde çalışmak zorunda kalarak etkilenmektedirler. Ekonomik küreselleşme ile gelişmiş ülkelerde ve gelişmekte olan ülkelerde bir informalizasyon süreci yaşanmaktadır. Ekonomik faaliyetlerin önemli bir kısmı informal sektörde gerçekleşmektedir. (Saskia Sassen, 1994) Gelişmiş ülkeler karlarını daha da çoğaltmak için bu tür dönüşümler geçirmektedir. Üretimin yeniden düzenlenişi, finans ve uzmanlaşmış hizmet sektörlerinin yükselişi ile entegre bir dünya pazarı oluşmuştur. Zorunlu kısmi-süreli istihdam ve fason üretimin artışı ev işçisi kullanmanın yaygınlaşması gerek sayılara, gerek hükümetlerin bu alanda yaptıkları düzenlemelere yansımaktadır. Evde çalışma, kaçak çalışma gibi yeni istihdam şekillerinde en büyük avantaja sosyal güvenlik katkısını ödemeyen işveren sahip olmaktadır. Kaçak işler Batılı ekonomilerde de yaygınlık göstermektedir. Göçmenlerin ağırlıkla kullanıldığı bu işler İtalya'da toplam işgünün %10'unu, Fransa'da %4'ünü Almanya'da %8'ini, İngiltere'de %15'ini, ABD'de %10'unu oluştururken Türkiye'de %50'ye yakın bir orandadır. Bu alanda çalışanlara ilişkin her hangi bir kayıt olmadığı için evde çalışmayla ilgili sayılar tahminden öteye gidememekte, var olan çeşitli açıklamalar birbirinden farklı büyüklüklere işaret etmektedir.* 1992 sayıları ile O. Altuğ'un belirttiği kayıt dışı ekonomide 8 milyon kişi çalışmaktadır. (Altuğ, 1992, Milliyet- 25 Ekim 1992 s.1 7) Sivil istihdamın kişiyi kapsadığını, tüm sigortalı ve emekiiierin toplamının ll milyon 348bin 829 kişi olduğunu aradaki farkın (7 milyon 860 bin 171 kişinin) kayıtsız çalıştığını iddia eden Altuğ bu kişilerin kayıtsız, sigortasız olduklarını belirtmektedir. TÜRKiYE'DE DURUM: Kadınların işgücüne katılımına belirli bir dönem için bakacak olursak, 1955'ten bu yana işgücüne katılımın düşüş gösterdiğini görürüz. (Özbay, 1990; Ecevit 1998). Kadınların 1955'te %72.1 olan toplam işgücüne katılım oranı,1985'te o/o 32.7'ye, 1995'te o/o 30.7'ye

4 30 Belkts KÜMBETOGLU düşmüştür. (DİE, 1996) Çalışabilecek yaştaki kadınların işgücüne katılımı kentlerde daha da düşmektedir.(% 15.5). Kırda bu oran% 48.7 dir. Yine Ekim 1995 verilerine göre, kentte kadınların% 60'ı işsizdir (erkekler için bu oran,% 8.0) Kırda kadın işsizlik oranı% 2.1 dir. (Bkz. Ek. 4. Tablo 4) Burada en akla yakın açıklama kırda aile işletmelerinde ücretsiz aile işçisi olarak çalışan kadının, göçle kente geldiğinde, kent işgücü piyasasına girememesi, iş gücü dışında kalarak ev kadını olmasıdır. Bu açıklama kadınların sadece hüner ve becerileri nedeni ile işsizliğini açıklarken, bazı noktalar karanlıkta kalmaktadır. Örneğin, aynı hüner ve becerilere sahip erkekler kente geldiğinde iş gücüne katılımları daha farklı bir düzeydedir. Çofu durumda kadın işsizliğinin eğitim faktörü ile açıklanması da yetersiz olabilmektedir. Ecevit (1998) eğitim görmüş olmanın kadın işsizliğini her zaman açıklamadığı eğitimli genç kadınlar arasında işsizlik oranının yüksekliğini sayılarla göstererek ifade etmektedir. Kentlerde ortaokul ve üstü eğitim görmüş genç kadıhem yakın akrabalar kadınların evin düzenini aksatmasını, ev işlerinin gereğince yapılmasını, çocuk bakımının ve yetiştirilmesinin sorunlar yaratacağını ileri sürerek kadınların ev dışı çalışmasına karşı çıkarlar, uygun bulmazlar veya açıkca "hane re is ine" fikirleri, tu tmları ile baskı oluştururlar. Bu yakın çevre içinde birçok "hane reisi"hem yakın akrabalar kadınların evin düzenini aksatmasını, ev işlerinin gereğince yapılmasını, çocuk bakımının ve yetiştirilmesinin sorunlar yaratacağını ileri sürerek kadınların ev dışı çalışmasına karşı çıkarlar, uygun bulmazlar veya açıkca "hane reisine" fikirleri, tu tmları ile baskı oluştururlar. Bu yakın çevre içinde birçok "hane reisi" hanesini geçindirmemek gibi bir yargı ile eleştirilirler. "Kadın parasına muhtaç olmamak" gibi kültürel yargılar hala kadınların evdışı "çalışmaya gönderilmemesi" tutumlarını besleyen güçlü yargılardır. Hane içinde erkek oteritcsi kentsel alanlarda hanenin diğer haneleri ile olan ilişkileri temelinde oluşur. Hem aileler düzeyinde, hem daha genel ekonomi politikalar düzeyinde kadının işgücü piyasasına katılımı istenir bir durum değildir. Kadınların çalışarak erkeklerin çalışma fırsatlarını yok ettiğine dair yaygın kabul gören erkek egemen anlayışlar, çoğu durum da kadınların da inandırıldıkları yargılardır. Bu konuda en üst düzeyden bir bakanın demeci aydınlatıcı olabilecektir: 1990 yılının Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanı F. Kurt, Kayseri'de yaptığı bir konuşmada, (Milliyet 18 Ocak 1990) "Yetkim olsa bir bölümüne (T. Elektrik Kurumunda çalışan kadınları söz konusu ederek) "Evinizde otuıun maaşınızı verelim derdim. Çünkü o zaman hiç değilse ev işlerini aksatmazlar, devlete daha az yük olurlar"demektedir. Günümüzden bir örnek daha verilebilir: Kadınların çalışması emek arzını arttırarak emeğin ücretini aşağı çekmektedir" ve "kadınların çalışması bazı ailelerde iş umutlarını kurutuyor" ifadelerinin sahibi A. Dilipak'tır. (1996: 79).

