ERKEN DÖNEM TEFSĐR MUKADDĐMELERĐNĐN TEFSĐR USÛLÜ AÇISINDAN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMĐREL ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TEMEL ĐSLAM BĐLĐMLERĐ ANABĐLĐM DALI ERKEN DÖNEM TEFSĐR MUKADDĐMELERĐNĐN TEFSĐR USÛLÜ AÇISINDAN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ DOKTORA TEZĐ ALĐ BULUT Tez Danışmanı: Doç. Dr. ALĐ GALĐP GEZGĐN ISPARTA, 2009

2

3 ÖZET ERKEN DÖNEM TEFSĐR MUKADDĐMELERĐNĐN TEFSĐR USÛLÜ AÇISINDAN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ Ali BULUT Süleyman Demirel Üniversitesi Temel Đslam Bilimleri Bölümü Doktora Tezi, 240 sayfa, Temmuz Danışman: Doç. Dr. Ali Galip GEZGĐN Bu çalışmanın amacı, erken dönem tefsir mukaddimelerini Tefsir Usûlü açısından tahlile tabi tutmaktır. Araştırmanın temel sorusu, Đlk Tefsir Usûlü tasnifleri hangileridir? şeklindedir. Çalışmada ulaşılan sonuçlar ana hatlarıyla şöyledir: Tefsir terminolojisinde Mukaddime ve Tefsir Usûlü ıstılahları, esas olarak aynı anlama gelmektedir. Benzer şekilde mukaddimeler, Tefsir Usûlü kapsamda değerlendirilen eserlerin ilk tasniflerini oluşturmaktadır. Bugün, sınırlı sayıda tefsir mukaddimesi (Mukâtil b. Süleyman, Ebu Ubeyde, Abdurrazzâk, Đbn Kuteybe, Huvvârî, Tusterî, Ayyâşî, Kummî, Taberî ) bulunmaktadır. Bunlar, içerik ve hacim itibariyle birbirinden farklı boyutlardadır. Mukaddimelerin bir kısmı derleme şeklinde oluşturulmuştur (Mukâtil ve Tusterî gibi). Bizzat müellif tarafından yazılanlar arasında ise özellikle, Đbn Kuteybe, Huvvârî ve Taberî mukaddimeleri ön plana çıkmaktadır. Farklı fikir ortamının ürünü de olsa mukaddimeler, genel olarak Kur ân tarihi, Kur ân tasavvuru, Kur ân ın şekilsel özellikleri, tefsir tarihi, tefsir metodolojisi gibi ana başlıklar altına girebilecek Tefsir Usûlü bilgilerini içermektedir. Buna paralel olarak bazı mukaddimelerde tefsir metodolojisine yönelik kavram ve esaslar (Tefsir, te vil, mecaz, nâsih-mensûh, muhkem-müteşâbih gibi) öne çıkmaktadır. Bu durum ise, sonraki dönem klasik Tefsir Usûlü eserlerinin (Zerkeşî nin el-burhân fî Ulûmi l-kur ân ı ile Suyutî nin el- Đtkân fî Ulûmi l-kur ân ı gibi) muhtevası ile benzerlik arz etmektedir. Aslında Suyutî nin el- Đtkân fî Ulûmi l-kur ân ı da bir tefsir mukaddimesidir. Sonuç olarak mukaddimeler, Tefsir Usûlü nün öncelikli kaynaklarından birisidir. Anahtar Kelimeler: Erken dönem, mukaddime, ilk tasnif, Tefsir Usûlü, metodoloji.

4 ABSTRACT AN EVALUATION OF THE MUQADDIMAS TO TAFSEERS OF THE EARLY ERA IN TERMS OF USOOL AT-TAFSEER Ali BULUT Suleyman Demirel University, Department of Basic Islamic Sciences, PhD, 240 pages, July Supervising Professor: Assoc. Prof. Dr. Ali Galip GEZGĐN The aim of this study is to analyse of the muqaddimas to tafseers of the early era in terms of Usool at-tafseer. The basic question of this research is What are the original works in Usool at-tafseer? The conclusion is reached by the main line are as follow: In terminology of Tafseer, both Muqaddima and Usool at Tafseer are concepts same meaning. In a similar way, the muqaddimas are the first examples of works of Usool at-tafseer. Today, there are limited numbers of muqaddimas to tafseers in the early era; for example Muqatil b. Sulayman, Abu Ubayda, Ibn Qutayba, al-huwari, al-tusteri, al- Ayashi, al-qommi, al-tabari These are different size as content and volume. Some of them were created as edited collections (Muqatil, al-tusteri etc.). Especially the muqaddimas of Ibn Qutayba, al-huwari, al-tabari are known by their authentic authors. Although they are products of different ideas, the muqaddimas, in generally, contains the information about Usool at-tafseer may have headings such as: The history of the Qur an, the idea of the Qur an, the form of the Qur an, the history of tafseer, methodology of tafseer. In connection with, some of the muqaddimas, especially, contains very significant methodological concepts (Tafseer-ta wil, majaz, nasikh mansukh muhkam-mutashabih etc.). It seems that these have very similar characteristics of content of Usool at-tafseer s classic works in the next period. (az-zarkashi s al- Burhan fi Ulum al-qur an and al-suyuti s al-itkan fi Ulum al-qur an etc.). Indeed, al- Suyuti s al-itkan fi Ulum al-qur an also is a muqaddima to tafseer. In conclusion, the muqaddimas are one of the primary sources of Usool at-tafseer. Key Words: Early era, Muqaddimah, original works, Usool at-tafseer, Methodology.

5 i ERKEN DÖNEM TEFSĐR MUKADDĐMELERĐNĐN TEFSĐR USÛLÜ AÇISINDAN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ ĐÇĐNDEKĐLER ĐÇĐNDEKĐLER. i KISALTMALAR iv ÖNSÖZ vi GĐRĐŞ I- Çalışmanın Konusu ve Amacı. 1 II- Çalışmanın Önemi... 3 III- Konunun Sınırlandırılması IV- Çalışmanın Metodu V- Mukaddime ve Tefsir Usûlü Kavramlarının Tahlili A- Mukaddime ve Tefsirde Mukaddime Geleneği a- Mukaddime Kelimesi 15 b- Tefsirde Mukaddime Geleneği B- Tefsir Usûlü Kavramı 22 a- Usûl Kelimesinin Etimolojisi Usûl Kelimesinin Anlamları Usûl Kelimesinin Tefsir Dışındaki Kullanım Alanları Tefsirde Usûl Kelimesi 29 b- Tefsir Usûlü Kavramının Tarihsel Gelişimi c- Ulûmu l-kur ân Kavramının Tarihsel Gelişimi. 34 d- Tefsir Usûlü Kavramının Tahlili 43 C- Mukaddime ve Tefsir Usûlü Kavramları Arasındaki Đlgi.. 49 BĐRĐNCĐ BÖLÜM ERKEN DÖNEM TEFSĐR MUKADDĐMELERĐNE GENEL BĐR BAKIŞ I- Mukâtil b. Suleyman ın Tefsîr i ve Mukaddimesi 54 II- Ebu Ubeyde nin Mecâzu l-kur ân ı ve Mukaddimesi...61 III- Abdurrazzâk ın Tefsîr i ve Mukaddimesi. 64

