VOB Hakkında Sıkça Sorulan Sorular Ocak 2010

Transkript

1 VOB Hakkında Sıkça Sorulan Sorular Ocak 2010 Önemli Uyarı: Bu doküman Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. tarafından sadece bilgi vermek amacıyla hazırlanmıştır. Bu dokümanda yer alan bilgilerdeki hatalardan, eksikliklerden ya da bu bilgilere dayanılarak yapılan işlemlerden doğacak her türlü maddi/manevi zararlardan ve her ne şekilde olursa olsun üçüncü kişilerin uğrayabileceği her türlü zararlardan dolayı Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. sorumlu tutulamaz. Ayrıca bu dokümandaki bilgiler hazırlandığı tarih itibarıyla geçerlilik arz etmektedir. Bu tarihten sonra yapılan değişikliklerin takibi yatırımcıların sorumluluğundadır.

2 İÇİNDEKİLER Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. Hakkında 1 VOB nedir? Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası nın hukuki statüsü nedir? VOB un hissedarları kimlerdir?... 5 Vadeli İşlem Piyasaları 4 Vadeli işlem piyasaları nedir? Vadeli işlem piyasaları hangi ihtiyaçtan doğmuştur? Vadeli işlem piyasalarının tarihi gelişimi nasıldır? Vadeli işlem piyasalarının temel fonksiyonu nedir? Spot (nakit) işlem nedir? Vadeli işlem nedir? Spot (nakit) fiyat nedir? Vadeli fiyat nedir? Türev araç nedir? Türev araç çeşitleri nelerdir? Türev araçlar nerede işlem görür? Alivre sözleşme (Forward) neyi ifade eder? Vadeli işlem sözleşmeleri (Futures) nedir? Alivre sözleşmeler ve vadeli işlem sözleşmeleri arasındaki farklar nedir? Opsiyon sözleşmesi nedir? Swap (takas) sözleşmesi nedir?... 9 VOB da İşlem Gören Sözleşmeler ve Piyasanın İşleyişi 20 VOB da ne alınıp satılır? VOB da hangi sözleşmeler işlem görmektedir? VOB da işlemlerin garantisi nasıl sağlanmaktadır? Niçin vadeli işlem sözleşmesi almalı veya satmalıyım? VOB da kimler işlem yapabilir? VOB da işlemler nasıl yapılır? VOB Üyelerinin size sunacağı hizmetler nelerdir? VOB nerede faaliyet göstermektedir? VOB da işlemler hangi saatler arasında yapılabilir? Emir yöntemleri nelerdir? Emir türleri nelerdir? Emir süreleri nelerdir? Vadeli işlem sözleşmesinde Uzun (Long) ve Kısa (Short) ne demektir? Ters işlem (pozisyon kapama) ne demektir? Sözleşme alıp satmak ne anlama gelmektedir? Açık pozisyon ne demektir? Fiyat nedir? VOB daki fiyat çeşitleri nelerdir? VOB da oluşan fiyatlar nasıl takip edilir? İşlem hacmi ile açık pozisyon sayısı (open interest) arasındaki fark nedir? Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 1

3 39 Borsada bir pozisyon aldığımda vade sonuna kadar beklemek zorunda mıyım? Takas kurumunun işlevi nedir? VOB işlemlerinde takas kurumu kimdir? Vadeli işlemlerin takası ne zaman gerçekleşir? Kar ve zararlar ne sıklıkta hesaplanmaktadır? Piyasaya göre ayarlama (Mark-to-Market) ne demektir? VOB da vergi düzenlemesi nasıldır? Türev araçların muhasebesi nasıl yapılacaktır? Vadeli işlem sözleşmelerine bir örnek verebilir misiniz? Vadeli işlem sözleşmelerinin detayları nelerdir? VOB da işlem gören vadeli işlem sözleşmelerinin özellikleri nedir? Dayanak varlık ne demektir? Vadeli işlem sözleşmelerinin dayanak varlıkları neler olabilir? Her varlık üzerine sözleşme dizayn edilebilir mi? Sözleşmelerde vade ayları nasıl belirlenmektedir? Uzlaşma şekli nedir? VOB da mal alabilir miyim? Başlangıç teminatı nedir? Sürdürme teminatı nedir? Teminat tamamlama çağrısı nedir? VOB da teminat kontrolü ne zaman yapılmaktadır? Teminatın tümünün nakit yatırılması zorunlu mudur? VOB da işlem gören sözleşmeler için başlangıç teminatları ne kadar belirlenmiştir? Vade sonu uzlaşma fiyatı nedir? Nasıl belirlenmektedir? Günlük uzlaşma fiyatları nasıl belirlenir? Gün içi (geçici) uzlaşma fiyatları nasıl belirlenir? Pozisyon limiti nedir? Pozisyon limitleri neye göre belirlenmektedir? VOB da işlem gören sözleşmeler için belirlenmiş pozisyon limitleri nasıldır? Pozisyon limitlerinde istisnalar olabilir mi? Piyasanın sıkıştırılması (market squeeze) ne anlama gelmektedir? Vadeli işlem sözleşmelerinde fiyatlandırma nasıl yapılır? Baz (basis) nedir? Yakınsama (convergence) nedir? Normal ve ters (normal and inverted markets) piyasa nedir? Baz riski nedir? Korunma işlemlerinde yüzde yüz korunma sağlamak mümkün müdür? Uzun pozisyonlu korunma ne zaman tercih edilir? Kısa pozisyonlu korunma ne zaman tercih edilir? Çapraz korunma ne zaman tercih edilir? Ben bir pamuk üreticisiyim. Pamuk fiyatlarının düşmesine karşı nasıl korunma sağlayabilirim? Ben bir pamuk ipliği üreticisiyim. Pamuk alım maliyetim artan pamuk fiyatlarından olumsuz etkileniyor. VOB bana bu konuda nasıl yardımcı olabilir? Döviz vadeli işlem sözleşmeleri kullanılarak yapılan korunma işlemine bir örnek verebilir misiniz? Faiz vadeli işlem sözleşmeleri kullanılarak yapılan korunma işlemine bir örnek verebilir misiniz? Endeks vadeli işlem sözleşmeleri kullanılarak yapılan korunma işlemine bir örnek verebilir misiniz? Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 2

4 84 Riskten Korunma Oranı ( RKO ) ve Beta Katsayısı nedir? Arbitraj imkanı ne zaman doğar? Vadeli işlem sözleşmeleri ile opsiyon sözleşmeleri arasındaki fark nedir? Opsiyon Sözleşmeleri ve Kullanımı 87 Opsiyon türleri nelerdir? Opsiyon tipleri nelerdir? -Avrupa Tipi Opsiyonlar (European Option), Amerikan Tipi Opsiyonlar (American Option) Kullanım fiyatı (Exercise price- Strike price) nedir? Opsiyon vadesi nedir? Opsiyon primi (Option premium) nedir? Opsiyon primleri nasıl kote edilir? Asli değerli opsiyon (in-the-money option) nedir? Başa baş opsiyon (at-the-money option) nedir? Asli değersiz opsiyon (out-of-the-money option) nedir? Opsiyon sözleşmesinde teminatlandırma nasıldır? Uzun pozisyonlu alım opsiyonu nda kar/zarar nasıl oluşur? Kısa pozisyonlu alım opsiyonu nda kar/zarar nasıl oluşur? Uzun pozisyonlu satım opsiyonu nda kar/zarar nasıl oluşur? Kısa pozisyonlu satım opsiyonu nda kar/zarar nasıl oluşur? Opsiyonlarda fiyatlama nasıl yapılır? Opsiyon primini etkileyen faktörler nelerdir? Vadeye kalan süre opsiyon primini nasıl etkiler? Dalgalanma oranı nedir? Dalgalanma oranı opsiyon primini nasıl etkiler? Risksiz faiz oranı opsiyon primini nasıl etkiler? Temettü oranı opsiyon primini nasıl etkiler? Delta nedir? Gamma nedir? Vega nedir? Theta nedir? Rho nedir? Alım Opsiyonu-Satım Opsiyonu Paritesi (call-put parity) nedir? Sentetik bir alım opsiyonu nasıl oluşturulabilir? Alım Opsiyonlu Fiyat Bazlı (Dikey) Yayılma Stratejileri nelerdir? Alım Opsiyonlu Borçlu Dikey Yayılma Stratejisi (Bull Spread with Call Options) nedir? Alım Opsiyonlu Alacaklı Dikey Yayılma Stratejisi (Bear Spread with Call Options) nedir? Satım Opsiyonlu Fiyat Bazlı (Dikey) Yayılma Stratejisi nedir? Satım Opsiyonlu Alacaklı Dikey Yayılma Stratejisi (Bull Spread with Put Options) nedir? Satım Opsiyonlu Borçlu Dikey Yayılma Stratejisi (Bear Spread with Put Options) nedir? Uzun Pozisyonlu Pergel Stratejisi (Buying a Straddle) nedir? Kısa Pozisyonlu Pergel Stratejisi (Selling a Straddle) nedir? Uzun Pozisyonlu Çanak Stratejisi (Buying a Strangle) nedir? Kısa Pozisyonlu Çanak Stratejisi (Selling a Strangle) nedir? Uzun Pozisyonlu Kelebek Stratejisi (Buying a Butterfly Spread) nedir? Kısa Pozisyonlu Kelebek Stratejisi (Selling a Butterfly Spread) nedir? Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 3

5 127 Çit Stratejisi nedir? Detaylı Bilgi İçin 128 Vadeli işlem borsaları hakkında daha geniş bilgi nasıl edinebilirim? Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 4