5 EKONOMİK YAKLAŞlM 31 Benzer değer yargılarını toplumun büyük çoğunluğu kabul etmekte, işsizlik sorununa çözümün bir bölümünü kadınların çalışmamasının sağlayacağı yolundaki görüşler değişmeksizin erkeklerce paylaşılmaktadır. (Bkz. Ek. 5) Devlet, pazar ve aile üçgeninin gereksinimleri kadınlar söz konusu olduğunda adeta söz birliği etmişçesine belirli benzerlikler içermektedir. Aile gelire ihtiyaç duyduğunda, kadınların çalışmasına, ancak, işlerin aksamadığı, kadınlık rollerinin kesintisiz gerçekleştirildiği tipteki işlere onay verirken, işveren ve pazar gereksinimi de, mümkün olduğunca ucuz çalışacak İşgücünü en az maliyette, dolayısı ile sosyal güvenlik, sigorta gibi ek maliyetler içermeyen ve gerektiğinde işine son verilebilecek, pazarın gerektirdiği niteliklere sahip olmayan "düşük nitelikli" kadınların istihdamına fırsat vermektedir. Devlet kendisine düşen sosyal hizmetleri evde oturan kadınlara bırakmakta, çalışan kadınlara sağlayacağı kreş hizmetinin, yaşlılara sağlayacağı bakım hizmetinin, okul öncesi eğitim için ayıı acağı kaynağın minimum maliyette olmasını istemekte, kadın işgücünün potansiyellerinin küçük, evde yapılan işlerde harcanmasına göz yummaktadır. Toplumsal cinsiyet rolleri çerçevesinden değerlendirildiğinde, "çalışanlar" kavram olarak açık bir biçimde erkekleri çağrıştırmaktadır. Ayrıca sosyal hakların kullanımı açısından da işgücü pazarına katılımda açık bir biçimde eşitsizlikler olduğu görülmektedir. Bir çok ülke gibi Türkiye'de de erkekler bireysel haklardan doğrudan bir biçimde ve (sosyal yardım ve hizmetlerden) daha fazla yararlanrrken, kadınlar ancak doğrudan olmayan biçimlerde, kocalarından dolayı bazı haklardan daha az yararlanmaktadırlar. Konfeksiyon sektöründen örnek vermek gerekirse bu sektörde çalışanların % 48.4 ünün SSK'lı, % 4.3 ünün Bağ-Kur'lu ve% 1.3 ünün sigortalı olduğu görülmektedir (Eraydın, 1998: 127). Çoğu firmanın kayıtsız çalıştığı düşünüldüğünde gerçek sayılar daha da düşüktür. Eraydın'ın İstanbul Konfeksiyon sanayindene araştırma verilerine dayanarak verdiği sayı ise (çalışan kadınların sadece % 10 sendikalı, yarıdan fazlası sigortasızdır) ne kadar olduğunu vurgulamaktadır (Eraydın, 1998: 128). Kadınların işyerinde karşılaştığı ya da daha genel olarak emek piyasasında uğradığı ayırırncılık kendisini en çok kazançlarda gösteımektedir. Kadın ve erkek kazanç farkiarına ilişkin yapılan bir araştırmada (Dayıoğlu, 1995) kadın kazancının, erkek kazancından %33.2 oranında daha az olduğu saptanmıştır. Bu farkın %23.6'sı kadın-erkek arasındaki nitelik farkından ortaya çıkarken, %76.4'ü cinsiyetten kaynaklanmaktadır. Hür eşit vatandaş olarak kadın daima bağımlı kişi olarak hierarşik sıralamada en altta yer alırken, ücretli işgücü dışında, ama karşılığı ödenmemiş bakım ve yetiştirme işlerinde en üstte yer almaktadır. Çalışmanın sadece ekonomik değil sosyal bir hizmet olduğu da düşünüldüğünde, ekonomik yanında erkeklerin, sosyal yanında kadınların bulunması tüm cinsiyet-körü yaklaşımlarında görebileceği denli açıktır. Burada aile geçimini-ekmeği

6 32 Befk1s KÜMBETDGLU kazanan birey le, ailesi için hizmet sunan birey modelleri ayırımı oluşmaktadır. Birinci gurup erkek ve erkek çocuklardan, ikinci grup kadın ve kız çocuklardan oluşmaktadır. Hane içi iş bölümü, emeğin kaynakların kullanımda cinsiyet temelindeki ayrımı toplumsal cinsiyet ve antropoloji literatüründe 1980 lerden bu yana "doğal" kabul edilişi sorgulanmaktadır. Haneye ve yapısına biraz daha yakından bakarsak; Antropoloji literatüründe hane terimi, üretim, yeniden üretim, tüketim ve sosyalleşmeyi kapsayan toplumdaki en temel birimi işaret eder. Hanenin esası ve fonksiyonu kültürden kültüre, dönemden döneme değişsede, antropolojik tanımında, insanların haneyi toplumdaki en önemli ve anlamlı birim olarak kabul ettikleri görülmektedir. Haneye üyelik çoğu zaman akrabalık ve evlilik yoluyla olsada bu üyelikler her zaman aile ile aynı anlamda olmayabilir. Tanımlamalardan kaynaklanan güçlükleri aşarsak hanenin feminist çalışmalardaki analizlerde çok önemli bir yer tuttuğunu görürüz. Çünkü, hane büyük ölçüde kadının ev içi ve yeniden üretici emeğinin organize olduğu yerdir. Bu nedenle hane kompozisyonu ve organizasyonu, kadının yaşam üzerine, özellikle kaynakların, gelirin ve emeğin kullanımının ne kadarının kendi yararına olduğu üzerine doğrudan etkisi olması nedeni ile önemlidir. Hane'ye ilişkin çalışmalar, kültürel ve tarihsel çeşitliliği ve sosyal konfigurasyonlar içindeki eklemlenmesinin yanısıra, daha çok hanenin iç yapısı, hane içi ilişkiler ve üyeler arasında ne çeşit bağlar olduğu üzerine yoğunlaşmanın dağılımı, paylaşımı ve bir kaynakta toplanma özelliğine göre olduğu tezine dikkati çekerek, Sahlins'in haneler arasında dağıtırnın değişim ve değiş tokuşa dayalı olduğu iddiasının, bütün toplumlardaki ortak özellik olmadığı eleştirisini getirir. Ayrıca daha önemli olarak -toplanma ve paylaşmaözelliğinin bütün haneler için ortak olduğu varsayılan bu ilişkilerin esasını oluşturup oluşturmadığını ve onların gerçekten nasıl işlediğinin sorgulanması gerektiğini belirtir. Patricia Caplan'nın (1984) Tanzanya da bir köyde yaptığı saha çalışmasında eşierin kaynakları ortak biriktirme ve paylaşmayı yaşamadıkları, kadınların özel mülkiyetlerini (değerli Hindistan cevizi ağaçları dahil) evlilik sonrasında da koruduklarını, ve gelir ve mallarını istedikleri gibi yönetip kullandıklarını belirtir. Kadınlar hanelerine parasal olarak destek verirler, fakat bunu yapmakla yükümlü değildirler. Caplan, haneyi üretici faaliyetlerde bulunan bireylerin toplamı olarak niteler, fakat aynı bireyler bu faaliyetlerinin ürünlerini geniş ölçüde kendileri kullanım hakkına sahiptir. Hane içindeki ilişkilerin ayırt edici özelliği değişimdir. Kaynakların kullanımı ve kontrolü hane içinde kompleks bir süreçtir; haklar ve yükümlülüklerin belirlenmesi ve korunması ile ilgili olarak görülebilir. Bir çok durumda kadın ve erkek ayrı gelir kaynakları yaratıp kullanabiliyor. Emeğin, gelirin ve kaynakların idaresi hanenin organizasyonuna ve cinsiyet temelindeki işbölümüne bağlıdır. Ayrı gelir