6 ii IV- Đbn Kuteybe nin Te vîlu Muşkili l-kur ân ı ile Tefsîru Garîbi l-kur ân ı ve Mukaddimeleri V- Huvvârî nin Tefsîr i ve Mukaddimesi. 71 VI- Tusterî nin Tefsîr i ve Mukaddimesi VII- Ayyâşî ile Kummî Tefsirleri ve Mukaddimeleri VIII- Taberî nin Câmiu l-beyân ı ve Mukaddimesi ĐKĐNCĐ BÖLÜM TEFSĐRE ETKĐSĐ AÇISINDAN ERKEN DÖNEM TEFSĐR MUKADDĐMELERĐNDE KUR ÂN TASAVVURU I- Kur ân Metninin Tespiti ve Mushaf a Bakış. 82 II- Kur ân ın Nitelikleri A- Kur ân ın Fitne Zamanında Çıkış Yolu Olması...98 B- Kur ân ın Kelâmullâh Vasfı..100 C- Kur ân ın Hidâyet Rehberi Oluşu D- Kur ân ın Kıyamete Kadar Geçerliliği 103 E- Kur ân ın Etkileyici Bir Üsluba Sahip Olması III- Kur ân ın Tilâveti IV- Yedi Harf ve Yedi Kırâat V- Kur ân ın Muhtevası ÜÇÜNCÜ BÖLÜM METODOLOJĐK VERĐLERĐN ERKEN DÖNEM TEFSĐR MUKADDĐMELERĐNE YANSIMASI I- Dil-Tefsir Đlişkisi 125 II- Tefsirle Đlgili Başlıca Kavramlar 133 A- Tefsîr-Te vîl B- Meânî C- Mecâz D- Beyân E- Fehm III- Kur ân Đlimlerine Yönelik Öne Çıkan Kavramlar

7 iii A- Mekkî-Medenî B- Esbâb-ı Nüzul C- Nâsih-Mensûh D- Muhkem-Müteşâbih IV- Kur ân ın Anlaşılabilirliği Açısından Tefsirin Dörtlü Tasnifi 168 V- Tefsir Metotları A- Kur ân ın Kur ân la Tefsiri B- Kur ân ın Sünnet le Tefsiri C- Kur ân ın Sahâbe ve Tâbiûn Kavilleriyle Tefsiri 182 D- Kur ân ın Re y ile Tefsiri VI- Erken Dönem Tefsir Mukaddimelerindeki Verilerin Metodoloji ve Đçerik Açısından Mukayesesi A- Metodolojik Açıdan a- Tefsirin Dörtlü Tasnifi ile Tefsir Metotları Arasında Mukayese b- Kur ân ın Re y ile Tefsirine Karşı Sonraki Dönemde Metodolojik Yaklaşımlar B- Đçerik Açısından a- Erken Dönem Tefsir Mukaddimeleri ile Aynı Dönem Tefsir Usûlü Eserlerinin Mukayesesi Đbn Vehb in el-câmi [fî Ulûmi l-kur ân] ı Muhâsibî nin Fehmu l-kur ân ı b- Erken Dönem Tefsir Mukaddimelerindeki Đçeriğin Sonraki Dönem Tefsir Usûlü Eserlerine Yansıması SONUÇ KAYNAKÇA

8 iv KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale A.Mlf. : Aynı müellif A.Ü.Đ.F.Y. : Ankara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Yayınları A.Ü.B. : Ankara Üniversitesi Basımevi A.Ü.S.B.E. : Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü a.y. : Aynı yer b. : Đbn/bin bkz. : Bakınız c. : Cilt C.Ü.S.B.E. : Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çev. : Çeviren D.E.Ü. : Dokuz Eylül Üniversitesi D.E.Ü.S.B.E.: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü DĐA : Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi D.Đ.B.Y. : Diyanet Đşleri Başkanlığı Yayınları D.Ü.S.B.E. : Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ed. : Editör E.Ü.Đ.F. : Erciyes Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi GAL : Geschichte der Arabischen Literatür GAS : Geschichte der Arabischen Schrifttums h. : Hicrî M.Ü.Đ.F.V.Y. : Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları M.Ü.S.B.E. : Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü m. : Miladî m.ö. : Milattan Önce md. : Maddesi Nşr. : Neşreden ö. : Ölümü S. : Sayı

9 v s. : Sayfa SA.Ü.S.B.E. : Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü S.D.Ü.S.B.E. : Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ss. : Sayfadan sayfaya Suppl : Supplementband S.Ü.S.B.E. : Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Thk. : Tahkik Tlk. : Ta lik Thr. : Tahric T.D.V.Y. : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları Trc. : Tercüme Eden ts. : Tarihsiz Tsh. : Tashih U.Ü.S.B.E. : Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü vr. : Varak vd. : ve devamı Yayın. : Yayınlayan/Yayına hazırlayan y.y. : Yayın yeri yok

10 vi ÖNSÖZ Son dönemlerde tefsir ve usûlüne ilişkin tartışmalar, akademik çevrelerin gündemindedir. Konunun uzmanları, tefsirde usûl tartışmalarına girmekte, çağa hitap edecek tarzda yenilenmeye duyulan ihtiyacı dile getirmektedirler. Bu çerçevede tefsire ilişkin eserlerin yeniden gözden geçirilmesinin zarureti ortaya çıkmaktadır. Burada incelemeye esas kaynakları, genellikle Tefsir Usûlü/Ulûmu l-kur ân türü eserler oluşturmaktadır. Söz konusu eserlerin yanı sıra bir alana daha dikkat çekmek gerekmektedir: Tefsir mukaddimeleri. Şüphesiz ki tefsirin önemli bölümlerinden birisini oluşturan mukaddimeler, genellikle tefsir ve müellifi hakkında bilgiler içermesi açısından ön plana çıkmaktadır. Diğer taraftan mukaddimeler, Tefsir Usûlü ne dair birtakım veriler taşıması yönüyle de câlib-i dikkattir. Mukaddimelerin taşıdığı veriler, erken döneme gidildikçe daha da önem kazanmaktadır. Çünkü malumdur ki, tefsir tedvin ve telifi, hicrî ilk asırlardan itibaren başlamaktadır. Bu dönemde telif edilen tefsir mukaddimeleri ise, Tefsir Usûlü nün tarihsel sürecinin takibi açısından ilk elden kaynaklar arasında yer almaktadır. Đşte bu çalışmamızda, erken dönem tefsir mukaddimelerini Tefsir Usûlü açısından tahlile tabi tutmaktayız. Çalışmamız, bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde, çalışmanın konusu, amacı, önemi ve sınırlandırılması gibi hususlarda bilgi vererek, mukaddime ve usûl kavramlarını inceledik. Önce mukaddime ve tefsirde mukaddime geleneğini ele alarak tefsirde Usûl kelimesinin nasıl kullanıldığını araştırdık; ardından tarihsel gelişimi itibariyle Tefsir Usûlü ıstılahına ve tariflerden hareketle ıstılahın tahliline yer verdik. Genel bilgi mahiyetindeki bu bölüm, Mukaddime ve Tefsir Usûlü ıstılahlarının anlam yönünden mukayesesi ile sona ermiştir. Birinci bölümde, öncelikle mukaddimeleri itibariyle erken dönem tefsirlerini ilgilendiren çeşitli meseleleri ele aldık. Buna göre telif edilen en erken tefsirin hangisi olduğu ve mukaddimesinin bulunup bulunmadığı konusu üzerinde durduk; daha sonra mukaddimeleri teknik özellikleri açısından tanıttık. Bu arada, çalışmada ele alınan tefsir mukaddimesinin müellifi, yaşadığı dönem siyasi ve sosyal ortam