6 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. Hakkında 1 VOB nedir? VOB, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. nin kısaltılmış ünvanıdır. VOB, vadeli işlem ve opsiyon borsası işletmek amacıyla Bakanlar Kurulu kararıyla kurulmuş özel hukuk tüzel kişisidir. VOB aynı zamanda borsanın kendisidir. 2 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası nın hukuki statüsü nedir? Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş., Sermaye Piyasası Kurulu nun 17/08/2001 tarihli ve 9/1101 sayılı Kararına dayanan, Devlet Bakanlığı nın 03/09/2001 tarihli ve 2381 sayılı yazısı üzerine, 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanununun 40 ıncı maddesine göre, 10/09/2001 tarih, Sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulan ülkemizdeki ilk özel borsa kuruluşudur. Borsamız, 04/07/2002 tarihinde Ticaret Siciline tescil edilmiş olup, bu tescil 09/07/2002 tarihli Ticaret Sicili Gazetesinde yayımlanmıştır. 05/03/2004 tarihinde SPK dan faaliyet izni alınmış olup 27/03/2004 tarihi itibariyle VOB Borsa Yönetmeliği T.C Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 30/11/2004 tarihinde VOB da işlem gören sözleşmeler ve VOB üyeliğine ilişkin hususlar SPK tarafından onaylanmıştır. 26/01/2005 tarihinde VOB üyelik ve işlem esasları ile vadeli işlem sözleşmelerine ilişkin genelgeler yürürlüğe girmiştir. Genelgelerin son hali için lütfen adresine bakınız. 04/02/2005 tarihinde de VOB da işlemler başlamıştır. 3 VOB un hissedarları kimlerdir? Hissedarın Adı Payı Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) %25 İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) %18 İzmir Ticaret Borsası ( İTB) %17 Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. % 6 Akbank T.A.Ş. % 6 Vakıf Yatırım Menkul Değerler A.Ş. % 6 Garanti Bankası T.A.Ş. % 6 İş Yatırım Menkul Değerler A.Ş. % 6 Türkiye Sermaye Piyasaları Aracı Kuruluşlar Birliği % 6 İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. % 3 Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. % 1 VOB un 11 hissedarı bulunmaktadır ve şirketimizin ödenmiş sermayesi 9 Milyon TL dir. Vadeli İşlem Piyasaları 4 Vadeli işlem piyasaları nedir? Vadeli işlem piyasaları anlaşmanın bugünden yapıldığı ve spot piyasaların aksine yükümlülüklerin gelecek bir vadede yerine getirilmesini öngören piyasalardır. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere, vadeli piyasalar, vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin işlem gördüğü piyasa veya borsaları ve buna benzer sözleşmelerin işlem gördüğü diğer organize olmamış piyasaları kapsamaktadır. Alivre sözleşmeler (forward), vadeli işlem sözleşmeleri, opsiyon sözleşmeleri ve swap sözleşmeleri vadeli piyasalarda yaygın kullanılan araçlardır. Spot piyasada oluşan fiyatlar taraflar açısından ne kadar önem arz ediyorsa, geleceğe yönelik olarak oluşan fiyatlar da taraflar açısından aynı derecede önem taşımaktadır. 5 Vadeli işlem piyasaları hangi ihtiyaçtan doğmuştur? Yaşadığımız dünyada bir çok mal veya hizmetin fiyatının serbest piyasa koşullarında arz ve talebe göre belirlendiğini ve fiyatların sürekli bir değişkenlik gösterdiğini biliyoruz. Sahip olduğumuz mal veya hizmetleri piyasa koşullarında oluşan fiyatlardan alıp satabiliyoruz. Peki şu anda henüz sahip olmadığımız, örneğin üç ay sonra sahip olacağımız bir mal veya hizmeti hangi fiyattan satacağız? Ya da bir malı gelecek bir tarihte, örneğin üç ay sonra hangi fiyattan satın alacağız? 2010 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 5

7 Bu sorulara yanıt bulunması ve gelecekteki fiyat belirsizliğinden kaynaklanan risklerin ortadan kaldırılması amacıyla vadeli işlem sözleşmeleri alınıp satılmaya başlanmış, yapılan vadeli sözleşmelerde taraflara garanti sağlanması amacıyla da bu sözleşmeler organize borsa çatısı altında toplanmıştır. Sözleşmelerin standart hale getirilmesi ile spekülatörler de bu sözleşmeler üzerinden işlem yapmaya başlamışlardır. Böylelikle fiyat riskine karşı korunma çabası içerisinde olan üreticiler ve tüccarlar bir çözüme kavuşurken, yatırımcılar ve spekülatörler de cazip bir yatırım aracına sahip olmuşlar, finansal alanda faaliyet gösteren aracı kurumlar ve bankalar müşterilerine yeni alternatif ürünler sunabilir hale gelmişlerdir. 6 Vadeli işlem piyasalarının tarihi gelişimi nasıldır? Günümüzdeki modern vadeli işlem piyasalarının tarihi binlerce yıl geriye gitmekle birlikte, ilk vadeli işlemlerin başlangıcı 1800 lü yıllar olarak kabul edilmektedir. Vadeli işlem piyasalarının tarihinde Amerikanın Chicago kentinin özel bir yeri vardır yılına kadar köy olarak kabul edilen Chicago 1837 yılında şehir statüsüne kavuştuğunda kişilik bir nüfusa sahipti. Chicago, Michigan gölü kıyısında Amerika daki diğer büyük göllere ve orta batıya kadar ulaşım imkanına sahip olması nedeniyle stratejik bir öneme sahipti. Bu konumu Chicago nun hızla gelişerek bir ticaret merkezi haline gelmesini sağladı. Chicago çevresinde yetiştirilen tarımsal ürünler bu bölgeye taşınıyor ve burada depolanarak ticareti yapılıyordu. Tarımsal ürünlerin arz ve talebindeki dalgalanmalar sonucu fiyatlar yılın belli dönemlerinde çok düşük olurken diğer dönemlerde aşırı yükseliyordu. Arzın, talebin çok üzerinde olduğu dönemlerde üreticiler zarar ediyorlar, aksi durumda ise aranan mal piyasada bulunamıyordu. O yıllarda yeterli depoların olmaması ve ulaşım zorlukları piyasalarda karışıklığın artmasında etkili oldu. Bu durum karşısında üretici ve tüccarlar çözüm olarak aralarında geleceğe yönelik ticari sözleşmeler yapmayı tercih etmeye başladılar. İlk kayıtlı geleceğe yönelik sözleşme, 13 Mart 1851 yılında kile mısır üzerine Haziran ayı Chicago teslimi olarak yapıldı. İki taraf arasında karşılıklı güvene dayalı olarak yapılan geleceğe yönelik sözleşmeler ihtiyaca tam olarak cevap veremedi. Çünkü, fiyat değişimleri aleyhine olan taraf, yükümlülüğünü yerine getirmeyebiliyordu. Bunun üzerine arayışlarına devam eden 82 tüccar bir araya gelerek 1848 yılında tarımsal ürünlerin alıcı ve satıcılarının merkezi bir yerde işlem yapmaları ve aynı zamanda şehirde ticaretin gelişmesi amacıyla Chicago Board of Trade i (CBOT) kurdular. CBOT de ilk yıllarda geleceğe yönelik sözleşmeler işlem görürken tarafların yükümlülüklerini yerine getirmemeleri sonucu, sözleşmelerin standart hale getirilmesi ve borsanın belirlediği bir takas kurumunun garantör olması kararlaştırıldı. Takas Kurumu, bu garantiyi alıcı karşısında satıcı, satıcı karşısında alıcı konumuna geçerek ve işlem yapan taraflardan teminat alarak vermeye başladı. Geleceğe yönelik sözleşmelerde (forward) taraflar kalite, miktar, fiyat, teslim yeri ve vadeyi aralarında serbestçe belirlerken, vadeli işlem sözleşmesi ile alım satıma konu ürünün kalitesi, miktarı, vadesi, teslim yeri standart hale getirildi. Vadeli işlem sözleşmelerinde değişken tek unsur sözleşmenin fiyatıdır, o da borsada alım satım anında belirlenmektedir. Sözleşmelerin standart hale getirilmesi ve teminat sistemi, piyasaya spekülatörlerin (yatırımcıların) de girmesine yol açtı li yıllara kadar Amerika da sadece tarımsal ürünler üzerine vadeli işlem sözleşmeleri işlem gördü yılında Bretton Woods sisteminin terk edilmesi ile birlikte döviz kurları ve faiz oranlarındaki değişim piyasa katılımcıları açısından risk oluşturmaya başladı. Bu gelişme üzerine yıllardır tarımsal ürünler üzerine düzenlenmekte olan vadeli işlem sözleşmeleri finansal araçlar üzerine de düzenlenmeye başladı yılında Chicago Mercantile Exchange (CME) bünyesinde International Monetary Market in (IMM) kurulması ile dövize dayalı ilk vadeli işlem sözleşmeleri (currency futures) işleme açıldı. Bunu faiz vadeli işlem sözleşmeleri izledi yılında Chicago Board of Trade bünyesinde Government National Mortgage Association (GNMA) sözleşmeleri ile birlikte faize dayalı ilk vadeli işlem sözleşmeleri de işlem görmeye başlamış oldu. Dünyada hisse senedi endeksi üzerine ilk vadeli işlemler 24 Şubat 1982 tarihinde Kansas City Board of Trade (KCBT) tarafından Value Line Composite Index üzerine düzenlenmiştir li yılların ikinci yarısında Avrupa kıtasında da vadeli işlem borsalarının kurulmaya başladığını ve günümüze kadar hızlı bir gelişme gösterdiğini görüyoruz. Almanya-İsviçre ortaklığı ile kurulan Eurex; Amsterdam, Paris, Lisbon, Londra ve Brüksel ortaklığı ile kurulan Euronext.liffe de bugün işlem hacminde Chicago daki borsalarla yarışır bir borsa konumuna gelmiştir. Dünyadaki borsaların 160 yıla ulaşan geçmişlerinin yanında VOB un henüz dört seneye ulaşmamış olan işlem geçmişine rağmen VOB-İMKB 30 sözleşmesinin dünyadaki en likit 13. hisse senedi endeksi sözleşmesi 1 konumuna gelmiş olması ise dikkat çekicidir. 7 Vadeli işlem piyasalarının temel fonksiyonu nedir? Vadeli işlem piyasalarının iki temel fonksiyonu vardır: Risk yönetimi ve geleceğe yönelik fiyat oluşumu. Risk Yönetimi: Vadeli işlem piyasalarının temel fonksiyonlarından biri, gelecekte meydana gelebilecek aleyhte fiyat değişimleri karşısında riskten korunma imkanı sunmaktır. Nitekim vadeli işlem piyasaları, tarımsal ürünlerin fiyatlarında gelecekte meydana gelebilecek aşırı dalgalanmaların yaratacağı risklerden korunma ihtiyacından doğmuştur. 1 Futures Industry Association 2010 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 6