7 EKONOMiK YAKLAŞlM 33 kaynağı yaratıp kullanma erkek ve kadın eşitliği anlamında değildir. Hane içi ilişkilerdeki hieraraşik, yapı cinsiyet ve yaş gibi önemli değişkenlerle belirlenmektedir. Sadece hane içi ilişkiler hakkındaki bilgi ve fikirlerimizi değil, hanenin dışarı ile ilişkileri veya haneler arası ilişkileri hakkındaki bilgi ve fikirlerimizi de yeniden değerlendirmek gerekli olmaktadır. Harris'e göre hane üyeleri arasındaki ilişkiler yalnız hanenin kendi yapısı ile değil, hane dışındaki sosyal, ekonomik ve ideolojik ilişkilerce de belirleniyor. Öıneğin, küçük ölçekte ki tarımsal toplumlarda hane reisinin otoritesi toplumun, genelde yaşlı erkeklerce kontrolündeki otoriteden gelmektedir. Geniş ölçekde hane ve onun toplumun diğer kurumları ile olan bağları, ilişkileri ev dışı alanda yer alan erkeklerce gerçekleştirilmektedir Cakrabalık ilişkileri sayesinde). Dış dünya ile ilişkilerinde kadınlarda akrabalık ilişkilerini kullanmaktadırlar, fakat bu genellikle erkeklerin tersine ailenin geçimine yardım etmek için iş bulma, çocuk bakımı talep etmek, yardım gibi konularda olmaktadır. HANE içi EKONOMiK FAALiYETLER Hane içi ekonomik faaliyetlerin bu yüzyılın başından beri çeşitli ülkelerde gündeme getirilişi, bu alandaki sorunların tarihsel geçmişini göstermesi açısından ilginçtir. İngiltere'de 1909'da ve 1918'de Trade Board Act, ev içi çalışanların şartlarını düzeltmeye yönelik çabaların sonucu olarak ortaya çıktı. (Pennington ve Westover, 1989) Bu kanunlarla hem parça başı iş için, hem fabrika işi için asgari ücret oluşturuldu. Fakat kanuna rağmen asgari ücret uygulanmadı. 1970'lerde evde çalışmanın sorunları tekrar gündeme getirildi. Bütün İngiltere'de bu türden çalışanların ihtiyaç ve sorunlarını çözmeye yönelik projeler geliştirildi. Bu projelerin ana amacı evde çalışmayı görünür kılmaktı. Low Pay Unit 1974'de ulusal bir araştırma organizasyonu olarak kuruldu ve baskı gurubu olarak resmi değişiklikler için çalıştı. 1982'de London Boroughs Association ev içi çalışanlar için çalışma gurubu oluşturdu. The Greater London Councill986'da evde çalışma ile ilgili kararlar aldı. Bu kararlar firmalada sözleşme düzenlenmesinin izlenmesine, kooperatif aracılar oluşturulmasına ve ev içi çalışanların alteınatiflerini geliştirmeye yönelik girişimlerini geliştirmeye, yardımlar yapmayı içeriyordu. Greenwich'te bir proje başlatıldı (Bowman, 1987) Çok ırklı bir komisyon oluşturuldu özellikle Asyalı kadınlar ile teması sağlamak için proje çeşitli kurslar değişik çalışma biçimlerini (kooperatifler oluşturmak gibi) katılanların becerilerini geliştirmek amacındaydı. Ayrıca ev işçileri arasında dayanışma yaratmak, desteklemek, işleri için ücret pazarlığı, sosyal güvenlik konularında bilgilendirmek gibi hedefleri uygulamaya geçirmek üzere bu proje gerçekleştirildi.

8 34 Belkts KÜMBETDGLU Bu alanda örgütlenme mücadeleleri ev işçilerinin sayılarının çok daha büyük olduğu Portekiz, Hindistan, Güneydoğu Asya'da devam etmektedir. Özellikle Hindistan da ev işçileri ve kendi küçük işlerinde çalışan kadınlar için kooperatifler ve bankalar kurulmuştur. Örneğin 8000 sigara ve tütün ev işçisi 1979 da Nipani (Karnataka) da örgütlendiler ve özellikle asgari ücret için mücadele ettiler. (Self Employed Women's Association India) SEWA, bir sendika olarak 1972'de, Ahmedabad'da kurulur, 1995'te üye sayısı dir. (Bhatt, 1996:5) Önceleri Gujaratta yoksul ve kendi küçük işinde çalışan kadınları bir araya getirir. Daha sonra SEW A üyelerini bir ticaret kooperatifinde bir araya getirir. SEWA'nın amacı yoksul kadınların ekonomik alanda güçlendirilmesi, kadınların kendi kendilerine yetebilmeleri, kendi işlerini idare edebilmeleri için, kendi kararlarını alabilmeleri için destek sunmaktır. Burada kadınların bireysel olarak güçlendirilmesinden çok kolektif güçlendirme temeldir. Ayrıca kadınların kendilerinin sahip olduğu ve demokratik bir biçimde kontrol ettikleri organizasyonların önemine inanan SEW A üyeleri SEWA Kooperatİf Bankası'nı kurarlar. SEWA Bankası esnaf, ev işçisi, sokak satıcısı kadınların temsilcisidir ve büyük bir şemsiye birlik oluşturur tüm yoksul kadınlar için. SEWA kooperatifi ve sendikası, kadına sağlık, çocuk bakımı, çeşitli kurslar, yardım gibi destek hizmetleri sunmuş ve yeni istihdam fırsatları yaratarak (örneğin, 1991 'de yeni istihdam) kadınların güçlendirilmesi için çalışmıştır. Güneydoğu Asya'da örgütlenme çalışmaları ve buna ilişkin araştırmalar yapılmaktadır. Güneye Kore, Malezya, Singapur, Hong Kong'da çok sayıda kadın ev işçisi olarak çalışmaktadır. Örneğin, 1986 da yapılan bir sayıma göre Hong Kong'da ev işçilerine verilmektedir. (Lazo, 1996: 2) Japonya'da Çalışma Bakanlığı'nın verileri ile ev işçilerinin sayısı 1.09 milyondur ve ev işçilerinin %93 'ü kadındır. Filipinlerde resmi verilere göre (Lazo, 1996:3) sadece giyim sanayinde ile ev işçisi çalışmaktadır. Ücretli ve kendi işinde çalışan 17.5 milyar kişinin %34'ü evde çalışmaktadır. Güneydoğu Asya'da işgücünün önemli bir bölşçileri ile ilgili bir program uyarınca ev işçileri kayıt sistemi geliştirmiş ve ev işçilerinin haklarının korunması için bir komisyon oluşturmuştur. 1985'deki on günlük Ev işçileri Ulusal Kampanyasında Japon hükümeti kayıt sisteminin yaygınlaştırılması için destek vermiştir. Ayrıca ev işçilerinin ücretlerinin düşüklüğü göz önüne alınarak asgari ücretim belirlenmeçileri ile ilgili bir program uyarınca ev işçileri kayıt sistemi geliştirmiş ve ev işçilerinin haklarının korunması için bir komisyon oluşturmuştur. 1985'deki on günlük Ev işçileri Ulusal Kampanyasında Japon hükümeti kayıt sisteminin yaygınlaştırılması için destek vermiştir. Ayrıca ev işçilerinin ücretlerinin düşüklüğü göz önüne alınarak asgari ücretim belirlenmesi için Asgari Ücret Tespit Komisyonunun dikkati çekilmiştir.