11 vii hakkında konuyla ilgili aydınlatıcı olduğunu düşündüğümüz bilgileri verdik ve mukaddimenin ait olduğu tefsirin özelliklerine değindik. Đkinci bölümde, mukaddimelerde ortaya konulan Kur ân anlayışını irdeledik. Kur ân bilgisi ve anlayışının, Tefsir Usûlü nün şekillenmesinde önemli bir rol oynadığı düşüncesini göz önüne alarak; nüzûlünden Mushaf haline getirilmesine, niteliklerinden tilâvetine kadar tefsire etkisi açısından Kur ân tasavvurunu konu edindik. Üçüncü bölümde, erken dönem tefsir mukaddimelerindeki metodolojik verileri incelemeye çalıştık. Burada, önce Kur ân ın dili (Arapça) çerçevesinde diltefsir ilişkisi üzerinde durduk ve mukaddimelerde geçen başlıca kavramları ele aldık. Daha sonra mukaddimelerdeki tefsir metodolojisini tahlil ettik. Çalışmamızın son kısmını ise, metodoloji ve içerik mukayesesine ayırdık. Bu kapsamda mukaddimeler ile aynı dönem Tefsir Usûlü eserleri ve Tefsir Usûlü nün sonraki dönem bazı eserlerini mukayeseye tabi tuttuk. Araştırmamızı, Sonuç kısmındaki değerlendirmelerle tamamladık. Bir çalışma tek başına ne kadar gerçekleştirilebilecektir? Elbette ki böyle bir çalışma, yoğun destek ve teşvik sonucu ortaya çıkacaktır. Bu itibarla, baştan itibaren, çalışmamın her safhasında gördüğüm teşvik ve yardımları zikretmek benim için bir borçtur. Öncelikle çalışmam boyunca hiçbir yardımı esirgemeyen, görüş ve önerilerine başvurduğum danışman hocam Doç. Dr. Ali Galip GEZGĐN Bey e şükranlarımı arz ederim. Yine önceki danışman hocam Prof. Dr. Talat SAKALLI Bey e de aynı duygularla teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca kıymetli görüşlerinden istifade ettiğim hocalarıma; başta Prof. Dr. Ekrem SARIKÇIOĞLU Bey olmak üzere, Doç. Dr. Đsmail ÇALIŞKAN Bey e, Doç. Dr. Bilal GÖKKIR Bey e, Yrd. Doç. Dr. A. Hümeyra ASLANTÜRK Hanımefendi ye ve tez konusunun belirlenmesi safhasında beni böyle bir çalışmaya teşvik eden Yrd. Doç. Dr. Đshak ÖZGEL Bey e ayrı ayrı teşekkürlerimi sunarım. Ali BULUT ISPARTA 2009

12 1 GĐRĐŞ I- Çalışmanın Konusu ve Amacı Geçmişten günümüze, tefsirlerin çoğunda mukaddimenin bulunduğu malumdur. Müfessirlerinin geneli, yazdığı mukaddimede, Kur ân ı tefsir ederken izledikleri yöntemi ve tefsiri yazma amaçlarını anlatmışlardır. Bu açıdan mukaddimeler, bir müfessirin tefsiri ve metoduna ilişkin müracaat edilebilecek öncelikli kısımlardır. Bunun yanı sıra şöyle bir durum da söz konusudur: Tefsir Usûlü nün ilk tasniflerini mukaddimeler mi oluşturmaktadır? Nitekim konuya ilişkin Emin Hûlî (ö.1966) şu tespitleri yapmaktadır: Kur ân ın nüzûlü, toplanması, kırâati gibi konular aşağı yukarı hicrî altıncı asırdan beri, bir terim olarak Ulûmu l-kur ân ismi ile bilinmektedir. Bundan önce de pek çok müfessir, tefsirlerinin mukaddimelerinde bu konularla ilgili toplu bilgiler vermişlerdir. Tabii bu bilgiler, her müfessirin konuya olan ilgisi ve verdiği önem nispetinde gerek açıklama ve gerekse mevzuların hakkının verilmesi yönünden birbirinden farklı seviyelerde olmuştur. Tabiatıyla bu gibi bilgiler, edebi eser araştırıcıları indinde gerçekten lüzumlu ve araştırılan metinlerin anlaşılması için mutlaka gerekli bilgilerdir Kur ân ın anlaşılabilmesi için bu tür bilgilere olan ihtiyaç bizzat eskilerin de hissetmiş oldukları bir ihtiyaçtır. 1 Aynı hususa farklı araştırmacılar da değinmişlerdir. Mesela Adnan Zarzûr, mukaddime veya mukaddimeler şeklinde Kur ân ın kolay anlaşılmasını sağlayacak ilimleri içeren ve tefsire giriş mahiyetinde olan büyük eser tasniflerinin bir gelenek haline geldiğini söylemekte ve bu konuda Taberî (ö.310/922), Đbn Atiyye (ö. 543/1148) ve Kitâbu l-mebânî gibi örnekler vermektedir. 2 Halid Akk ise, erken dönem tasnif ve tedvinindeki ilk adımlarda her bir ilim dalının kendine ait usûl ve kâidelerinin oluşmaya başladığını, aynı oluşumun tefsirde de gerçekleştiğini dile getirmekte ve müfessirlerin tefsirlerine yazdıkları mukaddimelerin tefsir ilminin önemli kâide ve usûllerini içerdiğini belirtmektedir. 3 Tefsir Usûlü ne ilişkin ilk eserler, önceleri tefsirlerin mukaddimeleri şeklinde ortaya çıkmış ve zamanla Emin HÛLÎ, Kur ân Tefsirinde Yeni Bir Metod, (Çev. Mevlüt Güngör), Kur ân Kitaplığı/2, Bayrak Matbaası, Đstanbul, 1995, s.77. Adnan ZARZÛR, Ulûmu l-kur ân Medhal ilâ Tefsîri l-kur ân ve Beyânu Đ câzih, el- Mektebetu l-đslâmiyye, III. Baskı, Beyrut, 1412/1991, s Halid A. AKK, Usûlu t-tefsîr ve Kavâiduh, Dâru n-nefâis, II. Baskı, Beyrut, 1406/1986, s

13 2 müstakilleşerek Hicrî III. asırda telif edilmiştir. 4 Yani tefsir mukaddimeleri, Tefsir Usûlü eserleri içerisinde zaman açısından öncelikli telif olma özelliğini taşımaktadır. Bir bakıma erken dönemde -konulu Kur ân ilimlerinin ve müstakil eserlerin yanı sıra- tefsir bilgileri, mukaddimeler ve tefsirler aracılığıyla verilmiştir. Mukaddimeler, içerdiği kapsamlı konularla Ulûmu l-kur ân alanının ilk nüvelerini oluşturmaktadır. 5 Dolayısıyla -ilgili tespitlerden de anlaşıldığı gibi- erken dönemde telif edilen/derlenen mukaddimeler, Tefsir Usûlü açısından temel kaynaklardan birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sebeple Tefsir Usûlü ne yönelik çalışmamızın mihverini erken dönem tefsir mukaddimeleri oluşturmaktadır. Erken dönem tefsir mukaddimelerinin Tefsir Usûlü nün ilk nüvelerini teşkil ettiği ve Tefsir Usûlü nün başlangıç eserlerinin öncelikle mukaddimeler şeklinde gerçekleştiği tezinden hareketle, esasen şu sorulara cevap arayacağız: 1-Tefsir Usûlü nün tarihsel süreci içerisinde erken dönem tefsir mukaddimelerinin yeri nedir? 2-Tefsir Usûlü nün gelişmesi ve şekillenmesinde mukaddimelerin rolü olmuş mudur? Yukarıdaki sorular çerçevesinde çalışmamızın başlıca hedefleri arasında erken dönem tefsir mukaddimelerinin Tefsir Usûlü nün temelini oluşturup oluşturmadığını, Tefsir Usûlü ne katkı sağlayıp sağlamadığını, Tefsir Usûlü ne hangi noktalarda kaynaklık ettiklerini, her şeyden önemlisi bunların bir usûl teklif edip etmediğini araştırmaktır. Şüphesiz ki böyle bir çalışmada, Tefsir Usûlü gibi geniş bir alanın bütününü incelemek mümkün olmayacaktır. Fakat en azından tefsir mukaddimelerindeki bilgilerin neliğini (mahiyetini) tanımlamak, günümüz tefsir araştırmaları açısından faydalı olacaktır, kanaatindeyiz. Dolayısıyla söz konusu tefsir mukaddimelerini inceleyerek bu sahaya ilişkin kültür birikimimizden hareketle Tefsir Usûlü ne dair farklı yaklaşımların sergilenip sergilenmediğini ortaya koymanın gayreti içinde olacağız. Özellikle erken dönem tefsir mukaddimelerindeki tefsire ilişkin bilgileri 4 5 Bedreddin ÇETĐNER, Usûl-ü Tefsir, Şâmil Đslâm Ansiklopedisi, Şâmil Yayınevi, Đstanbul, 1994, VI, 256. Muhammed SAFÂ, Ulûmu l-kur ân min Hilâli Mukaddimâti t-tefâsîr, Muessesetu r-risâle, Beyrut, 1425/2004, I,