8 Her kişi veya kurumun üstlenmiş olduğu riskler birbirinden farklı olabilir. Bu farklılığı yaratan, iş hacmi, faaliyet türü gibi bir çok kriterdir. Vadeli işlem piyasaları yatırımcılara risklerini diğer yatırımcılara transfer edebilme olanağı sağlar. Riskleri üstlenen taraflar ise risklerini daha kolay yönetebilecek olan veya bu riskleri üstlenmeye istekli yatırımcılar olabilir. Riskleri üstlenmeye istekli olan taraflar, vadeli işlem piyasalarında derinliği sağlayan ve fiyat değişimlerinden kar elde etmeye çalışan spekülatörlerdir. Spekülatör olarak adlandırılan grup esas itibarı ile riskten korunmak yerine beklentileri doğrultusunda pozisyon alarak fiyat değişimlerinden kar elde etmeye çalışmaktadır. Özet olarak risk, vadeli işlem piyasalarında alınıp satılabilir hale gelmektedir. Geleceğe Yönelik Fiyat Oluşumu: Geleneksel piyasalarda arz ve talebe göre oluşan fiyatlar, içinde bulunulan anda geçerlilik arz etmektedir. Örneğin TL/Dolar denince ilgili piyasada o an geçerli kurlar akla gelmektedir. On dakika sonrasında fiyatların ne olacağını tam olarak kestirmek imkansızdır. Oysa vadeli işlem piyasaları sayesinde değil on dakika sonrasının, bir yıl sonrasının bile fiyatlarının belirlenmesi mümkündür. Bu piyasalarda işlem yaparak gelecekteki alış veya satış fiyatını belirleyebilmenin yanında bu piyasalar sayesinde gelecekteki fiyatlar hakkında sadece fikir sahibi olmanız da mümkündür. Örneğin vade sonu altı ay sonra olan bir sözleşme için yatırımcıların vermiş olduğu alış veya satış kotasyonlarına bakarak, yatırımcıların söz konusu varlığı altı ay sonra satın alırken vermeye razı olacakları fiyat veya bu malı altı ay sonra satarken karşılığında almayı kabul edecekleri fiyat hakkında fikir sahibi olunabilir. 8 Spot (nakit) işlem nedir? Ödeme ve teslimatın işlem yapılan günde veya çok kısa süre içerisinde yapıldığı işlemlere spot veya nakit işlemler denilmektedir. 9 Vadeli işlem nedir? Anlaşmanın bugün yapılması, anlaşma yükümlülüklerinin ise gelecekte yerine getirilmesi yönünde yapılan işlemlere genel olarak vadeli işlem denilmektedir. 10 Spot (nakit) fiyat nedir? Bir malın spot alım/satımını yaparken malın birim fiyatı için bugün veya çok kısa süre içerisinde ödeyeceğiniz/alacağınız meblağdır. 11 Vadeli fiyat nedir? Bir malın vadeli alım/satımını yaparken malın birim fiyatı için gelecekte ödeyeceğiniz/alacağınız meblağdır. 12 Türev araç nedir? Değeri başka bir finansal varlığın veya malın değerine doğrudan bağlı olan finansal araçlar türev araç olarak adlandırılmaktadır. Türev araçlar, dayanak varlığın sahipliğinin el değiştirmesine gerek olmaksızın, bu varlıkla ilgili hak ve yükümlülüklerin ticaretine imkan sağlar. Türev araçlar, riskten korunma, yatırım veya arbitraj amacıyla kullanılabilir. Vadeli işlem (futures) ve opsiyon (options) sözleşmeleri türev araçlar arasındadır. Bunun yanında, forward ve swap sözleşmeleri de türev araçlar grubuna dahildir. 13 Türev araç çeşitleri nelerdir? Alivre İşlem Sözleşmeleri (Forward) Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures) Opsiyon Sözleşmeleri (Options) Takas Sözleşmeleri (Swaps) 14 Türev araçlar nerede işlem görür? Alivre sözleşmeler tezgahüstü piyasada, vadeli işlem sözleşmeleri vadeli işlem borsalarında (organize borsalar), opsiyon sözleşmeleri hem tezgahüstü piyasada hem de organize borsalarda, swap sözleşmeleri ise tezgahüstü piyasada işlem görmektedir. Son yıllarda organize borsalarda işlem görmeye başlamış olan swap sözleşmeleri de vardır. 15 Alivre sözleşme (Forward) neyi ifade eder? Geleceğe yönelik (Alivre) sözleşme, satıcının/alıcının belli bir ürünü ileri bir tarihte, baştan anlaşılan bir fiyat üzerinden alıcıya teslim etmesini/satıcıdan teslim almasını öngören sözleşmelerdir. Sözleşmenin şartları (fiyat, miktar, kalite, vade ve yer) alıcı ile satıcı tarafından karşılıklı belirlenmektedir. Alivre sözleşmeler tarafların gelecekte almak veya satmak istedikleri ürünlerin fiyat değişimleri nedeniyle oluşan riskten korunma ihtiyacı karşısında çözüm olarak gördükleri sözleşmelerdir. Bu yönüyle alivre sözleşmeler vadeli işlem sözleşmelerinin geliştirilmesine temel oluşturmuştur. Alivre sözleşmeler taraflar arasında serbestçe yapıldığı için karşılıklı güven gerektirir. Diğer bir ifadeyle alivre sözleşmelerde kredi riski vardır. Taraflardan birinin yükümlülüğünü yerine getirmeme riski, garanti altına alınmış değildir. Ayrıca iki taraf arasında yapılan alivre sözleşmeler diğer piyasa katılımcılarının bilgisine açık değildir. Bu nedenle alivre sözleşmeler net bir şekilde geleceğe yönelik fiyatlar için referans özelliği taşımazlar. Alivre sözleşmelerde genellikle taraflar vade sonuna kadar pozisyonlarını kapatamazlar. Pozisyonların kapatılması sözleşmenin iptali ile mümkündür Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 7

9 Alivre sözleşmeler, sözleşmede özel bir hüküm yoksa bir başkasına devredilemez. Ayrıca devri hukuken mümkün olsa bile her bir alivre sözleşme kendine özgü hükümler taşıdığından ve standart olmadığından devri kolay değildir. 16 Vadeli işlem sözleşmeleri (Futures) nedir? Vadeli işlem sözleşmeleri esasen standart hale getirilmiş alivre sözleşmelerdir. Vadeli işlem sözleşmesi (futures), ileri bir tarihte, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte ekonomik veya finansal göstergeyi, sermaye piyasası aracını, malı, kıymetli madeni veya dövizi alma veya satma yükümlülüğü getiren sözleşmedir. Vadeli işlem sözleşmesinde alım satıma konu mal veya finansal aracın niteliği, miktarı, süresi ve teslim yeri standart olarak tanımlanmıştır. Vadeli işlem sözleşmelerinde tek değişken, alım satım sırasında oluşan fiyattır. Vadeli işlem sözleşmeleri, vadeli işlem borsalarında işlem görür ve borsa takas kurumunun garantisi altındadır. İşlemlerin borsa takas kurumu tarafından garanti edilmesi, uygulanan teminat sistemi ile mümkün olmaktadır. Sözleşme bazında teminatlar potansiyel zarar riskini karşılayacak şekilde borsa tarafından belirlenir. 17 Alivre sözleşmeler ve vadeli işlem sözleşmeleri arasındaki farklar nedir? Vadeli işlem sözleşmeleri standart hale getirilmiş alivre sözleşmeler olmakla birlikte aralarında önemli farklılıkların olduğunu görüyoruz. ALİVRE SÖZLEŞME İki taraf arasında yapılan özel sözleşmelerdir ve organize borsalarda işlem görmezler. Temerrüt riski vardır. Satıcı belirlenen malı veya finansal ürünü teslim edemeyebilir veya alıcı da teslimatı kabul etmeyebilir. Kredi riski vardır. Tarafların ihtiyaçlarına göre düzenlenirler ve standart değildirler. Diğer piyasa katılımcıları yapılan diğer alivre sözleşmelerden habersizdir. Diğer müşterilere banka tarafından verilen kotasyonların tümünden haberdar olunamaz. İşlemler şeffaf değildir. Müşteriler arası farklılık (işlem önceliği, teminat oranı vs.) yaratılması mümkündür. Sözleşmenin vadesinden önce üçüncü bir kişiye devredilmesi zordur. Piyasa likit değildir. Kar veya zarar vade sonunda ortaya çıkar. Günlük fiyat hareket sınırı yoktur. Vade tarihinde çoğunlukla teslimat gerçekleşir. Teminat zorunluluğu yoktur. Dolayısıyla, kaldıraç etkisinden söz edilemez. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ Organize borsalarda işlem görürler. İşlemler takas kurumu tarafından garanti edilir. Tarafların birbirini tanıması gerekmez. Sözleşme özellikleri standarttır. Vadeli işlem sözleşmeleri borsalarda şeffaf bir şekilde işlem görür. Gerçekleşen işlemler diğer borsa katılımcıları tarafından anlık olarak takip edilebilir. Yani işlemler şeffaftır, kamuya açık yapılır. Verilen emirler fiyat ve zaman önceliğine göre işlem görür. Her müşteri tarafından verilen emir aynı değer ve önceliktedir. Sözleşmeler vade tarihine kadar sürekli el değiştirebilir. Piyasa likittir. Kar veya zarar günlük olarak hesaplanır ve ilgili hesaplara yansıtılır ( marking to market - piyasaya göre ayarlama ). Genelde günlük fiyat hareket sınırı vardır. Vade tarihinde gerçekleşen teslimat oranı %1-3 arasındadır. Teminat yatırılması zorunludur. Kaldıraç etkisi vardır. 18 Opsiyon sözleşmesi nedir? Opsiyonlar, belli bir vadeye kadar (veya belirli bir vadede), opsiyona dayanak varlık oluşturan belli miktardaki bir malı, finansal ürünü, sermaye piyasası aracını veya ekonomik göstergeyi belli bir fiyattan (kullanım fiyatı) alma yada satma hakkını, belli bir prim karşılığında opsiyonu satın alan kişiye (lehdara) veren ancak zorunlu tutmayan, buna karşın opsiyonun satıcısını (keşidecisini) lehdar tarafından talep edilmesi halinde satmaya ya da satın almaya zorunlu tutan sözleşmelerdir. Opsiyon satan yatırımcı, opsiyonu alan kişiden tahsil ettiği prim karşılığında, opsiyonun vadesinde veya vadesi dolana kadar olan herhangi bir tarihte, opsiyona dayanak oluşturan belli miktardaki bir malı, finansal ürünü, bir sermaye piyasası aracını veya bir ekonomik göstergeyi, opsiyonu alan yatırımcının talebi halinde belirli bir fiyattan alma yada satma yükümlülüğünü üzerine alır Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 8