9 EKONOMiK YAKLAŞlM 35 Bengladeş'te ILO'nun kadın hane reisieri için gerçekleştirdiği projede kadınların köylerde çalışma gurupları oluşturmaları tavsiye edilmiştir. Çalışma gurupları (10 ila 35 kadından oluşur.) nın yörelerindeki gelir getirici faaliyetleri desteklenmiş ve kredi kolaylıkları sağlanmış, ayrıca inceleme turları düzenlenmiştir. (Lazo, 1996) Endenozya'da Batı Jave giyim sektöründe, batik yapım işinde, çocuk giysilerinin nakışlarının yapımı işinde çalışanlar Hükümet dışı kuruluşlarca desteklenen gruplar oluşturmuşlardır. Coğrafi olarak dağınık bir halde olmalarına karşı, Hükümet dışı kuruluşların desteği ile bir araya gelmeleri ve bir ulusal forum oluşturmalarına çalışılmıştır. Endenozya Hükümeti'nin İnsan Kaynakları Bakanlığınca kendi işinde çalışanlar ve ev işçilerini destekleyici programlar geliştirilmiştir. Taylanda'da Kuzeybatı Tayland kadın evişçileri Kredi Birlikleri (Credit Union) adı altında bir şemsiye organizasyon oluşturmuşlardır. Filipinler'de 1989'da PATAMABA adlı bir ev işçileri ile ilgili politik reformlar için mücadele etme, lobiler oluşturma gibi görevleri üstlenen bu organizasyon İş ve İşçi BulmaKuıuluşundan parasal destek bulmuş ve çalışmalarını sürdürmüştür. (Lazo, 1996) Türkiye'de bu alanda yapılacak çalışmalarda ilk adım öncelikle İLO'nun ev işçileri ile ilgili olarak oluşturduğu "Evde Çalışma Sözleşmesi ve Tavsiye Kararının" (4 Haziran Cenevre) tartışmaya açılmasıdır. Sözleşmenin bazı önemli bölümleri bu çalışmanın sonunda yer alacaktır. 20 Haziran 1996 tarihinde kabul edilen ILO Evde Çalışma Sözleşmesi ve Tavsiye Kararı ile evde çalışanların işçi statüsünde olduklarının kabulü onların, özellikle de SEWA'nın (Self Employed Women's Association-Hindistan) on beş yıldır yürüttükleri mücadelenin bir sonucudur. International Labor Office (Uluslararası İşçi Bürosu) ILO ise ilk olarak SEWA'nın mücadelesinin baskısı altında 1990 da evde çalışan işçilerin koşullarının tartışıldığı bir toplantı düzenledi. Toplantıda işçi, işveren ve hükümet temsilcileri vardı. Baştan bu konuda uluslararası standartlar oluşturulmasına gerek olmadığı kararını verdiler ancak 1993 de uluslararası standartlar oluştumlması gerektiğini, ILO gündemine aldı. 1996, 20 Haziranda çıkan ILO sözleşmesinde, evde çalışan işçiler işçi olarak kabul ediliyorlar ve onların da yasal asgari ücret, sosyal güvenlik yasaları, analık hakkı, sağlık ve güvenlik tedbirleri, aynıncılığa karşı koıunma ve örgütlenme hakları olduğu kabul ediliyor. Ayrıca evde çalışanlarla ilgili resmi istatistikler, kayıtlar oluşturulmasını, aracıların düzenlenmesini ve evde çalışanlara tavsiye, eğitim ve örgütlenmelerinin sağlanmasının koşullarını da belirtiliyor. (Bkz. Ek. 6)

10 36 Befk1s KÜMBETOGLU SONUÇ nasıl Türkiye' de ekonomik globalleşme ve krizierin formal sektörde çalışan kadın işgücüne yansıdığı tartışılmakla aynı sürecin formal sektör dışındaki sonuçları henüz gündeme gelmemektedir. Oysa aynı sürecin informal sektörde çalışan kadınların sayısını çoğalttığı, buna karşılık çalışma koşulları ve ücretleri daha da kötüye götürdüğü bilinmektedir. (Ansal, 1995). Evişçilerinin artan sayısına karşın onların hakları ve kazandırılması gereken yasal çerçeve göz ardı edilmektedir. Burada evişçilerin dünya ölçüsünde oluşturmaya çalıştıkları uluslararası ağı'da gündeme getirmek, bu ağ içinde yer alarak uluslararası kazanımların Türkiye'ye yansımasma çalışmak gerekmektedir. Bu nokta da bir ilk adım olarak Home Net (International Network for Homebased Workers) in yayınladığı dergi İstanbul Ümraniye'de gerçekleştirilen ve ev işçilerinin katıldığı bir uygulamalı araştırmanın* tanıtilması ile (Home Net, No: 8 Sonbahar, 1997) başlanmış ve Türkiye'de evişçilerinin haklarının komnması ve örgütlenmeleri doğrultusunda çalışmaların sürdürüleceği belirtilmiştir. Bugün evde çalışma, sanayi devriminden sonraki dönemlerdeki, eski model bir çalışma olarak bilinmekle birlikte, ekonominin hayati ve büyüyen bir parçasını oluşturmaktadır ve bu da emeğin globalleşmesi, rasyonalizasyonu ve düşük maliyetlerle temelden ilişkilidir. Bu çalışma biçimi de informal sektörün diğer biçimlerinde olduğu gibi hem modern, hem de geleneksel işleri kapsar, hem şehirlerde hem kırsal kesimlerde; hem gelişmiş hem de azgelişmiş ülkelerde ve dünyanın her yerinde geçerli bir çalışma biçimi olarak yaygınlaşmıştır. Evde çalışanlar, kapitalistin faiz, ısıtma, aydınlatma vb. giderlerini de paylaşmaktadırlar. Bu paylaşma, makinaların bakımını da kapsamaktadır. Ayrıca tehlikeli maddelerle (tutkal, çözücü, vernik, boya, temizleyici madde vb.) ve fabrikalarda olması zorunlu olan işçi sağlığı- iş güvenliği tedbirleri olmaksızın çalıştıklarından sağlıkları tehlike altındadır; Ergonomi bilinmez, gürültü, titreşim, ısı ve nemden etkilenirler. (Çağa, 1996) Eski model bir çalışma biçimi olarak görülüp, bu alanda çalışan kadınların geri bir üretim biçiminde çalışan kadınların desteklenmesi ve dolayısıyla geri bir üretim biçiminin desteklenmesi olarak gören ve kadınların emek piyasasındaki ikincil konumlarının daha da pekiştirilmesi sonucunu getireceğine ilişkin yaklaşımlar, ekonomik globalleşmenin iş ve emek piyasalarında yarattığı değişimleri göz ardı etmektedir. Fason üretim ve bu üretimin ev lerdeki işgücü kadınlar dünya ölçüsünde bazı sektörlerdeki üretimin önemli bir bölümünü sağlamaktadırlar. Ev işçilerinin korunmasız ve her türlü sömürüye açık çalışma koşulları yeni steklemektir. Üretim biçimi "geride" olsa kadınların ortaya çıkardığı ürünler modern kapitalist pazarın metalarıdır. Ücretleri, çalışma koşulları, hukuki olarak bir sözleşmeyle belirlenmiştir ancak, yeni tanımı ile ev işçisi kadınlar görünmeyen katkıları ile haneleri ve ekonominin bir çok sektörü için vaz geçilmezlerdir.