14 3 tasnif ederek, bunların Tefsir Usûlü ndeki yerini ve etkisini ortaya koymaya çalışacağız. Bunu yaparken, bir taraftan da mukaddimelerde benimsenen üslûbu, birbirinden farklı konulara yer verilip verilmediğini; mukaddimelerin kronolojik olarak birbirinin devamını oluşturup oluşturmadığını araştıracağız. II- Çalışmanın Önemi Hicrî ilk asırlarda, Đslam ilimlerinin esasları Hadis, Tefsir, Fıkıh ve Ahbâr gibi dallar üzerine tesis edilmiştir. 6 Özellikle ikinci ve üçüncü asırlarda, fıkhî ve kelâmî mezhepler teşekkül etmiş, fikrî akımlar canlanmış, Arap dili ve edebiyatının temel kâidelerinin atıldığı çeşitli dil mektepleri (Basra ve Kûfe gibi) oluşmuştur. Farklı fıkhî mezheplerin ve fikrî akımların kendilerine ait belli metotlar çerçevesinde bir mezhep disiplinini oluşturduğu bu dönemde, görüşler istikametinde tefsir sahasında eserler ortaya konulmuştur. Dolayısıyla hicrî ilk asırlar, diğer Đslâm ilimlerinde olduğu gibi tefsir açısından da oldukça mühim gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. 7 Hem fıkhî hem itikadî hem de dil ekolleri gibi hemen her bir fikrî akım, ekol ve mezhep için temel başvuru kaynağı, öncelikle Kur ân dır. Bu sebeple hicrî ilk asırlarda, Kur ân a çok yönlü olarak müracaatlar yapılmış, doğrudan ve dolaylı olarak Kur ân ı ilgilendiren çok sayıda eser telif edilmiştir. 8 Hicri ilk asırlara ilişkin literatürde, Kur ân ilimleri alanındaki müstakil eserlerin yanı sıra tefsir mukaddimelerinin de kendine has bir yeri vardır. Zira konuyla ilgili çalışmalarda, tefsir ve Kur ân ilimlerine ait müstakil eserlerle birlikte tefsir mukaddimeleri de literatür içerisinde sayılmıştır. Sözgelimi Ulûmu l-kur ân min Hilâli Mukaddimâti t-tefâsîr adlı bir doktora çalışmasında, üç aşamalı olarak ele alınan Ulûmu l-kur ân konusundaki telifler içerisinde başlı başına mukaddimeler de zikredilmektedir. Buna göre tedvin döneminin hicrî I. asırdan IV. asra kadar olan zaman dilimindeki ilk merhalesinde üç farklı telif söz konusudur. Bunlardan birincisini müstakil bir mevzuyla (Tefsir, Meânî l-kur ân, Đ râbu l-kur ân, Garîbu l EBU UBEYDE, Ma mer b. Musennâ, Mecâzu l-kur ân, (Thk. M. Fuad Sezgin), Mussesetu r- Risâle, II. Baskı, Beyrut, 1401/1981, Mukaddime, s.13. Erdoğan BAŞ, Kur an Đlimlerinin Doğuşu ve Tarihi Gelişimi (I-IV. Asır), Kur an ve Tefsir Araştırmaları-III, ĐSAV, Đstanbul, 2002, s.32-33; Abdülhamit BĐRIŞIK, Kur an Đlimleri Terimlerinin Kaynağı ve Oluşumu, 1. Đslâmî Đlimlerde Terminoloji Sorunu Sempozyumu, Đslâmî Araştırmalar Yayınları, Ankara, 2006, s BAŞ, Kur an Đlimlerinin Doğuşu ve Tarihi Gelişimi (I-IV. Asır), s.34.

15 4 Kur ân, nâsih-mensûh, muhkem-müteşâbih, Fedâilu l-kur ân ) ilgili eserler oluşturmaktadır. Đkincisi, kapsamlı teliflerdir. Bu türün o dönemdeki tek örneği, Hâris Muhâsibî (ö.243/857) nin eseridir. Üçüncü tür telifler ise, tefsir mukaddimeleridir. 9 Benzer şekilde el-burhân ve el-đtkân ın mukayeseli olarak incelendiği bir başka çalışmada, Ulûmu l-kur ân la ilgili olarak Hz. Peygamber ve dört halife döneminden sonra şöyle bir tedvin sıralaması yapılmaktadır: 1- Hicrî II. asrın başından itibaren tedvin edilen hadis kitaplarının tefsir ve Fedâilu l-kur ân bölümleri. Kütüb-i Sitte nin tefsir bölümleri araştırıldığında Ulûmu l-kur ân ın çeşitli alt dallarıyla karşılaşılacaktır. 10 Hadis kitaplarının tefsirle ilgili bölümleri Kitâbu t-tefsir ve Kitâbu Fedâili l-kur ân şeklinde iki ana bölüme ayrılmaktadır. 11 Yine aynı dönemde tedvin edilen Siyer ve Meğazi kitaplarındaki esbâb-ı nüzûl, mekkî-medenî, nâsih-mensûh ve tefsirle ilgili malumat da bu grupta sayılabilir. 2- Kırâat, tefsir, nâsih-mensûh, Fedâilu l-kur ân gibi Kur ân ilimlerinin her birinde telif edilen müstakil eserler. Yukarıdaki merhaleler, Kur ân ilimlerinin tamamının dört ilim dalının içinden (Hadis, Ilmu l-luga, Ilmu t-tefsîr, Ilmu Usûli l- Fıkh) neşet ettiğini göstermektedir. 3- Üçüncü sırada -Taberî tefsirinin mukaddimesi gibi- telif edilen tefsir mukaddimeleri gelmektedir. Fakat mukaddime telifini belli bir dönemle sınırlı görmek mümkün değildir. Çünkü tefsirlere mukaddime yazma işi ve buralardaki Ulûmu l-kur ân a ilişkin telif, her dönemde devam etmiştir Bkz. M. SAFÂ, Ulûmu l-kur ân, I, Konuya ilişkin Yüksek Lisans düzeyindeki iki çalışmadan bahsedebiliriz: 1- Hasan GÜÇ, el- Kütübü s-sitte de Bulunan Tefsir Bölümleri, Mahiyetleri ve Karşılaştırılmaları (Danışman: Ali Osman Koçkuzu), S.Ü.S.B.E., Konya, 1990: Bu çalışmada, Kütüb-i Sitte nin tefsir bölümleri mukayeseli olarak ele alınmakta; tefsir bölümleri, çeşitli meseleler açısından (kaynakları, ayrıldığı ve birleştiği noktalar gibi) incelenmektedir. 2- Halil BĐLGEN, Sahîh-i Buhârî de Tefsir Rivâyetleri ve Değerlendirilmesi (Danışman: Şükrü Aslan), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 1999: Bu çalışmada ise, Buhârî nin tefsir anlayışı ve tefsir hadis ilişkisi ele alınmakta; diğer hadis eserlerinden farklı bir üslupla hadis külliyatının içerisinde müstakil bir bölüm olarak Buhârî deki tefsir rivâyetleri incelenmektedir. Hadis kitaplarının tefsir kısımları matbu bir eserde toplanmıştır. Bkz. Câmiu t-tefsîr min Kutubi l-ehâdîs, (Thr. Hâlid b. Abdilkâdir), Dâru Tayyibe, I. Baskı, Riyad, 1421.