10 Opsiyon Alıcısı-Satıcısı 19 Swap (takas) sözleşmesi nedir? Önceden belirlenmiş bir formüle ve vadelere göre, iki veya daha fazla taraf arasında gerçekleşecek olan nakit akışının mübadelesini sağlayan, özel olarak hazırlanmış sözleşmelere denir. Borçlanma senetlerine ve dövize dayalı swap sözleşmeleri yaygın olarak kullanılmaktadırlar. Genelde bir swap sözleşmesine taraf olanların (counterparty) gerçekleştirdiği nakit akışları, sözleşmeye konu olan borçlanma senetlerinin veya dövizin değişen değerine dayandırılır. Örnek olarak faize dayalı bir swap sözleşmesini ele alabiliriz. A bankasının B bankasına önümüzdeki 5 yıl boyunca her sene toplam 1 milyon dolarlık bir borç üzerinden sözleşmede belirlenmiş sabit bir faiz ödeme yükümlülüğüne girmesi ve buna karşılık B bankasının da A bankasına aynı ödeme vadelerinde yine 1 milyon dolar üzerinden fakat değişken faizli bir ödeme yapmayı kabul etmesi, değişken faizin sabit faiz ile değiştirilmesi (swap edilmesi) şeklinde gösterilebilir. VOB da İşlem Gören Sözleşmeler ve Piyasanın İşleyişi 20 VOB da ne alınıp satılır? VOB da vadeli işlem sözleşmeleri alınıp satılmaktadır. Bununla birlikte, opsiyon sözleşmelerinin de işlem görmesi için çalışmalar sürdürülmektedir. Herhangi bir türev aracın borsada kote edilebilmesi, Sermaye Piyasası Kurulu nun iznini de içeren uzun bir hazırlık süresini gerektirir. Bir türev aracın borsaya kote edilebilmesi için, bir çok koşulun yanında, dayanak varlığının aktif bir spot piyasasının da olması gereklidir. 21 VOB da hangi sözleşmeler işlem görmektedir? VOB DA İŞLEM GÖRMEKTE OLAN SÖZLEŞMELER Sözleşme Açıklaması VOB-İMKB 30 İMKB 30 Endeksi değerine dayalı VİS 2 VOB-İMKB 100 İMKB 100 Endeksi değerine dayalı VİS VOB-G-DİBS Gösterge DİBS lerin fiyatına dayalı VİS VOB-TLDolar (Nakdi) TL/USD Paritesine dayalı VİS VOB-TLEuro (Nakdi) TL/EUR Paritesine dayalı VİS VOB-TLDolar (Fiziki) TL/USD Paritesine dayalı VİS VOB-TLEuro (Fiziki) TL/EUR Paritesine dayalı VİS VOB-Anadolu Kırmızı Buğday Anadolu kırmızı sert baz kalite buğdayın fiyatına dayalı VİS VOB-Egepamuk Ege Standart 1 baz kalite pamuğun fiyatına dayalı VİS VOB-Altın 995/1000 saflıkta rafine edilmiş külçe altının fiyatına dayalı VİS 2 VİS: Vadeli İşlem Sözleşmesi 2010 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 9

11 22 VOB da işlemlerin garantisi nasıl sağlanmaktadır? VOB da işlemlerin garantisi borsa tarafından belirlenmiş bir takas kurumu (İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş.) tarafından sağlanmaktadır. Takas kurumu, her iki taraftan yeterli teminatı almak ve garanti fonu oluşturmak suretiyle tarafların sözleşmeden doğan yükümlülüklerini yerine getirmesini garanti altına alır. 23 Niçin vadeli işlem sözleşmesi almalı veya satmalıyım? Vadeli işlem sözleşmeleri üç temel amaç için kullanılabilir: 1. Korunma İhracat yapan bir şirketin 3 ay sonra döviz geliri elde edeceğini varsayalım. Şirketin kar veya zararı 3 ay sonraki döviz kuruna bağlı hale gelmiştir. Şirket, kur artarsa kar edecek, düşerse zarar edecektir. Şirket 3 ay sonraki döviz kuru seviyesinden bağımsız olarak, şu an itibariyle 3 ay sonraki kar veya zararını sabitlemek isteyebilir. Bunu da vadeli işlem sözleşmelerini kullanarak kolayca sağlar. Aynı şekilde bu durum karşı taraf olan ithalatçı için de söz konusudur. 3 ay sonra satın alacağı döviz için ödeyeceği Türk Lirası tutarını şimdiden belirlemek isteyebilir. Aynı şekilde pamuk üreticisi olduğumuzu varsayarsak hasat zamanına kadar pamuk fiyatlarındaki azalıştan endişe duyarız. Bu endişeden kurtulmak istiyorsak VOB da sözleşme satarak kendimizi koruma altına alabiliriz. Bu sayede ürünümüzü belirlediğimiz (sözleşme sattığımız) fiyattan satmış olup pamuk fiyatlarındaki iniş çıkışlardan etkilenmemiş oluruz. 2. Yatırım Türev araçlar etkin bir yatırım alternatifi sunmaktadır. Türev araçlar geleneksel yatırım araçlarından daha az ilk yatırım gerektirmektedir. Az bir teminat yatırarak, ilgili aracın tüm getirisi (veya zararı) elde edilmektedir. Türev araçlarda fiyatların hem düşmesi hem de yükselmesi beklentisiyle yatırım yapılabilir. Türev araçlarda riskin istenilen düzeye getirilme imkanı yüksektir. Örneğin riski düşürmek için aynı anda sözleşmenin kısa vadelisi alınıp uzun vadelisi satılabilir. Bu piyasalarda emtia da bir yatırım aracı haline gelmiştir ve yatırım seçeneklerimiz artmıştır. 3. Arbitraj Alım satıma konu herhangi bir ekonomik varlığın, aynı anda farklı piyasalardaki fiyat farklılığından kar sağlamak üzere, alınıp satılmasıyla gerçekleştirilen işlemlere arbitraj işlemleri denir. Arbitraj kazancı elde edilmesi için ekonomik varlığın eş anlı olarak birden fazla piyasada alınıp satılması (veya satılıp alınması) gereklidir. Arbitraj amaçlı işlemlerde hiç bir risk üstlenmeden aynı andaki fiyat farklılıklarından kar elde edilmektedir. Risksiz oluşu, arbitrajı spekülasyondan (yatırımdan) ayıran en önemli özelliktir. Bununla beraber, etkin piyasalarda arbitraj işlemi yapmak hemen hemen imkansızdır. Çünkü bu tür piyasalarda oluşacak fiyat farklılıkları, bunu fark eden yatırımcıların yaptıkları işlemlerle çok kısa sürelerde ortadan kaldırılır. 24 VOB da kimler işlem yapabilir? İşlemler borsa üyesi aracı kurum, banka ve vadeli işlem aracılık şirketleri vasıtasıyla yapılmaktadır. Yatırımcıların VOB da doğrudan işlem yapabilmesi mümkün değildir. Üyelerimiz, web sitemizin üyelik bölümünde duyurulmaktadır. 25 VOB da işlemler nasıl yapılır? VOB a üye olmuş bir aracı kurum veya bankada hesap açtırmanız gerekir. Borsamız emirlerin eşleştirilmesinde ve emirlerin iletilmesinde elektronik bir sistem kullanmaktadır. Emirler borsaya üyeler tarafından iletilir. Üyelerin kendi ofislerinde emirlerin iletilmesinde kullanılacak Borsamızın bilgisayarlarına bağlı bilgisayarları bulunmaktadır. Yatırımcılar emirlerini aynı zamanda Üyelerimizin web siteleri veya veri yayın ekranları üzerinden de Borsamıza iletilebilmektedir. Risk taahhütnamesi imzalamanız gerekir. Vadeli işlemler piyasasında bir borsa üyesi aracılığıyla işlem yapmak isteyen tüm gerçek ve tüzel kişiler, Borsa tarafından hazırlanan ve bu piyasanın özelliklerini anlatan kılavuzu okuduklarına ve anladıklarına dair "Risk Taahhütnamesi"ni imzalamak zorundadırlar. Alım-satım kararı vermelisiniz. Bir başka deyişle öncelikle piyasadaki gelişmeleri değerlendirerek alım veya satım yönünde bir karar almanız gerekmektedir. Kararınızı verirken Borsamıza üye bir aracı kurum veya bankada çalışan yatırım uzmanlarına danışabilirsiniz. İşlem teminatı yatırmalısınız. Verdiğiniz alım-satım emrinin gerçekleşmesi için Borsanın belirlediği miktarda teminatı hesabınızda bulunduruyor olmanız gerekmektedir. Emrinizi aracı kuruluş vasıtasıyla Borsaya iletmelisiniz. Verdiğiniz emir eksiksiz olmalıdır. Bunun için de; o Emrinizin alım yönlü mü yoksa satım yönlü mü olduğunu, o Kaç adet sözleşme aldığınızı/sattığınızı, 2010 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 10