11 EKONOMİK YAKLAŞlM 37. Üretim biçimi "geride" olsa kadınların ortaya çıkardığı ürünler modern kapitalist pazarın metalarıdır. Ücretleri, çalışma koşulları, hukuki olarak bir sözleşmeyle belirlenmiştir ancak, yeni tanımı ile ev işçisi kadınlar görünmeyen katkıları ile haneleri ve ekonominin bir çok sektörü için vaz geçilmezlerdir. Ek. 1. (Tablo. 1) KADlNLARlN EKONOMİK. FAALİYET ORANLARINDA GENEL DEGtŞlM Kadınların Ekonomik Faaliyetlerinin Erkeklerin Ekonomik Faaliyetlerine % olarak oranı Ülkeler o/o o/o Kanada Amerika Japonya Fransa İspanya İngiltere İtalya Yunanistan Türkiye Litvanya Ukranya Filipinler İran Tunus Suriye Ürdün 7 13 Kaynak: Birleşmiş Milletler Gelişme Projesi, 1995 (UNDP, 1995, Annex Tablo:A2-3. A world Statistical Survey Series, Reports and Documents No: 23 Cenova 1995.

12 38 Befk1s KÜMBETOGLU Ek. 2. Tablo.2 Kadınların İşgücüne Katılım Oranlan Ülkeler Kanada France Germany İtaly S w eden İngiltere Amerika Kaynak: J. Jenson, E. Hagon, C. Reddy Feminization of the Labour Force: Paradoxes and Promises Polity Press 1988 Cambridge. Ek. 3 (Tablo. 3) Kısmi Süreli Çalışma Oranlan Ülkeler Kanada Fransa Almanya İtalya İsveç İngiltere Amerika Kaynak: J. Jenson, E.Hagen, C. Reddy Feminization of the Labour Force: Paradoxes and Promises Polity Press 1988 Cambridge.

13 EKONOMİK YAKLAŞlM 39 Ek. 4 (fablo.4) IŞGÜCÜ PlY ASASINDA KADINLARIN DURUMU (1996) Kentsel Alanda Kadın İşsizliği %60 İşsiz bu kadınların sadece % 14'ü iş arıyor. Iş arayan kadınlar içinde iki kadından biri sadece ilk okul eğitimli Kentsel alanlarda 12 ve daha yukarı yaşlardaki kadınların% 14.82' si çalışıyor İş aramayan kadınların %79'u evli ve çocuk sahibi İstihdamdaki kadınların %54'ü sosyal güvenliğe sahip değil. İşgücü piyasasında (kentsel ve kırsal) toplam kadın katılımı %30 Kaynak: l990'larda Türkiye'de Kadın. DIE, 1996 Ek: S KADlN VE ÇAliŞMA KONUSUNDA BAZI SORULAR VE DEGERLENDİRMELER Kadın ve çalışma konusunda: - Neden eviçi evdışı ayırımı var? -Her kültürde farklı biçimlerde tanımlanan "çalışma" "iş" kavramları kadına ait çalışma ve iş değerlendirmelerinde ortak bir yargıyı niçin taşır "Kadının yeri evidir" - Kadının ve Çalışmasına ait değerlerin temelinde, "Kontrol" "Kamusal alandan dışlama" "Ailenin hassas dengelerinin bozulması" "Kadının emek ve enerjisinin sadece hane içinde kullanılması" - "ve sadece yedek, ucuz emek gücü gerektiğinde kullanılması yatar" - Kadınlık İdeolojisinde, ailenin refah artarken, evdışı çalışmaya gitmek zorunda olmamak bir statü göstergesi olarak erkeğin konumunu olumlarken, ailenin parasal kaynakları kısıtlı olduğunda da erkeğin namusunun bir göstergesi olarak yine aynı işlevi görür. Yani, kadının çalışmaması. -Orta sınıfta kocanın ekonomik konumunun bir göstergesi, işçi sınıfında kocanın namusunun bir göstergesidir.

14 40 Belkts KÜMBETOGLU Halen bir çok kişinin paylaştığı düşünceler; - "Kadınlar çalışarak emek arzını artırıyor, emeğin ücretini aşağı çekiyor." - "Kadınların çalışması bazı ailelerde iş umutlarını kunıtuyor" Ek. 6 EVDE ÇALIŞMA SÖZLEŞMESi 1996, MADDELER Uluslararası Çalışma Örgütü Genel Kurulu, Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından Cenevre'de organize edilen ve 4 Haziran 1996 da toplanan seksen üçüncü toplantıda, Evde Ain dördüncü maddesindeki, ev işçilerine ilişkin belirli önerilerin uyarlanmasına ilişkin, Bu önerilerin bir Uluslararası Sözleşme şeklinde biçimlendirilmesine, Bin dokuz yüz doksan altı yılının yirmi Haziranında aşağıdaki sözleşmenin; 1996, Evde Çalışma Sözleşmesi olarak anılmasına karar verildi. 1. Madde Bu sözleşmenin amaçları için: (a) Evde çalışma terimi, evde çalışan olarak tanımlanan bir kişi tarafından yapılan işi kastetmektedir: (i) Işverenin çalışma yerinde değil, kendi evinde veya kendi seçtiği bir başka yerde; (ii) Ücret için; (iii) Kullanılan ham madde, teçhizat ve diğer girdileri kimin sağladığı önemli olmaksızın, sonuçtaki üretim ya da servisin işveren tarafından kararlaştırıldığı; bu kişi herhangi bir derecede özerkliğe ve ekonomik bağımsızlığa sahip olmadıkça; ulusal yasalar, düzenlemeler ve mahkeme kararlan kapsamında bağımsız bir işçi olarak düşünülmelidir. (b) Normal işyeri dışında zaman zaman işini evde yapan, işçi statüsundeki kişiler bu sözleşmede tanımlanan evde çalışan sıfatını taşımazlar. (c) "işveren" terimi, yasal ya da doğal, doğrudan ya da aracılar vasıtasıyla, aracılar ulusal yasalarla belirlenmiş olsun ya da olmasın, kendi iş aktivitesini sürdürmek için dışanya iş veren kimseyi tanımlamaktadır. 2.Madde Bu sözleşme 1. Paragrafta tanımlanmış ev işini yapan tüm kişileri kapsamaktadır. 3.Madde Bu sözleşme; imzalayan tüm üyeler tarafından ev işçilerinin durumlarını iyileştirmek amacıyla; en fazla temsil yetkisi olan işçi ve işveren kuruluşlarına ve şayet varsa evde çalışanlarla ilgili organizasyonlara ve eve çalışanların işverenlerine danışılarak uyarlanacak, uygulanacak ve ulusal politikalar periyodik olarak gözden geçirilecektir.