16 5 4- Bütün bunların nihâyetinde başlı başına Ulûmu l-kur ân türü eserler gelmektedir. 12 Hicrî ilk asırlardaki tefsirle ilgili telifâtı iki açıdan yorumlamak mümkündür. Birincisi, tedvin dönemi şeklinde adlandırılan dönemde oldukça zengin tefsir eserlerinin ortaya çıkmasıdır. Đkincisi ise, mezheplerin kendilerine ait metotlarının tefsire yansımasıdır. 13 Tedvin döneminde bir taraftan, Hz. Peygamber, Sahâbe, Tâbiûn ve Tâbiûn u takip eden kuşaktan isnat yoluyla tefsir rivâyetleri nakledilirken, 14 diğer taraftan da tefsir esaslarının şekillendiği görülmektedir. Çalışmamız açısından ifade edilmesi gereken bir husus, erken dönemde Tefsir Usûlü nün kapsamına giren kavram ve esasların tespitinde mukaddimelere başvurma zaruretidir. Günümüzde tefsirle ilgili kavramlar hâlâ tartışılmakta, bunlara ilişkin değişik tanımlamalar yapılmaktadır. Tefsirin temel ilke ve esaslarının erken dönemde şekillendiği göz önüne alınırsa, kavramların ilk olarak hangi anlamlarda kullanıldığı, zamanla hangi anlam değişikliklerine uğradıkları (anlam daralması/genişlemesinin tespiti) ve sonraki safhalara etkileri gibi konuların Tefsir Usûlü nün gelişimi açısından araştırılma zarureti vardır. Hatta bu anlamda tefsir mukaddimelerinin Tefsir Usûlü nde önemli işlevlerinin olduğunun, yeterince gündeme gelmediğini de söyleyebiliriz. Nitekim Tefsir Đlminde Usûl Meselesi nin tartışıldığı bir sempozyumda şu görüşler dile getirilmiştir: Burada yapılması gereken -ki, problemlerimizden biri budur- tefsir usulünde veyahut Kur ân ilimlerinde isimlerini gördüğümüz bir çok konu ve bu konular ne zaman ortaya çıkmıştır? Bunun da elimizde bir tarihçesi yok. Bunun ortaya konulabilmesi için biz elimizdeki ilk dönem tefsirlerini hattâ ilk yazılmış tefsirlerden başlayıp tefsirlerin mukaddimelerini, tefsirlerin muhtevalarını okumak suretiyle bu deyimleri, yahut bunlara yakın deyimlerin ne zaman kullanıldığını bulmamız gerekiyor Hâzım S. HAYDAR, Ulûmu l-kur ân beyne l-burhân ve l-đtkân: Dirâse Mukârane, Dâru z- Zamân, Medine, 1420, s Bu konuda Đmam Şâfiî yi zikredebiliriz. Çünkü Đmam Şâfiî nin ilk dönem ekollerinin Kitap Sünnet, icma ve kıyas şeklindeki dört kaynağa bağlı olarak tefsirdeki metodu sonraki dönemlerde oldukça etkili olmuştur. Đmam Şâfiî nin Đslâm fıkıh literatüründeki rolü ve onun tefsirdeki yöntemi hakkında geniş bilgi için bkz. Mehmet Sadık GÜR, Đmam Şafii nin Tefsir Usûlündeki Yeri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi (Danışman: Muhammed Çelik), D.Ü.S.B.E., Diyarbakır, MENNÂU L-KATTÂN, Mebâhis fî Ulûmi l-kur ân, Muessesetu r-risâle, Beyrut, 1414/1993, s.340. Đsmail CERRAHOĞLU, Müzakereler, Đslâmî Đlimlerde Metodoloji (Usûl) Mes elesi 1, Ensar Neşriyat, Tartışmalı Đlmî Toplantılar Dizisi, Đstanbul, 2005, s.595.

17 6 Kavramların tarihsel sürecinin ortaya konulması açısından önem arz eden mukaddimeler, Ulûmu l-kur ân ın tarihi gelişiminin bilinmesini mümkün kıldığı gibi 16 aynı paralelde Tefsir Usûlü nün tarihini ana hatlarıyla yazmayı da mümkün kılmaktadır. Buna göre, hem tefsirlerin kendi sahasına katkısı hem de hangi psikolojik ve sosyal şartlar altında yazıldığı konusunda bilgi verebilen mukaddimeler, ilgili alanın tarihi ve kronolojik gelişimini takip etme hususunda oldukça önem arz etmektedir. Bir iki sayfalık önsöz mahiyetindeki mukaddimeleri bir kenara koyarsak Kur ân tarihi, Kur ân ilimleri ve Kur ân öğrenmenin fazileti ve adabına dair geniş bilgileri ihtiva eden mukaddimeler, içerdikleri konular itibariyle Tefsir Usûlü çalışmaları olarak değerlendirilebilecektir. Söz konusu özellikleri ile mukaddimeler, tefsir tarihine ait önemli belgeler hükmündedir ve Tefsir Usûlü nün izlediği tarihi seyri kronolojik olarak takip etme imkânını sunmaktadır. Aynı imkânı Tefsir Usûlü nün diğer kaynaklarında bulmak pek mümkün görünmemektedir. 17 Tarih boyunca müfessirler, kendi bilgi seviyelerine göre Kur ân ı tefsir etme yoluna gitmişlerdir. Geçmişte yazılmış tefsirlerin her biri, çağlarının anlayışına hitap eden ve döneminin ihtiyaçlarına cevap veren, kendi yöntem ve metotlarını ortaya koyan bir özelliğe sahiptir. 18 Bunu Tefsir Usûlü ne dair eserlerde de görmekteyiz. Birbirinin devamıymış gibi bir görünüme sahip olan bu eserlerdeki planlarda dikkati çeken nokta, kendi dönemlerinin ihtiyaçları ve bilimler tasnifinin hâkim olmasıdır. Tefsir Usûlü kitaplarında, kendi dönemlerdeki bilim anlayışı itibariyle, usûl ile tarihin birbirinden ayırt edilmediği bir durum arz etmektedir. Ayrıca Tefsir Usûlü kitaplarının daha çok Kur ân metninin vasıflarını yansıtan bir nitelik taşıdığı da görülmektedir. Dolayısıyla çalışmamızda aynı durumun mukaddimeler için de geçerli olup olmadığını izlemeye çalışacağız. Öte yandan Kur ân ilimleri, tefsir ilimleri ve Tefsir Usûlü nün iç içe oluşu nedeniyle günümüzde konuya dair bir karmaşanın yaşandığı da dile getirilmektedir. Buna göre mesela Tefsir Usûlü namıyla yazılan eserlerde, genelde Kur ân ilimleri ve M. SAFÂ, Ulûmu l-kur ân, I, 16. Đbrahim Hilmi KARSLI, Tarihsel Gelişimleri Đtibariyle Tefsir Mukaddimelerine Dair Bir Đnceleme, Atatürk Üniversitesi Đlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:20, Erzurum, 2003, s.227, 256. Özellikle Usûl-ü Fıkh ın günümüz problemlerinin çözümüne yeterliliği ve temel kaynakların (Kur ân ve Sünnet) yeni bir okuyuş tarzını içeren metodoloji kurmanın gerekliliği konusunda tartışmalar hakkında bkz. Mehmet ERDEM, Yeni Usul Arayışlarının Arka Planı ve Problemleri Üzerine, Fırat Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 7, Elazığ, 2002, ss