12 o Aldığınız/sattığınız sözleşmeyi (örn. Aralık 2006 vadeli VOB-TLDolar sözleşmesi veya Şubat 2007 vadeli VOB-İMKB 30 sözleşmesi), (Not: İşlem yapacağınız sözleşmeyi belirtirken aracı kuruluşa sözleşmenin iki özelliğini belirtirsiniz: Sözleşmenin dayanak varlığını ve sözleşmenin vadesini) o Sözleşmeyi almak veya satmak istediğiniz fiyatı, o Emir türünü, yöntemini ve süresini belirtmeniz gereklidir. 26 VOB Üyelerinin size sunacağı hizmetler nelerdir? Üyeler, yatırımcıların risk-getiri tercihlerini belirleyerek, türev araçların muhtemel riskleri konusunda onları bilgilendirir ve SPK tarafından belirlenen türev araçlar risk bildirim formu nu müşterilerine iletirler, Müşterilerden gereken teminatı alırlar, Müşterileri vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri hakkında bilgilendirirler, Emirleri borsaya iletirler, Müşterilerin ihtiyaç duyduğu diğer hizmetleri verirler. 27 VOB nerede faaliyet göstermektedir? VOB un idari merkezi İzmir dedir. Bununla birlikte aracı kurum temsilcileri müşterilerinin emirlerini VOB a ofislerindeki bilgisayarlar yoluyla iletmektedirler. Bu yüzden idari merkezin İzmir de olmasına karşın Türkiye nin hatta dünyanın herhangi bir yerindeki bir yatırımcı VOB da işlem yapabilir. 28 VOB da işlemler hangi saatler arasında yapılabilir? İşlemler 09:15-17:35 arasında tek bir seansta gerçekleşir. 29 Emir yöntemleri nelerdir? Aracı kuruma emrinizi iletirken aşağıdaki üç fiyat belirleme yönteminden birini seçmeniz gereklidir: 1. Limit (LMT) Belirlenen limit fiyat seviyesine kadar işlem gerçekleştirmek için kullanılan emir yöntemidir. Bu yöntem kullanıldığında fiyat girilmesi zorunludur. 2. Piyasa (PYS) Emrin girildiği anda ilgili sözleşmede piyasada bulunan en iyi fiyatlı emirden başlayarak emrin karşılanması amacıyla kullanılan emir yöntemidir. Piyasa yöntemi seçildiğinde ekranda oluşan En İyi Fiyat seçeneğinin işaretlenmesi durumunda ise emir sadece piyasada o anda bekleyen en iyi fiyat seviyesindeki emirlerle eşleşir. 3. Kapanış Fiyatından (KAP) Gün sonunda hesaplanan uzlaşma fiyatı üzerinden işlem gerçekleştirmek amacıyla kullanılan emir yöntemidir. Uzlaşma fiyatı hesaplandıktan sonra kapanış fiyatından emirler karşı tarafta bekleyen kapanış fiyatından emirlerle eşleşir. Alış ve satış tarafında bekleyen kapanış fiyatından emirler eşleştikten sonra kalan kapanış fiyatından emirler uzlaşma fiyatını karşılayan normal seans emirleri ile eşleşir. Kapanış Fiyatından emirler sadece kalanı pasife yaz emir türü ve seans emir süresi kullanılarak sisteme gönderilebilir. 30 Emir türleri nelerdir? Aracı kuruma emrinizi iletirken aşağıdaki 4 emir türünden birini seçmeniz gereklidir: 1. Kalanı Pasife Yaz Emrin girildiği anda tamamının gerçekleşmesi esas olmakla birlikte, tamamının gerçekleşmemesi durumunda kalan miktarın maksimum emir miktarına kadarlık kısmının, emrin yöntemine göre limit fiyatından ya da gerçekleştiği son fiyat üzerinden pasife limit emir olarak yazılması için kullanılan emir türüdür. 2. Gerçekleşmezse İptal Et Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının gerçekleşmesi, aksi takdirde tamamının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür. 3. Kalanı İptal Et Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının gerçekleşmesi, aksi takdirde gerçekleşmeyen kısmının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür. 4. Şarta Bağlı Bu emir türü, emri giren tarafından ilgili sözleşme için belirlenen fiyattan (aktivasyon fiyatı) ya da alış emirleri için daha yüksek ve satış emirleri için daha düşük fiyatlardan Borsada işlem olması durumunda, emrin sistemde aktif hale gelmesi amacıyla kullanılır. Şarta bağlı emir türünün kullanılması durumunda, emrin fiyat giriş yönteminin yanı sıra aktivasyon fiyatının belirtilmesi de zorunludur Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 11

13 31 Emir süreleri nelerdir? Emir girişinde emrin sistemde geçerli olacağı süreye ilişkin aşağıda yer alan dört seçenekten bir tanesinin seçilmesi gerekmektedir: 1. Seans Emri Emir sadece girildiği seansta geçerlidir. Seans sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. 2. Günlük Emir Emir girildiği günde geçerlidir. Gün sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Mevcut durumda, VOB da Seans Emri ve Günlük Emir aynı işleve sahiptir. 3. İptale Kadar Geçerli Emir Emir girildiği seanstan itibaren iptal edilene kadar geçerlidir. Bu emir süresi seçildiğinde, emrin iptal edilmediği ve eşleşmediği durumda, emir sözleşmenin vade sonuna kadar geçerli olur ve vade sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. 4. Tarihli Emir Emir, sisteme girilen tarihe kadar geçerlidir. Belirtilen tarihe kadar eşleşmezse ya da iptal edilmezse, bu tarihte gün sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Sistemde, sözleşmenin vade sonundan daha ileri bir tarih girilmesine izin verilmez. Günlük akış içerisinde sadece bir seans olduğu için seans ve gün emirleri aynı süreye işaret etmektedir. Her iki süre için de günlük fiyat hareket limitleri geçerlidir. İptale kadar geçerli ve tarihli sürelerinin seçilmesi durumunda, günlük fiyat hareket limitlerinin dışında emir girilebilir. 32 Vadeli işlem sözleşmesinde Uzun (Long) ve Kısa (Short) ne demektir? Her vadeli işlem sözleşmesinde uzun ve kısa olmak üzere iki taraf vardır. Vadeli işlem sözleşmesinde uzun taraf dayanak malı teslim alma yükümlülüğüne sahip olan, kısa taraf ise bunu teslim etmekle yükümlü olan taraftır. Uzun pozisyon almış olan bir yatırımcı fiyatların artması halinde kar elde ederken, kısa pozisyon almış olan bir yatırımcı fiyatların düşmesi sonucunda karlı duruma geçecektir. 33 Ters işlem (pozisyon kapama) ne demektir? Ters işlem, sahip olunan pozisyona aksi yönde işlem yapmaktır. Örneğin bir sözleşmede on adet uzun pozisyonunuz varsa, aynı sözleşmenin aynı vadesinde 10 adet ya da daha az sözleşme satarsanız yaptığınız satım işlemi ters işlem veya pozisyon kapatma işlemi dir. Kısaca ters işlem, alım karşısında satım, satım karşısında alım yönünde işlem yapılmasıdır. 34 Sözleşme alıp satmak ne anlama gelmektedir? Vadeli işlem sözleşmesi aldığınızda sözleşmeye dayanak teşkil eden malı (dayanak varlık) gelecekte alma yönünde bir anlaşma yapmış olursunuz. Daha sonra dayanak varlığın fiyatı arttığında kar, düştüğünde zarar edersiniz. Vadeli işlem sözleşmesi sattığınızda ise sözleşmeye dayanak varlığı gelecekte satma yönünde bir anlaşma yapmış olursunuz. Daha sonra dayanak varlığın fiyatı düştüğünde kar, arttığında zarar edersiniz. 35 Açık pozisyon ne demektir? Açık pozisyon sayısı, piyasadaki uzun veya kısa pozisyon sayısının ayrı ayrı toplamlarına eşittir (toplam uzun pozisyon sayısı veya toplam kısa pozisyon sayısı). Vadeli işlem sözleşmesinde uzun veya kısa pozisyon tutan yatırımcı, açık pozisyondadır. 36 Fiyat nedir? VOB daki fiyat çeşitleri nelerdir? Fiyat, genel anlamıyla herhangi bir mali araç, mal veya hizmetin üreticisinin veya sahibinin satmaya, alıcısının da ödemeye razı olduğu değeri ifade eder. Basit anlamı ile fiyat, bir ürünü bir tarafın satmayı, diğer tarafın da almaya razı olduğu seviyedir. Satıcının sahip olduğu ürünü satarak elde edeceği ekonomik fayda ile alıcının ilgili ürünü satın alarak elde edeceği ekonomik fayda arasında bir denge vardır. Bu dengeyi sağlayan araç ise fiyattır. Fiyat Çeşitleri: Alış fiyatı: Herhangi bir ürünün alınması için alıcının teklif etmiş olduğu fiyattır. Satış fiyatı: Herhangi bir ürünün satılması için satıcısının teklif etmiş olduğu fiyattır. Ortalama fiyat: Alım satıma konu olan ürünün, bir seans içerisinde gerçekleşen işlemlerde oluşan fiyatlarının aritmetik ortalamasıdır. Ağırlıklı ortalama fiyat: Alım satıma konu ürünün, bir seans içerisinde gerçekleşen işlemlere ilişkin fiyatlarının, ilgili fiyatlardan gerçekleşen işlem hacimleri ile ağırlıklandırılarak hesaplanan ortalamasıdır. Cari fiyat: Alım satıma konu ürünün içinde bulunulan anda gerçekleşen işlem fiyatıdır Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 12