15 EKDIVDMİK YAKLAŞlM 41 4.Madde 1. Evde çalışanlada ilgili ulusal politika; mümkün olduğu kadar, diğer ücretliler ve evde çalışanların eşit muamele görmelerini, evde çalışanların özel koşullarının dikkate alınarak bir işletmede yapılan aynı ya da benzer işler için uygulanabilir şartların onlara da uygulanmasını geliştirecektir. 2. Eşit muamele, özellikle aşağıdakileric ilgili olarak geliştirilmelidir: (a) Evde çalışanların kendi seçimleri olan örgütleri kurma ya da katılma ve bu örgütlerin eylemlerine katılma hakları; (b) işe alma ve çalışma koşullarındaki aynıncılığa karşı koruma; (c) İşçi sağlığı ve İş Güvenliği alanında koruma; (d) Ücret; (e) Yasal sosyal güvenlik koruması; (f) Eğitim olanağı; (g) İş ya da işe kabul için minimum yaş; (h) Analık koruması. S. Madde Ev işçileri ile ilgili ulusal politika, yasalar ve yönetmelikler, toplu sözleşmeler, hakem kararları veya uygulanan ulusal pratiğe uygun tarzda kurulacaktır. 6.Madde Evde çalışma ile ilgili işçi istatistikleri de dahil olmak üzere uygun ölçümlerneler mümkün olduğunca geliştirilmelidil?.madde İş sağlığı ve güvenliği hakkındaki ulusal yasa ve yönetmelikler, yapılan işin özel karakteristiği de dikkate alınarak evde çalışmaya uygulanacak; sağlık ve güvenlik nedenleriyle bazı maddelerin kullanımı ve bazı tip işlerin evde yapılmasının yasaklanabileceği koşullar oluşturulacaktır. S. Madde Evde çalışmada aracıların kullanılmasına izin verildiği hallerde, işverenlerin ve aracıların her birinin ayrı ayrı sorumlulukları; yasalar, yönetmelikler ve mahkeme kararları tarafından ulusal politikalara uygun olarak belirlenecektir. 9.Madde 1. Evde çalışma ile ilgili ulusal yasalar ve pratiğe ilişkin bir denetleme sistemine uyulmasının sağlanması, yasalar ve yönetmeliklerce sağlanacaktır. 2. Bu yasa ve ÇALIŞMA TAVSIYE KARARI 1996, MADDELER Uluslararası Çalışma Örgütü Genel Kurulu, Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından Cenevre'de organize edilen ve 4 Haziran 1996 da toplanan seksen üçüncü toplantıda, Evde çalışanlarla ilgili çalışma koşullarına ve uygulamalara ilişkin pekçok uluslararası öneri ve

16 42 Belkts KÜMBETOGLU sözleşmelere ÇALIŞMA TAVSiYE KARARI 1996, MADDELER Uluslararası Çalışma Örgütü Genel Kurulu, Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından Cenevre'de organize edilen ve 4 Haziran 1996 da toplanan seksen üçüncü toplantıda, Evde çalışanlada ilgili çalışma koşullarına ve uygulamalara ilişkin pekçok uluslararası öneri ve sözleşmelere dikkat çekilerek, Evde Çalışanlarla ilgili, evde çalışmanın karakteristik özelliklerine ilişkin bu sözleşme ve önerilerin, uygulanabilirliğini geliştirmek ve teşvik etmek amacıyla evde çalışmanın karakteristik özelliklerini dikkate alan standartlarla desteklenmesine, Oturum gündeminin dördüncü maddesindeki, ev işçilerine ilişkin belirli önerilerin uyarianmasına ilişkin, Bu önerilerin 1996 tarihli Evde Çalışma Sözleşmesinin Tavsiye Kararı olarak biçimlendirilmesine, Bin dokuz yüz doksan altı yılının yirmi Haziranında aşağıdaki Tavsiye Kararının; 1996, Evde Çalışanlar Tavsiye Kararı olarak anılmasına karar verildi. I. Tanımlamalar ve uygulama hedefleri 1. Bu tavsiye kararının amaçlan için: a. Evde çalışma terimi, evde çalışan olarak tanımlanan bir kişi tarafından yapılan işi kastetmektedir, (i) işverenin çalışma yerinde değil, kendi evinde veya kendi seçtiği bir başka yerde; (ii) Ücret için; (iii) KuJlanılan ham madde, teçhizat ve diğer girdileri kimin sağladığı önemli olmaksızın sonuçtaki üretim ya da servisin işveren tarafından kararlaştırıldığı; bu kişi, herhangi bir derecede özerkliğe ve ekonomik bağımsızlığa sahip olmadıkça; ulusal yasalar, düzenlemeler ve mahkeme kararları kapsamında bağımsız bir işçi olarak düşünülmelidir. b. Noımal işyeri dışında zaman zaman işini evde yapan, işçi statüsundeki kişiler bu tavsiye kararında tanımlanan evde çalışan sıfatını taşımazlar. c. "İşveren" terimi, yasal ya da doğal, doğrudan ya da aracılar vasıtasıyla, aracılar ulusal yasalarda belirlenmiş olsun ya da olmasın, kendi iş aktivitesini sürdürmek için dışarı iş veren kimseyi tanımlamaktadır. 2. Bu tavsiye kararı 1. Paragrafta tanımlanmış evde çalışmayı yapan tüm kişileri kapsamaktadır. II. Genel önermeler 3. (I) Her üye ulusal yasa ve pratiğe göre, sözleşmenin 3. Maddesinde tanımlanan evde çalışma hakkında ulusal politikayı; uygulamalar, hükümler ve birlikte bir yetkili organ ya da organlada oluşturmalıdır. (2) Bu ulusal politikaların mekanizması ve uygulamaları için işçi, işveren ve hükümet temsilcilerinden oluşan üçlü organlar hemen oluşturulmalıdır. (3) Evde çalışanların örgütlerinin ve ev işçilerinin işveren örgütlerinin bulunmadığı hallerde, birinci paragrafta belirtilen yetkili ya da yetkililer evde çalışmayla ilgili ulusal politika uygulanması için önlemler hakkında işçi ve işverenlerin görüşlerini belirtmelerine izin veren uygun düzenlemeleri