18 7 Tefsir tarihi ele alınmaktadır. 19 Zira kavramların iç içe geçmişliği söz konusudur. O halde; Tefsir Usûlü kavramı kullanılmadan önce Tefsir Usûlü kapsamına giren ilimler, prensipler ve kâideler var mıdır? Eğer varsa bunlar hangi ismin altında kullanılmıştır? Đsimleri konulmamışsa hangi ilmin kapsamı içinde değerlendirilmişlerdir? 20 Öyleyse, kavramların tarihçesinin ve tefsirde nasıl kullanıldığının tetkik edilmesinin zarureti ortadadır. Neticede yukarıda işaret edilen noktalar açısından dikkati çeken alanlardan birisini tefsir mukaddimeleri oluşturmaktadır. Öyle ki kaynaklarda mesela Taberî nin tefsiri tanıtılırken, öncelikle tefsirin mukaddimesinden bahsedilebilmektedir. 21 Yine, usûl ile ilgili olarak bazen tefsirlerin mukaddimesi mahiyetindeki kısımların bir cilt tutacak kadar geniş hacimli olduğuna dikkat çekilmektedir. 22 Bu sebeple Tefsir Usûlü nün gelişimindeki rolü açısından erken dönem tefsir mukaddimelerinin oldukça mühim bir mevkide olduğunu düşünüyoruz. Bunu, Tefsir Usûlü nün arka planının erken dönemde saklı olduğu, şeklinde yorumlayabiliriz. Günümüz Tefsir Usûlü çalışmalarında tefsir mukaddimelerinden de yararlanılmaktadır. Bu kapsamda mukaddimeler, Tefsir Usûlü yle ilgili çalışmaların araştırma alanlarından birisini oluşturmakta, Kur ân ve tefsir araştırıcılarının temel başvuru kaynakları arasında yer almaktadır. Mesela M. Huseyn Zehebî nin et-tefsîr ve l-mufessirûn, 23 Ahmed Halîl in Neş etu t-tefsîr fi l-kutubi l-mukaddese ve l Murat SÜLÜN, Müzakere, Kur ân ve Tefsir Araştırmaları-III, s.45. Đsmet ERSÖZ, Müzakereler, Kur ân ve Tefsir Araştırmaları-III, s Bkz. YAKUT HAMEVÎ, Rûmî, Mu cemu l-udebâ Đrşâdu l-erîb ilâ Ma rifeti l-edîb, Dâru l- Garbi l-đslâmî, I. Baskı, Beyrut, 1993, VI, Ali TURGUT, Tefsir Usûlü ve Kaynakları, M.Ü.Đ.F.Y., Đstanbul, 1991, Eserin Önsöz ü. Kitaptaki (et-tefsîr ve l-mufessirûn, Dâru l-kutubi l-hadîse, II. Baskı, Kahire, 1396/1976) sırasına göre, istifade edilen ve zikredilen tefsir mukaddimelerinden bazıları şunlardır: Sa lebî (ö.427/1035) el-keşf ve l-beyân (I, ), Bagavî (ö.516/1122) Meâlimu t-tenzîl (I, 237), Đbn Kesîr (ö.774/1372) Tefsîru l-kur âni l-azîm (I, 244), Seâlibî (ö.876/1472) el-cevâhiru l-hısân fî Tefsîri l-kur ân (I, 248), Suyutî (ö.911/1506) ed-durru l-mensûr (I, ), Beydâvî (ö.685/1286) Envâru t-tenzîl ve Esrâru t-tevîl (I, ), Ebu l-berekât Nesefî (ö.710/1310) Medâriku t-tenzîl ve Hakâiku t-te vîl (I, 305), Hâzin (ö.741/1341) Lubâbu t-te vîl fî Meânî t- Tenzîl (I, 311), Ebu Hayyân (ö.745/1344) el-bahru l-muhît (I, ), Nisâbûrî (ö.850/1446?) Garâibu l-kur ân ve Ragâibu l-furkân (I, ), Hatîb Şirbînî (ö.977/1569) es-sirâcu l-munîr (I, ), Ebussuûd (ö.982/1574) Đrşâdu l-akli s-selîm Đlâ Mezâya l-kur âni l-kerîm (I, ), Âlûsî (ö.1270/1853) Rûhu l-meânî fî Tefsîri l-kur âni l-azîm ve s-sebı l-mesânî (I, ), Kadı Abdulcebbâr (ö.414/1025) Tenzîhu l-kur ân ani l-matâin (I, 392), Tabresî (ö.548/1153) Mecmau l-beyân (II, ), Feyzu l-kâşânî (ö.1091/1680) Tefsîru s-sâfî (II, ), Abdullah Alevî (ö.1243/1828) Tefsîru l-kur ân (II, ), Cenâbezî Sultan Muhammed (ö.1327/1909) Beyânu s-saâde fî Makâmâti l-đbâdeh (II, ), Şevkânî (ö.1250/1834)

19 8 Kur ân, 24 Ö. Nasuhi Bilmen in Büyük Tefsir Tarihi II (Tabakâtü l-müfessirîn), 25 Đsmail Cerrahoğlu nun Tefsir Tarihi, 26 Muhammed Sabbâğ ın Tefsir Usûlü Araştırmaları (Buhûsun fî Usûli t-tefsîr), 27 Ali Turgut un Tefsir Usûlü ve Kaynakları, 28 Hâzım S. Haydar ın Ulûmu l-kur ân beyne l-burhân ve l-đtkân: Dirâse Mukârane adlı mukayeseli eseri, 29 Süleyman Mollaibrahimoğlu nun Süleymaniye Kütüphanesindeki Yazma Tefsirler, 30 Dücane Cündioğlu nun Sözlü Kültür den Yazılı Kültür e Anlam ın Tarihi 31 bu konuda zikredilebilecek eserlerden birkaçıdır. Mukaddimeler, Batılı araştırmacıların da ilgisini çekmiştir. Örneğin Arthur Jeffery (ö.1959), hicrî V-VI. yüzyıllara ait iki tefsir mukaddimesini Mukaddimetân fî Ulûmi l-kur ân ve humâ Mukaddimetu Kitâbu l-mebânî ve Mukaddimetu Đbn Atiyye Fethu l-kadîr (II, ), Tusterî (ö.283/896) Tefsîru l-kur âni l-azîm (II, ), Sulemî (ö.412/1022) Hakâiku t-tefsîr (II, ), Ruzbihân Baklî (ö.666/1268) Arâisu l-beyân fi Hakâiki l-kur ân (II, ), Kurtubî (ö.671/1273) el-câmi li Ahkâmi l-kur ân (II, ), Tantâvî Cevherî el-cevâhir fî Tefsîri l-kur âni l-kerîm (II, 506), Tefsîru l-menâr (II, 553). Bkz. Neş etu t-tefsîr fi l-kutubi l-mukaddese ve l-kur ân, Vekâletu ş-şarkıyyeti s-sekâfi, Đskenderiye, 1373/1954, s.44. Eserdeki müracaat kaynakları arasında Đbn Atıyye, Kurtubî, Aynu l-a yân, Fethu l-kadîr, Âlûsî gibi tefsir mukaddimeleri yer almaktadır. Bkz. Büyük Tefsir Tarihi II (Tabakâtü l-müfessirîn), Diyanet Đşleri Reisliği Yayınları, Ankara, 1960, s.294, 346, 413, 558, 568. Eserde, çok sayıda tefsir mukaddimesine atıfta bulunulmuş ya da yararlanılmıştır. Ayrıca Tenzîhu l-kur ân ani l-matâin (Tefsir Tarihi, D.Đ.B.Y., Ankara, 1988, I, ), Keşşâf (I, ), Tûsî (I, ), Đbn Kesîr (II, ) gibi tefsirlerin mukaddimeleri tam olarak iktibas edilmiştir. Tefsir Usûlü ne dair müracaat kaynakları sayılırken, tefsir mukaddimelerinin başa yerleştirildiği eserde; Taberî, Kurtubî, Ebu Hayyan ve Đbn Kesîr tefsir mukaddimeleri ele alınmaktadır. Bkz. Tefsir Usûlü Araştırmaları, (Çev. Ömer Dumlu), Đzmir, 1999, s.13, Eserde, Tefsir Usûlü ne ilişkin kaynaklar arasında şu tefsir mukaddimeleri sayılmaktadır: Râgıb Isfahânî nin Mukaddimetu t-tefsîr i (s.19-21), Mukaddimetu Đbn Atiyye ve Kitâbu l-mebânî [Mukaddimetân] (s.22), Ömer Rıza Doğrul (ö.1952) un Kur ân ı Kerim in Terceme ve Tefsiri- Tanrı Buyruğu (s.59), Hâzin in Lubâbu t-tevîl i (s.258), Ebu Hayyân ın el-bahru l-muhît i (s.260), Âlûsî nin Rûhu l-meânî si (s.266), Tabresî nin Mecmau l-beyân ı (s.282), Kurtubî nin el- Câmi li Ahkâmi l-kur ân ı (s ). Bkz. Ulûmu l-kur ân, s Süleymaniye Kütüphanesi ndeki yazma tefsirlerin tanıtıldığı eserde; müellifi bilinen seksen dört, başkalarına isnad edilen yedi, müellifi belli olmayan üç; toplamda doksan dört tefsirin içerisinde çok sayıda tefsirin mukaddimesine değinilmektedir. Bkz. Süleymaniye Kütüphanesi nde Bulunan Yazma Tefsirler (Metot ve Kaynakları), Süleymaniye Vakfı Yayın No:10, Đstanbul, Eserde; Taberî, Râgıb Đsfahânî, Kitâbu l-mebânî gibi tefsir mukaddimelerinden iktibaslar yapılmıştır. Bkz. Sözlü Kültür den Yazılı Kültür e Anlam ın Tarihi, Tibyan Yayınları, I. Baskı, Đstanbul, 1997, s.22-23, 34-35, 76-78, 86, 95.