14 Kapanış fiyatı: Alım satıma konu ürünün seans sonunda gerçekleşen son işlem fiyatıdır. En düşük fiyat: Alım satıma konu ürünün seans süresi içerisinde en düşük fiyatla gerçekleşen işlem fiyatıdır. En yüksek fiyat: Alım satıma konu ürünün seans süresi içerisinde en yüksek fiyatla gerçekleşen işlem fiyatıdır. Uzlaşma fiyatı: Vadeli işlem borsalarında alım satıma konu sözleşmelerde gün sonunda teminatların güncellenmesi ve geçici kar zararların hesaplanmasında baz alınan değerleme fiyatıdır. Bu fiyat kapanış fiyatından farklı olabilir. Son işlem günü (son) uzlaşma fiyatı: Vadeli işlem borsalarında işlem gören sözleşmelerde işlemlerin yapılabildiği son işlem günü sonunda tarafların yükümlülüklerini yerine getirmesinde baz alınacak uzlaşma fiyatıdır. Spot fiyat: Spot işlemlerde o an için geçerli piyasa fiyatıdır. Vadeli fiyat: Alım satıma konu ürünün fiyatının bugünden tespit edilerek teslim ve tesellümün gelecekte yapılacağı sözleşmelerde (vadeli işlemlerde) belirlenen fiyattır. Vadeli fiyat taşıma maliyetini de içerir. Kullanım fiyatı : Bir ürünü belli bir vadede veya belli bir vadeye kadar alma veya satma hakkı veren opsiyon sözleşmelerinde vadede alım veya satımda uygulanacak fiyattır. 37 VOB da oluşan fiyatlar nasıl takip edilir? Borsamızda işlem gören sözleşmelere ilişkin fiyatları ve derinlik bilgilerini anlık olarak, veri yayın firmalarından (Reuters, Foreks, Plato, IBS, Matriks, Bloomberg) izleyebilirsiniz. Bunun yanında 15 dakikalık gecikmeli veriler borsamızın web sitesinden ( izlenebilmektedir. Gün sonunda Borsamız tarafından yayımlanan fiyat bilgilerinin bir örneğine bir sonraki sayfada yer verilmiştir: Tabloda; Birinci sütunda işlem gören sözleşmelerin kodları, İkinci sütunda vade ayları, Üçüncü sütunda o gün sonundaki uzlaşma fiyatı, Dördüncü sütunda bir önceki güne ait uzlaşma fiyatı, Beşinci sütunda bir önceki güne göre yüzdesel fiyat değişimleri, Altıncı sütunda bir önceki güne göre maktu fiyat değişimleri, Yedinci sütunda sözleşmelerin gün içi işlem gördüğü en yüksek fiyatlar, Sekizinci sütunda sözleşmelerin gün içi işlem gördüğü en düşük fiyatlar, Dokuzuncu sütunda ilgili sözleşmede o gün içinde gerçekleşen işlemlerin fiyatının miktar ağırlıklı ortalaması, Onuncu sütunda o gün içinde ilgili sözleşmede alınıp satılmış toplam sözleşme adedi (uzun veya kısa tek taraflı olarak), On birinci sütunda sözleşmede o gün gerçekleşen işlemlerin toplam parasal değeri, On ikinci sütunda sözleşmede gün sonundaki açık pozisyon sayısı ve Son sütunda o gün sonundaki açık pozisyon sayısının bir önceki gün sonuna kıyasla değişimi gösterilmektedir. Her bir satır bir sözleşmeyi temsil etmektedir. Birinci satırda VOB-İMKB 100 sözleşmesinin Şubat 2009 vadesi, ikinci satırda Mart 2009 vadesi, üçüncü satırda ise VOB-İMKB 30 sözleşmesinin Şubat 2009 vadesi gösterilmektedir. Fiyatlar incelendiğinde her bir vade için fiyatların farklı olduğu, fiyatların gün içinde dalgalandığı görülmektedir. 38 İşlem hacmi ile açık pozisyon sayısı (open interest) arasındaki fark nedir? Gerçekleştirilen her yeni işlem, işlem hacminde artışa neden olur. Belirli bir zaman içerisinde gerçekleştirilen işlemlerin toplamı işlem hacmini verir. Açık pozisyon sayısı ise belirli bir anda piyasada kaç tane uzun ya da kısa pozisyon olduğunu gösterir. İşlem hacminin ve açık pozisyon sayısının 0 olduğunu ve piyasada sadece 2 yatırımcı (yatırımcı A ve yatırımcı B) 2010 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 13

15 olduğunu var sayalım: Eğer yatırımcı A, yatırımcı B ye bir sözleşme satarsa, bir işlem gerçekleşir ve işlem hacmi 1 olur. Aynı zamanda yatırımcı A ve yatırımcı B nin her birinin açılmış bir pozisyonu olduğu için açık pozisyon sayısı da 1 olur. Eğer yatırımcı B bu açık sözleşmeyi yatırımcı A ya geri satarsa işlem hacmi 2 ye çıkarken her iki tarafın da açık pozisyonu kalmadığından açık pozisyon sayısı 0 a düşer. 39 Borsada bir pozisyon aldığımda vade sonuna kadar beklemek zorunda mıyım? VOB da sözleşme alınması/satılması durumunda, sözleşmenin vadesine kadar beklenmesi zorunlu değildir. Vadeye kadar olan sürede, Borsada aynı vadede ve sayıda sözleşme satmak/almak suretiyle (ters işlem) pozisyon kapatılabilir. Yeni pozisyonlar sürekli ve yeniden açılıp kapatılabilir. Ancak vade sonuna kadar beklenirse Borsa açık kalan pozisyonu kendiliğinden kapatır (vade sonu uzlaşma fiyatı üzerinden). Kasım 2006 Ocak 2007 Şubat Mart Nisan Mayıs Hazira Temmuz Ağustos Ekim Sözleşmede pozisyonun alındığı tarih Pozisyonunun kapatılabileceği zaman aralığı Sözleşmenin vade tarihi 40 Takas kurumunun işlevi nedir? Takas kurumu alıcı karşısında satıcı, satıcı karşısında alıcı konumuna geçer. Her iki taraftan da teminat alır. Zarar eden taraf uzun tarafsa, takas kurumu zarar tutarını uzun tarafın teminat hesabından kısa tarafın teminat hesabına aktarır. Zarar eden taraf kısa tarafsa, takas kurumu zarar tutarını kısa tarafın teminat hesabından uzun tarafın teminat hesabına aktarır. Takas Kurumunun sorumluluğu kendisine yatırılmış olan teminatlar ve garanti fonundaki tutar ile sınırlıdır. 41 VOB işlemlerinde takas kurumu kimdir? VOB daki işlemlerinizin takasını İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) gerçekleştirmektedir. 42 Vadeli işlemlerin takası ne zaman gerçekleşir? Vadeli işlemlerin takası saat 17:45 te başlar ve ertesi gün T+1 günü (ertesi gün) 14:30 a kadar devam eder.. 43 Kar ve zararlar ne sıklıkta hesaplanmaktadır? Vadeli işlem borsalarında kar ve zararlar uzlaşma fiyatına göre günlük olarak hesaplanmaktadır. Kar veya zarar tutarı teminat hesaplarına günlük olarak yansıtılır. 44 Piyasaya göre ayarlama (Mark-to-Market) ne demektir? Vadeli işlem borsasında yatırımcıların kar veya zararları her gün sonunda hesaplanır. Açık pozisyon sahiplerinin gün sonu kar/zarar hesaplamaları şu şekilde yapılır: İlk işlem günü sonunda: İşlem yaptıkları fiyat ile uzlaşma fiyatı arasındaki fark esas alınır. Takip eden günlerde: Bir önceki günün uzlaşma fiyatı ile hesaplama yapılan günkü uzlaşma fiyatı arasındaki fark esas alınır. Her gün sonunda bu şekilde hesaplanan kar veya zarar gün sonunda yatırımcıların hesaplarına yansıtılır. Bu işleme Piyasaya Göre Ayarlama (Mark-to-Market) denir. 45 VOB da vergi düzenlemesi nasıldır? Yerli bireysel ve kurumsal yatırımcılar için 3 Subat 2009 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile Gelir Vergisi Kanunu nun Geçici 67 nci maddesi tam mükellef gerçek kisi ve kurumlar (yurt içinde yerlesik gerçek ve tüzel kisiler) tarafından hisse senedi ve hisse senedi endekslerine dayalı olarak yapılan vadeli islem ve opsiyon sözlesmelerinden elde edilen kazançlar için stopaj oranı % 0 olarak belirlenmistir. 3 Subat 2009 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı VOB bünyesinde islem gören diger vadeli islem sözlesmelerini kapsamamaktadır. Dolayısıyla 1 Ocak 2009 öncesinde tam mükelleflerce VOB da islem gören döviz, faiz ve emtia vadeli islem sözlesmeleri için uygulanan %0 oranındaki stopaj uygulamasına son verilmis ve bu sözlesmelerden elde edilen kazançlar 1 Ocak 2009 tarihinden itibaren %10 nispetinde stopaja tabi tutulmus durumdadır Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 14

16 Yabancı yatırımcılar için Gelir Vergisi Kanunu Geçici Madde 67/14 uyarınca, VOB da yapılan işlemlerden dar mükellef yatırımcılar tarafından elde edilen kazançlar için %0 tevkifat uygulanmaktadır. 46 Türev araçların muhasebesi nasıl yapılacaktır? Sermaye Piyasası Kurulunun(Kurul) Seri:XI No:19 nolu: Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Tebliğ i Menkul kıymetlerini halka arzetmiş veya arzetmiş sayılan anonim ortaklıklar, aracı kuruluşlar ve Kanunun 32 nci maddesinde belirtilen diğer sermaye piyasası kurumları tarafından alımı ve satımı gerçekleştirilen vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin değerlemesine ve muhasebeleştirilmesine ilişkin usul ve esasları belirlemektir. Kurulun Seri: XI No:11 nolu Aracı kuruluşların türev araçların alım satımına aracılık faaliyetlerinde düzenleyecekleri belgeler ve kayıt düzeni hakkında tebliğ i ise aracı kuruluşların türev araçlara ilişkin işlemlerini defter ve kayıtlarında izlemesine ve ilgili belgeleri düzenlemesine ilişkin usul ve esasları düzenlemektedir. 47 Vadeli işlem sözleşmelerine bir örnek verebilir misiniz? Örnek bir vadeli işlem sözleşmesi aşağıda gösterilmiştir. Bu sözleşme VOB da işlem görmekte olan VOB-TLDolar sözleşmesidir. Tabloda gösterilenler sözleşmenin Temmuz 2008 itibarıyla özellikleridir. Dayanak Varlık Sözleşme Büyüklüğü Kotasyon Şekli Türk Lirası/ABD Doları kuru ABD Doları 1 ABD Doları'nın Türk Lirası cinsinden değeri virgülden sonra dört basamak halinde kote edilir (örn. 1,4155 TL veya 1,4160 TL). Günlük Fiyat Hareket Sınırı Minimum Fiyat Adımı Vade Ayları Sözleşmenin Vadesi Baz fiyatın % +10'udur. 0,0005 (Minimum fiyat adımının değeri 0,5 TL'ye karşılık gelir.) Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık (Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık ayı değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır.) Her vade ayının son iş günü Son İşlem Günü Uzlaşma Şekli Başlangıç Teminatı Sürdürme Teminatı Her vade ayının son iş günü Nakdi uzlaşma 160 TL 120 TL Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı TCMB'nin son işlem günü saat 15:30 itibariyle açıklayacağı gösterge niteliğindeki ABD Doları satış kuru 48 Vadeli işlem sözleşmelerinin detayları nelerdir? Sözleşme Büyüklüğü Her bir sözleşmedeki alım satıma konu miktarın tanımlanmasıdır (Örneğin VOB-Egepamuk sözleşmesinde 1 ton, VOB-TLDolar sözleşmesinde ABD Doları). Baz Kalite Pamuk, buğday ve benzeri farklı kalite ve çeşitleri olan ürünlerde alım satıma konu olan kalite ve özelliklerin tanımlanmasını ifade eder. (Örneğin VOB-Egepamuk sözleşmesinde Anadolu Kırmızı Sert Baz Kalite ) Vade Ayları Standart olarak ilgili sözleşmede hangi vade aylarının işlemlere konu olduğunun tanımlanmasıdır. Kotasyon Şekli Piyasada ilgili sözleşmede fiyatlamanın ne şekilde yapıldığını ifade eder (TL/Kg, TL/ABD Doları gibi). İşlem saatleri İlgili sözleşmede işlemlerin yapılabildiği zamanın başlangıç ve bitiş saatinin tanımlanmasıdır. Başlangıç Teminatı Her bir sözleşmede işlem yapmak için takas kurumuna yatırılması zorunlu miktar veya oranı ifade eder (Örneğin VOB-TLDolar sözleşmesinde 180 TL). Sürdürme Seviyesi Başlangıç teminatının zarar sonucu azalabileceği asgari seviyeyi ifade eder (Başlangıç teminatının 0,75 i gibi). Gün sonunda yapılan piyasaya göre ayarlama sonucu teminat hesabı bakiyesi sürdürme seviyesine ya da altına 2010 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 15