17 EKONOMiK YAKLAŞlM 43 yapmak zorundadırlar. 4. Evde çalışmaya ilişkin ulusal politika ve uygulanmasına ilişkin önlemlerde temel teşkil etmek üzere, cinsiyete göre sınıflama da dahil olmak üzere evde çalışmanın niteliği ve yaygınlığına ilişkin detaylı bilgiler toplanmalı ve güncelleştirilmelidir. 5. (1) Bir ev işçisi kendi istihdamının özel koşullarına ilişkin yazılı ya da ulusal yasa ya da pratikle belirlenmiş bir başka biçimde bilgilendirilmelidir. (2) Bu bilgiler özellikle şunları kapsamalıdır: a) İşveren, şayet var ise, aracının isim ve adresi, b) Ücret skalası veya oranıyla hesaplama yöntemi, c) Yapılan için tipi. III. Evde Çalışmarun Yöntemi 6. Ulusal düzeyde ve şayet varsa, yerel ve bölgesel düzeylerde bir yetkili kuruluş; ev işçilerini çalıştıran işverenlerin ve şayet varsa bu işverenlerce kullanılan aracıların kayıtlarını tutmalıdır. Bu amaçla yetkili kuruluş, işverenlerin tuttuğu ya da istendiğinde sunduğu bilgileri sınıflandırmalıdır. 7. (1) İşverenlerden ilk dışarıya iş verdiklerinde yetkili kuruluşa kendilerini kaydettirmeleri istenmelidir. (2) Işverenler iş verdikleri tüm ev işçilerini cinsiyetlerine göre kaydettirmelidirler. (3) İşverenler evde çalışanlara ilişkin aşağıdaki kayıtları da tutmak zorundadırlar: a) İşin verildiği zaman; b) Ücretlendirme oranları; c) Eğer varsa, evde çalışan işçi tarafından katlanılan maliyet ve bununla ilgili miktarın geri ödemesinin yapılması; d) Yapılan tüm kesintiler ulusal yasalar ve düzenlemeler çerçevesinde uygulanmalıdır. Brüt ve net ödömeler tarihleri ile beraber belirtilmelidir. (4) alt- paragraf (3) de verilmiş olan kayıtın bir kopyası evde çalışan kişiye verilmelidir. 8. Ulusal yasalar ve uygulamalarla, mahremiyete saygı açısından sakıncası olamayan hallerde, uygulanabilir yargı ve yürütmeler çerzevesinde, evde çalışmanın yürütüldüğü özel tesisler veya evlerin bölümlerine iş müfettişleri veya diğer yasal görevlilerin girmesine mü sade edilmelidir. 9. Ev işlerine uyarlanabilir kanunlar ve düzenlernelerin devamlı olarak ihlal edildiği durumlarda gerekli önlemler alınmalıdır. Buna ulusal yasalar ve uygulamalar uyarınca ev işi yaptumayı yasaklamak da dahil edilmelidir. IV. Minimum Yaş 10. Ulusal yasalar çerçevesinde belirlenmiş, ise girmek için kabul gören minimum yaş sınırı evde çalışanlar için de uygulanmalıdır. alınmalıdır: V. örgütlenme ve Ortak Pazarlık Yapabilme Haklan I I. Aşağıda belirtilen durumlar için yasal ve yönetsel kısıtlamalar veya diğer engeller göz önüne

18 44 Belk1s KÜMBETOGLU a) Evde çalışanların kendi örgütlerini oluşturma, veya mevcut örgütlere kendi seçimleri ve iradeleri ile katılma ve bu örgütlerin faaliyetlerinde yer alma hakları; b) Evde çalışanların oluşturduğu bu örgütlerin, sendika, federasyon ve konfederasyonianna katılma hakları. 12. Evde çalışma şartları ve kuralları için toplu olarak pazarlık yapabilmeyi teşvik etmek için gerekli önlemler alınmalıdır. VI Ücretlendirme 13. Evde çalışanlar için ödenmesi gereken asgari ücretler yasal düzenlemeler, ve uygulamalar çerçevesinde belirlenmelidir. 14. (1) Evde çalışanların ücretleri tercihen toplu olarak pazarlık sonucu belirlenmeli veya bunun olamadığı durumlarda; a) Temsil gücü en yüksek olan işveren ve işçi örgütleri ile birlikte evde çalışan işçilerin ve bunların işverelerinin örgütlerinin fikirlerine danışarak veya bu organizasyonların bulunmadığı hallerde evde çalışan işçi ve bunların işverenlerinin temsilcilerinin danışmanlığı altında yetkili bir kurulun kararı veya; b) Diğer yerel, sektörel veya ulusal ücret belirleyici sistemler seviyesinde tespit edilmelidir. 15. Parça başı belirlenen ücretler için evde çalışan işçinin ücreti işverenin tesislerinde çalışan işçilere verilen ücret ile kıyaslanabilir olmalıdır. İşverene ait işyerine böyle bir işçi yoksa, aynı bölgede ve aynı faaliyet kolundaki ücretler göz önüne alınmalıdır. 16. Evde çalışan işçilere aşağıdaki durumlar için gerekli telafi ayarlamalan yapılmalıdır: a) Yapılan işten dolayı doğan maliyetler, Örneğin su ve enerji kullanımı, iletişim giderleri, makine ve ekipmanların onarım ve bakımı ve; b) Makine ve ekipmanların onarımı sırasında alet edevat değişimi, düzenlemesi ve kurulması, ambalajlama, ambalajları açma vb. işler için harcanan zaman. 17. (1) Ücretierin konınınası için mevcut ulusal yasal uygulamalar evde çalu~an işçiler için de uygulanmalıdır. (2) Ulusal yasalar ve uygulamalar, bozulmuş materyaller, kusurlu ve eksik olan işler için yapılan haksız kesintiler gibi uygulamalara karşı evde çalışan kişileri korumayı yönelik olarak kriterlerin belirlenınesini temin etmelidir. (3) Evde çalışan işçilerin ücretleri, ya biten işin teslimatı sırasında ya da bir ayı geçmemek kaydı ile düzenli aralıklarla ödenmelidir. 18. Aracı bulunması durumunda, aracı ve işveren beraber ve teke tek, yasalar ve uygulamalar çerçevesinde güvenilir bir ödeme yapmalıdır. Vll. İş Sağlı~ ve Güvenliği 19. Yetkili bir kurul evde çalışan işçilerin sağlık ve güvenliği ile ilgili kuralları ve önlemleri içeren bir kılavuz yayınianmasını temin etmelidir. Bu kılavuzun mümkün olduğunca evde çalışan kişilerin anlayabileceği bir dil ile yazılması sağlanmalıdır. 20.1şverenlerden aşağıdakileri yapmaları istenir. a) işverenin vermiş olduğu işle ilgili bildiği veya bilmesi gereken ve evde çalışanlaı