20 9 adıyla neşretmiştir. 32 Bazı eserlerde tefsir mukaddimelerine ayrıca işaret edilmiştir. Sözgelimi Tefsir Usûlü ve Tarihi adlı eserde tefsir mukaddimeleri müstakil bir başlık altında ele alınmıştır Asırda Kur ân Đlimleri Çalışmaları adlı eserde ise, Çağdaş Tefsirlerin Mukaddimelerinde Kur ân Đlimleri başlığı altında tefsir mukaddimelerindeki Kur ân ilimlerinin tefsire yardımcı ilimler olduğu belirtilmiş, buradaki ilimlerin diğer Kur ân ilimlerini müstakil olarak inceleyen eserlerden farklılığına işaret edilmiştir. 34 Tefsir mukaddimeleri, son yıllarda birtakım münferit araştırmalara konu edilmiştir. Fakat mukaddimelerin, Tefsir Usûlü nün diğer klasik eserleri kadar incelemeye tabi tutulmadığını müşahede etmiş durumdayız. Türkiye de tefsir mukaddimelerini konu edinen bazı çalışmalar yapılmıştır. Bunlardan tespit edebildiklerimizi şöylece sıralayabiliriz: Ömer Çelik in sempozyum için hazırladığı Hicrî V-XI. Asırlarda Kur ân Đlimleri adlı tebliğinin ikinci bölümü, Hicrî V-XI. Asırlarda Yazılan Tefsirlerin Mukaddimelerinin Ulûmu l-kur ân Açısından Değerlendirilmesi başlığını taşımaktadır. 35 Makale olarak, Đbrahim H. Karslı nın Tarihsel Gelişimleri Đtibariyle Tefsir Mukaddimelerine Dair Bir Đnceleme adlı bir çalışması mevcuttur. Mukaddimeleri konu edinen müstakil bir çalışmanın yapılmadığından bahseden yazar, deneme tarzındaki çalışmasında, tarihsel gelişimleri itibariyle asırlara göre örnekleme Mukaddimetân fî Ulûmi l-kur ân ve humâ Mukaddimetu Kitâbu l-mebânî ve Mukaddimetu Đbn Atiyye, Mektebetu l-hancî, Eserde, on bir tefsir mukaddimesine değinilmektedir. Bkz. Tefsir Usûlü ve Tarihi, M.Ü.Đ.F.V.Y., Đstanbul, 2001, ss Eserde, son dönem tefsir mukaddimelerinden; Kâsımî nin Mehâsînu t-te vîl, Đbn Âşûr un et- Tahrîr ve t-tenvîr, Şenkıtî nin Advâu l-beyân, R. Rıza nın Tefsîru l-menâr, Vehbe Zuhaylî nin et-tefsîru l-munîr, Elmalılı nın Hak Dini Kur ân Dili, Süleyman Ateş in Yüce Kur ân ın Çağdaş Tefsiri ve Mevdudî nin Tefhîmu l-kur ân ı olmak üzere sekiz tanesi tanıtılmaktadır. Bkz. 20. Asırda Kur ân Đlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları, Đstanbul, 1996, ss Hicrî V-XI. Asırlarda Kur an Đlimleri, Kur ân ve Tefsir Araştırmaları-III, s.61. Ulûmu l- Kur ân la alâkalı bilgilerin hicrî V. asırdan önce telif edilen tefsir mukaddimelerinde de verildiğinin dile getirildiği tebliğde, söze Taberî mukaddimesi ile başlanmaktadır. Daha sonra sırasıyla Bagavî, Đbn Atiyye, Kitâbu l-mebânî (Mukaddimetân), Tabresî, Kurtubî, Đbn Teymiyye, Hâzin, Ebu Hayyân ve Đbn Kesîr tefsir mukaddimeleri hakkında bilgi verilmektedir. (ÇELĐK, Hicrî V-XI. Asırlarda Kur an Đlimleri, s.61-65).

21 10 metoduyla -Ferrâ dan Elmalılı ya kadar- tefsir mukaddimeleri üzerinde durmakta, yaklaşık yirmi beş tefsir mukaddimesini ele almaktadır. 36 Lisans bitirme tezi olarak, A. Kerim Urtekin in Molla Fenari ve Aynu l-a yan Mukaddimesinin Tercümesi, 37 Osman Keleş in Đmam Kurtubi ve Tefsir Usûlü ile Đlgili Mukaddimesi, 38 Oğuz Köse nin Mecmaul-Beyân li Ulûmil-Kur ân ın Mukaddimesinin Tercemesi, 39 Yakup Kızılkaya nın Đbnü l-cezzi Hayatı Tefsirdeki Metodu ve Mukaddimesinin Tahlili 40 adlı çalışmalar sayılabilir. Yüksek lisans tezi olarak, Taner Tuncer in Râgıb el-đsfahani ve Mukaddimesi, 41 yine H. Mustafa Kiriş in er-râğıb el-đsfahânî nin Mukaddimetü t- Tefsîr Adlı Eseri ve Fâtiha Suresindeki Uygulamasının Tefsir Usûlü Açısından Değerlendirilmesi, 42 Hüseyin Hazırlar ın Fethu l-mennân Adlı Yazma Tefsir Mukaddimesinin Tahkîk Çalışması, 43 Ergin Çoban ın Taberi ve T. Đbn-i Âşûr Tefsir Mukaddimelerinin Usûl Açısından Değerlendirilmesi, 44 Salih Gedük ün Belli Başlı Rivâyet ve Dirâyet Tefsirlerinin Mukaddimelerinde Kur ân Đlimleri 45 ve M. Taha Boyalık ın Molla Fenârî nin Aynu l-âyân Adlı Tefsirinin Mukaddimesi (Tahlil ve Değerlendirme) 46 adlı çalışması bulunmaktadır Makalede, incelemeye -müelliflerin vefat tarihleri esas alınarak- hicrî II. asrın sonu III. asrın başında telif edilen mukaddimelerden başlanmaktadır: Đlk olarak Ferrâ nın Meânî l-kur ân ında kendisine ait bir girişin bulunmadığı, Ahfeş in eserine (Meânî l-kur ân) mukaddime yazmadığı zikredildikten sonra Ebu Ubeyde nin Mecâzu l-kur ân ı ile Đbn Kuteybe (ö.276/889) nin iki eserinin (Te vîlu Muşkili l-kur ân ve Tefsîru Garîbi l-kur ân) mukaddimeleri hakkında kısa bilgi verilmektedir. Hicrî III. asır mukaddimeleri ile ilgili olarak, bunlarda yorum metodolojisine dair kısa bazı açıklamaların bulunduğu fakat derli toplu bir bilgiye ulaşmanın mümkün olmadığı belirtilmektedir. Daha sonra Huvvârî, Tusterî, Taberî ve Semerkandî mukaddimelerine kısaca değinilerek diğer asırlara geçilmektedir. Bkz. Tefsir Mukaddimeleri, s Ankara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi, Ankara, Ankara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi, Ankara, Ankara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi, Ankara, Atatürk Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi, Erzurum, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Danışman: Abdülbaki Turan, Konya, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Danışman: Đsmail Çalışkan, Sivas, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Danışman: Durmuş Ali Kayapınar, Konya, Bu çalışmada, giriş kısmında on bir tefsir mukaddimesi tanıtılmış, birinci bölümde Kur ân ı tanımlayan kavramlar, ikinci bölümde Kur ân kıraati, üçüncü bölümde ise Kur ân ilimleri ve Tefsir Usûlü konuları, Taberî ve Đbn Âşûr mukaddimeleri mukayese edilerek ele alınmıştır. Bkz. Taberi ve T. Đbn-i Âşûr Tefsir Mukaddimelerinin Usûl Açısından Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi (Danışman: Muhsin Demirci), M.Ü.S.B.E., Đstanbul, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Danışman: Đsmet Ersöz, Konya, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Danışman: Muhsin Demirci, Đstanbul, 2007.