17 düşmüşse yatırımcıdan teminat hesabı bakiyesini başlangıç teminatı seviyesine yükseltmesi istenir ( Teminat Tamamlama Çağrısı ). Günlük Fiyat Hareket Sınırı Seans boyunca fiyatların bir önceki günün uzlaşma fiyatına göre hareket edebileceği aralığın alt veya üst sınırıdır (+ %10 gibi). Pozisyon Limiti Bir hesabın belli bir sözleşmede sahip olabileceği en yüksek açık pozisyon sayısını ifade eder. Uzlaşma Fiyatı Her işlem gününün sonunda, önceden belirlenen yöntem çerçevesinde hesaplanan, teminatların güncelleştirilmesi ve kar/zararların hesaplanmasında kullanılan fiyattır. Son İşlem Günü Bir sözleşmede işlem yapılabilen son gündür. Bu gün sonunda açık kalan pozisyonlar önceden tanımlanmış olan teslimat yöntemi ile Borsa tarafından kapatılır. Teslim Edilebilir Dereceler Özellikle fiziki teslimat yöntemiyle sonlandırılan tarımsal ürünlere dayalı sözleşmelerde dayanak varlığın baz kalitenin dışında teslimata kabul edilebilecek kalite ve dereceleridir. Yukarıdaki tüm hususlar taraflar açısından hiçbir ihtilafa düşülmeyecek şekilde detaylı ve piyasa şartlarına uygun olarak tanımlanır. Böylelikle herhangi bir sözleşmede işlem yapan piyasa katılımcıları almış olduğu pozisyon ile ilgili olarak üstlenmiş olduğu yükümlülükleri ve hakları net olarak bileceklerdir. 49 VOB da işlem gören vadeli işlem sözleşmelerinin özellikleri nedir? VOB da işlem gören sözleşmelerin özelliklerine web sitemizdeki ( Ürünler kısmından ulaşabilirsiniz. 50 Dayanak varlık ne demektir? Türev araçların tümü, bir dayanak varlığın (underlying asset) üzerine düzenlenir. Örneğin pamuk vadeli işlem sözleşmesinde dayanak varlık pamuktur. Dayanak varlığın bir fiziki kıymet olması zorunlu değildir. Hisse senedi endeksi gibi değişik göstergeler de dayanak varlık olarak seçilebilir. 51 Vadeli işlem sözleşmelerinin dayanak varlıkları neler olabilir? Tarımsal Ürünler Arpa, soya fasulyesi, sığır, mısır, pamuk, süt ürünleri, keten, yulaf, portakal, domuz eti, patates, kümes hayvanları, kolza, pirinç, ayçiçeği, buğday, yün,... Para Birimleri TL/USD, TL/Euro, EUR/USD, EUR/GBP, EUR/JPY... Enerji Ham petrol, elektrik, doğal gaz, gazolin, kalorifer yakıtı, gaz yağı, propan,... Faiz Oranları Hazine bonoları, devlet tahvilleri, gecelik faiz oranları,... Metaller Değersiz metaller: Alüminyum, bakır, kurşun, nikel, kalay, çinko,... Değerli metaller: Altın, paladyum, platin, gümüş,... Hisse Senetleri ve Hisse Senedi Endeksleri Spot borsalarda işlem gören hisse senetleri ve hisse senedi endeksleri. Diğer Kahve, şeker, nakliye ücreti, hava durumu, hava kirliliği, kauçuk, deniz ürünleri, ipek, kereste, kauçuk vb.. 52 Her varlık üzerine sözleşme dizayn edilebilir mi? Herhangi bir ürün üzerine vadeli işlem sözleşmesi dizayn edilebilmesi için ilgili ürünün arz ve talebinin sürekli olması gerekir. Üzerine vadeli işlem sözleşmesi yazılacak ürünün belli bir büyüklüğün üzerinde ekonomik değeri ve spot piyasada işlem hacminin olması gerekir. Dayanak varlığın fiyatının serbestçe belirleniyor olması ve fiyat hareketlerinin değişken olması önemlidir. İlgili dayanak varlık için piyasa katılımcıları tarafından korunma amaçlı bir talebin varlığı önemlidir. Herhangi bir dayanak varlık üzerine vadeli işlem sözleşmesi dizayn edilmesi sonucunda bir ekonomik yarar sağlanmalıdır. Dizayn edilecek sözleşmede yatırımcı haklarının korunmasına yönelik tedbirlerin alınması zorunludur. 53 Sözleşmelerde vade ayları nasıl belirlenmektedir? Tarımsal ürünlere dayalı vadeli işlem sözleşmelerinde vadeler ekim, hasat dönemleri ile üretim ve tüketimi etkileyecek tüm dönemler dikkate alınarak belirlenir. Çünkü piyasada, bu tarımsal ürünle uğraşan kesimin korunmaya ihtiyaç duyduğu ayları vade ayı olarak alan sözleşmelerin bulunuyor olması istenir. Ekonomik ve finansal göstergelere dayalı sözleşmelerde ise vade ayları genellikle periyodik bir düzen esas alınarak belirlenir. Genellikle Ocak döngüsü, Şubat döngüsü yada Mart döngüsü gibi çeşitli döngüler çerçevesinde üç ayda bir olacak şekilde veya yılın her ayı veya en yakın üç ay veya farklı kurallara göre tespit edilir Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 16

18 54 Uzlaşma şekli nedir? Sözleşmenin vadesinde açık pozisyon sahibi olan tarafların yükümlülüklerini nasıl yerine getirecekleri sözleşmenin uzlaşma şekline bağlıdır. İki tür uzlaşma şekli vardır: Fiziki teslimat ve nakdi mutabakat. Fiziki teslimat yönteminde vade sonunda alım satıma konu ürünün anlaşılan fiyatla teslim edilmesi veya teslim alınması söz konusudur. Nakdi mutabakat yönteminde ise sözleşmede alınmış olan pozisyon Borsa tarafından vade sonu uzlaşma fiyatı üzerinden ters işlemle kapatılır. Aradaki fark kar veya zarar olarak yatırımcının hesabına aktarılır. Mevcut durumda, VOB da işlem gören sözleşmeler nakdi uzlaşma yöntemiyle sonlandırılmaktadır. Bununla birlikte, yakın gelecekte öncelikle pamuk vadeli işlem sözleşmesinde ve daha sonra diğer sözleşmelerde fiziki teslimat yöntemine geçilecektir. 55 VOB da mal alabilir miyim? VOB da sözleşmeler nakdi uzlaşma yöntemiyle sonlandırılmaktadır. Yani VOB malların fiziki olarak alınıp satılmasını sağlayan bir ortam sunmamaktadır. Yatırımcılar sözleşme alıp satarak sözleşmenin dayanak varlığının vadeli alım/satım fiyatını belirlemiş olmaktadırlar. Ancak anlaşılan bu vadeli fiyat üzerinden malın ticareti gerçekleşmez. Bu fiyat ile vade sonu uzlaşma fiyatı kıyaslanarak aradaki fark kar veya zarar olarak yatırımcıların hesaplarına yansıtılır. 56 Başlangıç teminatı nedir? Başlangıç teminatı, bir sözleşmede pozisyon alınabilmesi için yatırımcının hesabında bulunması gereken asgari tutardır. Borsa ve takas kurumu tarafından belirlenir. Başlangıç teminatı, pozisyon alındığı andan takas işleminin başladığı ana kadar karşılaşılabilecek en yüksek zararı karşılayacak şekilde belirlenir. Nakit veya nakde kolayca çevrilebilir değerler olarak ilgili aracı kuruma yatırılır. Aracı kurum bu teminatları takas kurumuna tevdi eder. Aracı kurumlar müşterilerinden Borsa tarafından belirlenmiş teminat tutarından daha fazlasını talep edebilirler. 57 Sürdürme teminatı nedir? İşlem yapıldıktan sonra sözleşme fiyatının değişimi sonucu zarar oluşabilir ve zarar oluşması durumunda teminat bakiyesi düşer. Sürdürme teminatı, teminatın zarar sonucunda düşebileceği en düşük seviyeyi gösterir ve genellikle başlangıç seviyesinin belli bir miktarı (örneğin %75) olarak belirlenir. Teminat hesabı bakiyesi sürdürme teminatı seviyesine veya daha altına düştüğünde, bakiyenin tekrar başlangıç teminatı seviyesine yükseltilmesi istenir. 58 Teminat tamamlama çağrısı nedir? Yatırımcı pozisyon aldıktan sonra zarar eder ve hesabındaki teminat miktarı sürdürme teminatı seviyesine veya daha altına düşerse, teminatın tekrar başlangıç teminatı seviyesine yükseltilmesi istenir. Buna Teminat Tamamlama Çağrısı (Margin Call) denir. 59 VOB da teminat kontrolü ne zaman yapılmaktadır? Emrin gerçekleşme aşamasına kadar, VOB sistemi müşterinin teminatının yeterli olup olmadığına dair herhangi bir teminat kontrolü yapmaz. Eğer girilen emir için yeterli teminat takas merkezinde mevcut değilse, emir gerçekleşme aşamasında iptal edilir. Böyle bir durumda hesabın açılmış olduğu aracı kuruma gerçekleşmemiş olan işlemin değerinin on binde biri tutarında ceza kesilir. 60 Teminatın tümünün nakit yatırılması zorunlu mudur? Teminatın tümünün nakit olarak yatırılması zorunlu değildir. İşlem için gerekli teminatların kompozisyonu aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. NAKİT/NAKİT DIŞI TEMİNAT ÇEŞİDİ TEMİNAT GRUBU MİN. MAX Nakit TL TL Nakit Dışı Döviz DVZ Nakit Dışı Hazine Bonosu HB Nakit Dışı Devlet Tahvili DT Nakit Dışı Dövize Endeksli Devlet Tahvili DTE Nakit Dışı Döviz Ödemeli Devlet Tahvili DTY Nakit Dışı Hisse Senedi(IMKB 30 da dahil HS) İMKB Nakit Dışı Borsa Yatırım Fonları BYF Nakit Dışı Yatırım Fonu KB.(Kaydi)A tipi YF-A Tipi Nakit Dışı Yatırım Fonu KB.(Kaydi)B tipi YF-B Tipi Nakit Dışı Yatırım Fonu KB.(Kaydi)Likit YF-Likit Teminatların kompozisyonu ve ilgili diğer hususlar 2005/6 sayılı Teminatlandırma ve Diğer Risk Yönetimi Esasları Genelgesi nde yer almaktadır Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 17