19 EKONOMİK YAKLAŞlM 45 etkileyebilecek muhtemel tehlikelere karşı almaları gereken önlemler konusunda uyarmak ve gerekirse tam bir eğitim vermek. b) Evde çalışan kişilere sağlanan alet ve makinaların güvenlik ve bakımlı olmasını temin etmek. c) Evde çalışan kişileri konırnak için gerekli tedbirleri almaya yönelik ekipmanları ücretsiz olarak temin etmek. 21. Evde çalışanlardan aşağıdakileri yapması beklenir. a) Tarif edilen güvenlik ve sağlık önlemlerine uymaları; b) Kendi ve etrafındaki diğer kişilerin güvenlik ve sağlıkları için tasarrufianna verilmiş olan alet, makine ve ekipmanları doğru bir şekilde muhafaza etmeleri ve kullanmaları. 22. (1) Yapmış olduğu işin sağlık ve güvenliği için ciddi bir tehlike yarattığına inanmak gibi haklı bir neden göstererek bir işi yapmayı red eden evde çalışan işçi, ulusal mevcut yasalar ve uygulamalar ile tutarlı olarak, beklenmeyen sonuçlar karşısında konınmalıdır. Bu durumlar karşısında evde çalışan işçinin gecikmeden durumu işverene bildirmesi gerekmektedir. (2) Evde çalışan işçinin ailesi veya çevresindeki halkın güvenlik ve sağlığı için ciddi bir tehlike vuku bulması durumunun bir sosyal güvenlik görevlisi veya iş müfettişi tarafından tesbit edilmesi durumunda gerekli önlemler alınıncaya kadar işin devamı yasaklanmalıdır. Vlli Calışma Saatleri, Dinlenme Zamanlan ve İşten Ayrılma 23. İşin tamamlanması için tayin edilen zaman diğer işçilerin günlük ve haftalık dinlenme saatleri ile karşılaştırıldığında evde çalışan işçileri daha kötü koşullar içinde bırakmamalıdır. 24. Ulusal yasalar ve uygulamlar evde çalışan işçilerin de diğer işçilerin hakkı olan genel tatiller, ücretli yıllık izinler, hastalık izinleri gibi uygulamalardan yararlanabilmesini sağlayacak şekilde düzen\enmelidir. IX Sosyal Güvenlik ve Annelik Haklan 25. Evde çalışan işçiler sosyal güvenlik haklarından faydalanmalıdırlar. Bu aşağıdaki şekilde uygulanmaidır. a) Mevcut olan sosyal güvenlik tedbirlerini evde çalışan kişiler için uygulamak; b) Mevcut sosyal güvenlik programlarını evde çalışan kişileri de kapsayacak şekilde uyarlamak veya; c) Evde çalışan kişiler için özel programlar ve fonlar geliştirmek. 26. Annelik hakları konusundaki mevcut ulusal yasa ve uygulamalar evde çalışan işçiler için de uygulanmalıdır. X. İş Sözleşmesinin Sona Ermesinde Koruma 27. Evde çalışan işçiler diğer işçilerin yararianmış olduğu işe son veıme düzenlemelerinden yararlanmalıdırlar. XI Uyuşmazlık ve Anlaşmazlık:lann Çözümü 28. (1) Aşağıdaki programları desteklemek ve geliştirmek için, bütün üyeler işçi ve işveren organizasyonları ile işbirliği halinde olmalıdırlar. a) Evde çalışan işçileri mevcut hakları ve kendileri için mevcut yardımlardan haberdar etmek;

20 46 Belk1s KÜMBETOGLU b) Evde yapılan işlere dair çıkan yeni uygulamalar konusunda işveren, evde çalışan kişilerin örgütleri, sivil toplum örgütleri ve halkın bilgisini aıttırmak; c) Evde çalışanların örgütlerini, kooperatifler dahil olmak üzere kendi seçmiş oldukları örgütler çerçevesinde faydalandırmak; d) Evde çalışan işçilerin yetenek ve becerilerini geliştiımek için eğitimler veımek. Bu eğitim programları, süregelen iş eğitimleri ile beraber liderlik vasfı, pazarlık becerileri, verimlilik iş olanakları için fırsatlar yakalama ve gelirlerin nalsıl arttınlabileceği gibi yenilikleri de kapsamalıdır. e) Programlanan eğitimler işçileri bir takım gereksiz formalitelerle uğraştırmayacak ve evlerinde uygulanabilmeye en müsait şekilde olmalıdır; f) Evde çalışan işçilerin güvenlik ve sağlık şartlarını geliştirmek. Örneğin iş için kullanılmış oldukları makine, alet ve teçhizatın güvenli ve iyi kalitede olmasından emin olmak. g) Evde bakım ve onarım ları, çocuk bakım gibi hizmetlerle ilgili kredilerden faydalanabilmeleri için imkanları hizmete sunmak. i) Evde yapılan işlerin de geçerli iş deneyimi olarak tanınmasını sağlamak. (2) Bu programlardan kırsal alanlarda çalışan kişilerin de faydalanmasını sağlamak. (3) Çocukların evde çalıştırılmasını durdurmak için özel programlar uyarlamak 29. Evde çalışan işçilerin hakları ve konumlarını içeren bilgileri, işverenlerin evde çalışan işçiler için yaptırımları, 28. pragraftaki programlar, mümkün olduğunca evde çalışan işçilerin dillerinde ve anlayabilecekleri şekilde hazırlanmalıdır. KAYNAKÇA H. ANSAL, (1995)- "Türk Sanayinde Ücretli Emeğin Değişen Konumu", Toplum ve Bilim Bahar, ss E. BHATT, (1996)" Economic Organizations of Women and Their Empoverment" Home Net Planning Workshop Ekim. Ahmadabad, Hindistan P. CAPLAN, (1984) "Cognatic descent, Islamic Law and Women's Property on the East Afrika Coast. R. Hirschon (Der) Women and Property, Women as Property. Çroom Helm. Londra. N.ÇAGA, (1996)- "Dünyada ve Türkiye'de Evişçileri" Basılmamış tebliğ, Home Net Planning Workshop, Ahmadabad, Hindistan. O. DAYIOGLU, (1995) "Earnings Inequality Between Genders in Turkey" Yayınlanmamış Doktora Tezi ODTÜ Ekonomi Böl. Ankara A. DİLİPAK, (1996) "Mekan ve Aile" Dünya Aile Günü Kutlama Paneli İstanbul Büyükşehir Belediyesi Sağlık Daire Bşk. Yayın No 5. İstanbul