19 61 VOB da işlem gören sözleşmeler için başlangıç teminatları ne kadar belirlenmiştir? VOB da işlem gören sözleşmeler için belirlenmiş olan başlangıç ve sürdürme teminatı tutarlarına web sitemizdeki ( Ürünler bölümündeki herhangi bir ürüne tıkladıktan sonra açılan ekranda solda yer alan Teminatlar başlıklı kısımdan ulaşabilirsiniz. 62 Vade sonu uzlaşma fiyatı nedir? Nasıl belirlenmektedir? Vade sonu uzlaşma fiyatı hesaplamasındaki en önemli husus, uzlaşma fiyatının, hesaplandığı sözleşmenin dayanak varlığının hesaplama yapılan tarihteki (vade tarihi) spot fiyatını gerçekçi yansıtıyor olmasıdır. Bu sebeple, vade sonu uzlaşma fiyatı her sözleşmenin tipine göre farklı belirlenebilir ve VOB uzlaşma fiyatının nasıl belirleneceğini sözleşme genelgelerinde duyurur. 63 Günlük uzlaşma fiyatları nasıl belirlenir? Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktarlarına göre ağırlıklı ortalaması günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Eğer son 10 dakika içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin ağırlıklı fiyatlarının ortalaması alınır. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına yada birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir: Seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin ağırlıklı fiyatlarının ortalaması, Bir önceki günün uzlaşma fiyatı, Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması, Sözleşmenin vadesine kadar olan süre için geçerli olan ve Borsa tarafından belirlenen faiz oranı, dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma fiyatı kullanılarak hesaplanacak teorik vadeli fiyatlar. Kar/zarar hesaplamaları ve gün sonu teminat tamamlama çağrıları dolayısıyla günlük takas işlemleri, gün sonu uzlaşma fiyatları kullanılarak yapılır. 64 Gün içi (geçici) uzlaşma fiyatları nasıl belirlenir? Sistemde gerçekleşen işlemlerin fiyatlarına uygun olarak olarak gün içi (geçici) uzlaşma fiyatları hesaplanır ve 10 ar dakikalık periyotlarda bu fiyatlar ekranda güncellenir. Gün içi uzlaşma fiyatının değişimi ile ilgili sistemde miktar ve yüzde olmak üzere iki parametre bulunmaktadır. Herhangi bir sözleşmenin gün içi uzlaşma fiyatının değişebilmesi için bir önceki geçici uzlaşma fiyatından en az % 0,5 farklı bir fiyat kademesinden işlem gerçekleşmesi ya da bir önceki uzlaşma fiyatından farklı bir fiyat kademesinden kümülatif olarak en az 100 kontratlık işlem gerçekleşmesi gerekmektedir. Bu kriterlerden herhangi birini sağlayan işlem(ler)in gerçekleştiği fiyat kademesi yeni gün içi uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Gün içi uzlaşma fiyatları geçici kar veya zararın hesaplanmasıyla riskli hesaplar ın belirlenmesinde ya da hesapların riskli hesap durumundan risksiz hesap durumuna geçirilmesinde kullanılır. 65 Pozisyon limiti nedir? Pozisyon limiti herhangi bir vadeli işlem sözleşmesinde tek bir hesapta tek yönlü olarak tutulabilecek azami sözleşme sayısını ifade etmektedir. Bu limitler, belirli bir yatırımcının piyasada gerektiğinden fazla ağırlığa sahip olmasının önüne geçilmesi ve piyasanın düzenli bir şekilde çalışmasının sağlanması için konulur. Pozisyon limitlerini Borsa sözleşmeler bazında belirler ve kamuoyuna duyurur. 66 Pozisyon limitleri neye göre belirlenmektedir? Pozisyon limitleri spot ve vadeli işlem piyasa derinliği dikkate alınarak herhangi bir müşterinin tek başına fiyatları yapay olarak yönlendiremeyeceği kadar küçük, piyasa katılımcılarının normal işlem yapma isteklerini azami ölçüde karşılayacak kadar büyük olacak şekilde belirlenir. Limitler, piyasanın sağlıklı olarak işleyebilmesi, suni fiyat oluşumlarının engellenmesi ve böylelikle yatırımcıların korunması amacıyla konulmaktadır. Borsa ayrıca emirlerin büyüklüğüne ilişkin sınırlamalar getirebilir. Emir büyüklüğüne ilişkin sınırlamalar, pozisyon limitlerinden farklıdır. 67 VOB da işlem gören sözleşmeler için belirlenmiş pozisyon limitleri nasıldır? VOB da iki çeşit pozisyon limiti vardır: Mutlak Pozisyon Limiti Mutlak pozisyon limiti, bir hesabın ilgili sözleşmenin toplam açık pozisyon miktarından bağımsız olarak alabileceği açık pozisyon sayısını ifade eder. Oransal Pozisyon Limiti Oransal pozisyon limiti ise bir hesabın mutlak pozisyon limiti aşıldıktan sonra ilgili sözleşmenin toplam açık pozisyon miktarının belli bir oranı kadar açık pozisyona sahip olabileceğini gösterir Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 18

20 Mutlak pozisyon sayısına ulaşılmadığı sürece ilgili hesap için oransal pozisyon limiti kontrolü yapılmaz. Mutlak pozisyon sayısına ulaşıldığında oransal pozisyon limiti kontrolü sistem tarafından uygulanır. Pozisyon limitleri üye, hesap ve sözleşme tipi bazında farklılaştırılabilir. Ancak mevcut durumda VOB da hesap bazında yapılmaktadır. Pozisyon limitleri hesaplanırken, açık pozisyonların düz pozisyon ya da yayılma pozisyonu olmasına bakılmaksızın tüm açık pozisyonlar dikkate alınır. Aralık 2008 itibarıyla VOB da işlem gören sözleşmelerin pozisyon limitleri aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. SÖZLEŞME POZİSYON LİMİTLERİ Maktu Yüzdesel VOB-TLDolar % VOB-TLEuro % VOB-G-DİBS % VOB-İMKB % VOB-İMKB % VOB-Egepamuk % VOB-Anadolu Kırmızı Buğday % VOB-Altın % 68 Pozisyon limitlerinde istisnalar olabilir mi? Korunma amaçlı olan işlemlerde pozisyon limitleri, spekülasyon amaçlı işlemlere göre daha yüksek belirlenebilir. Bu limitler, sözleşme bazında VOB tarafından belirlenir ve kamuya duyurulur. 69 Piyasanın sıkıştırılması (market squeeze) ne anlama gelmektedir? Piyasanın sıkıştırılması fiziki teslimatla sonlandırılan sözleşmelerde hem vadeli hem de spot piyasada uzun pozisyon alınarak yapılmaktadır. Vade ayında teslimat öncesi dönemde, hem spot piyasada sözleşmeye konu mal önemli miktarda satın alınmakta hem de vadeli piyasada alınmış olan uzun pozisyonlar korunmaktadır. Spot piyasadaki yüksek miktarlı alımlar ve malın arzının yetersiz olması nedeniyle fiyatlar spot piyasada suni olarak aşırı yükselmektedir. Uzun pozisyonlu bu yatırımcılar karşısında kısa pozisyon almış olan yatırımcılar pozisyonlarını kapatmakta (malı spot piyasada satın alıp vadeli piyasada teslim etmekte) güçlük çekmektedir. Uzun pozisyonlu yatırımcılar için de fiyatların yapay olarak yükselmesi neticesinde aşırı kar elde etme imkanı doğmaktadır. Vadeli işlem piyasalarında yasak olan bu tür işlemler karşısında borsalar ve denetleyici kurumlar çeşitli tedbirler almaktadır. Borsalar bu amaçla, bir sözleşmede bir kişinin (hesabın, kurumun, vs.) alabileceği pozisyonlara sınır getirmekte (pozisyon limitleri), büyük miktarlı pozisyon tutan yatırımcıları izlemektedir. Pozisyon limitlerini aşan yatırımcılardan pozisyonlarını kapatmaları talep edilebilmektedir. Bu ve buna benzer tedbirler vadeli işlem borsalarının etkin ve güvenli bir şekilde faaliyet göstermesini önemli ölçüde sağlamaktadır. 70 Vadeli işlem sözleşmelerinde fiyatlandırma nasıl yapılır? Vadeli işlem piyasalarının işleyişini algılamak için spot fiyatlar ile vadeli fiyatlar arasındaki ilişkinin iyi anlaşılması önemlidir. Vadeli fiyatların hesaplanmasında iki farklı model kullanılmaktadır. Bunlardan biri Taşıma Maliyeti Modeli diğeri ise Beklentiler Modeli dir. Arbitraj olanağının doğmaması için vadeli fiyatların bu modellere göre hesaplanacak teorik vadeli fiyatlara eşit olması gerekmektedir. Taşıma maliyeti modeline göre vadeli fiyatlar alım satıma konu dayanak varlığın spot fiyatı ve bugünden teslimat gününe kadarki taşıma maliyetine bağlıdır. Beklentiler modelinde ise vadeli fiyatlar alım satıma konu dayanak varlığın spot fiyatının vadeli işlem sözleşmesindeki teslimat gününe kadar ne kadar değişeceğine ilişkin beklentilere bağlıdır. 3 VOB-TLDolar ve VOB-TLEuro sözleşmelerinde 2005/21 sayılı genelge hükümleri çerçevesinde gerekli şartları taşıyan üyeler için üst paragrafta belirtilen mutlak pozisyon limiti adet olarak uygulanır Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 19