22 11 Doktora tezi olarak da Đbn Aşur ve Mukaddimesi Bağlamında Tefsir Usûlü ndeki Yeri adlı bir çalışma gerçekleştirilmiştir. 47 Bundan başka, yurt dışında, Suudi Arabistan Muhammed b. Suud el-đslâmiyye Üniversitesi nde 1995 yılında Muhammed Safâ Şeyh Đbrahim Hakkı tarafından Ulûmu l-kur ân min Hilâli Mukaddimâti t-tefâsîr adlı bir doktora tezi yapılmıştır. 48 Netice itibariyle, ilgili çalışmalarda erken dönem tefsir mukaddimelerine çok fazla yer verilmediği ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla erken dönem tefsir mukaddimelerini bütünüyle bir araştırmaya tabi tutmanın faydalı olacağı, kanaatindeyiz. III- Konunun Sınırlandırılması Okumalarımız ve istişarelerimiz neticesinde, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, tefsir mukaddimelerini topluca ele almayı hedeflediğimiz çalışmamızı erken dönemle sınırlandırmak gerektiği kanaati hâsıl olmuştur. Zira bugün sayısı binleri bulan zengin bir tefsir mirasına sahibiz. Böylesine geniş bir tefsir külliyatı içerisinde, çok sayıda erken dönem tefsirinin ismi zikredilmektedir. Örneğin Đbnu n-nedîm (ö.385/995), sadece Tesmiyetu l-kutubi l-musannefe fî Tefsîri l-kur ân başlığı Söz konusu çalışmanın birinci bölümünde, usûl konularına yer verip vermemeleri açısından iki ayrı grup halinde kırk dört tefsir mukaddimesine yer verilmektedir. Bkz. Annaoraz NURMUHAMMEDOV, Đbn Aşur ve Mukaddimesi Bağlamında Tefsir Usûlündeki Yeri, Yayımlanmamış Doktora Tezi (Danışman: Abdurrahman Çetin), U.Ü.S.B.E., Bursa, 2005, s Çalışmamızın son aşamasına doğru haberdar olduğumuz ve yayımlandığını (Ulûmu l-kur ân min Hilâli Mukaddimâti t-tefâsîr, I-II, Muessesetu r-risâle, Beyrut, 1425/2004) tespit ettiğimiz söz konusu eser; bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Eserin Giriş bölümünde mukaddime ve tefsir mukaddimelerinin doğuşu hakkında bilgi verilmiştir. (I, 19-23). Birinci bölümde Ulûmu l- Kur ân kavramının tanımı, kapsamı, doğuşu, gelişmesi üzerinde durulmuş ve konuyla ilgili eserler zikredilmiştir. (I, ). Đkinci bölümde, şu müfessirlerin tefsir mukaddimeleri ele alınmıştır: Abdurrazzâk, Taberî, Semerkandî, Mâverdî, Vâhidî (el-vasît fî Tefsîri l-kur ân), Bagavî, Đbn Atiyye, Đbnu l-cevzî, Kurtubî, Đbn Cuzeyy, Hâzin (I, ), Ebu Hayyân, Đbn Kesîr (II, 5-48). Üçüncü bölümde, müstakil başlıklar halinde tefsir mukaddimelerindeki konular işlenmiştir. (II, ). Bu çalışmada, yazar, erken dönemdeki tefsirlerin çoğuna ulaşmanın zorluğunu dile getirmiş (I, 196) ve hicrî ilk dört asırdan sadece Abdurrazzâk, Taberî ve Semerkandî tefsirlerinin mukaddimelerine yer vermiştir. Biz ise, söz konusu eserden farklı olarak, Tefsir Usûlü kavramını esas aldığımız çalışmamızı erken dönemle sınırlandırdık. Buna göre çalışmamızda; Abdurrazzâk ve Taberî mukaddimelerinin yanı sıra, elde ettiğimiz Mukâtil b. Suleymân, Ebu Ubeyde, Đbn Kuteybe, Huvvârî, Tusterî, Ayyâşî ve Kummî tefsir mukaddimelerini inceledik. Çalışmamız, yukarıda da izah ettiğimiz üzere, erken dönem tefsir mukaddimelerindeki metodolojik verileri tespit etme çabasına yöneliktir. Diğer bir deyişle, mukaddimelerden usûlü tespit etme ve mukaddimeleri aynı yönde değerlendirme amacını taşımaktadır. Bunu yaparken de mukaddimeler ile Tefsir Usûlü eserlerinin içerik mukayesesi söz konusudur.

23 12 altında yaklaşık elli kadar tefsir saymaktadır. 49 Bunun yanı sıra gerek tefsir mahiyetinde gerekse Kur ân ilimleri kapsamında değerlendirilebilecek yüzlerce eser ismi sıralamaktadır. 50 Son dönemde ise mesela Cerrahoğlu, erken dönem tefsirlerinden günümüze intikal edenler ile sadece kaynaklarda zikredilen tefsirlerin listesini vermektedir. Buna göre erken dönemden günümüze, gerek matbu gerekse yazma halinde, yirmi tefsir intikal etmiştir. Günümüze ulaşmayan ve sadece kaynaklarda ismi geçen tefsirlerin sayısı ise, seksendir. Ayrıca ölüm tarihleri tespit edilemeyen on altı müellifin de tefsiri vardır. 51 Biz, bütün bunlar içerisinden günümüze ulaşan tefsir mukaddimelerini elde edip incelemeye çalıştık. Erken dönemin sınırı nereye kadar gitmektedir? Çalışmamızda erken dönem derken, elimizdeki ilk tefsir mukaddimesinin telif edildiği hicrî II. asırdan IV. asrın başına -yani en kapsamlı mukaddimelerden birisine sahip olan Taberî ye- kadar geçen zaman dilimini kastetmekteyiz. Fakat bu arada Taberî ile çağdaş müelliflerin tefsir mukaddimelerini de ihmal etmemeye çalıştık. Sonraki dönem ifadesi ile Taberî sonrasını, yani hicrî IV. asrın ikinci yarısını müteakip dönemi kastediyoruz. Çalışmamızda, tefsirde usûlün olup olmadığı ya da Tefsir Usûlü başlığı altına hangi konuların dâhil edilmesi gerektiği gibi tartışmalara girmedik. Çünkü bunlar, başlı başına birer araştırma konusunu teşkil etmektedir. 52 Biz ise, müstakil ĐBNU N-NEDÎM, Ebu l-ferac Muhammed, el-fihrist, (Tlk. Đbrahim Ramazan) Dâru l-ma rife, Beyrut, 1415/1994, s ĐBNU N-NEDÎM, el-fihrist, s Bkz. CERRAHOĞLU, Kur ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Amiller, A.Ü.Đ.F.Y., A.Ü.B., Ankara, 1968, ss Bugün için kaynaklarda sadece ismi geçen tefsirlerin mukaddimelerinin bulunup bulunmadığını bilememekteyiz. Zamanla konu hakkında daha fazla bilginin ortaya çıkacağını ümit ediyoruz. Tefsirde usûl tartışmaları hakkında bkz. Mustafa ÖZTÜRK, Tefsirde Usûl(süzlük) Sorunu, Đslâmiyât, c.6, Sayı:4, Ankara, 2003, s.69-84; Đbrahim GÖRENER, Tefsîr ve Tefsîr Usûlü Üzerine Düşünceler, Laçin, Kayseri, 2004; A.Mlf., Türkçe de Usûl Kelimesinin Kullanımı Hakkında Bir Değerlendirme: Tefsîr Usûlü Örneği, Bilig, Sayı:27, Ankara, 2003, s ; A.Mlf., Algılama-Anlama ve Tefsir, Dokuz Eylül Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:XVII, Đzmir, 2003, s ; Salahattin POLAT, Soruşturma, (Đslami Đlimler Sorunu), Đslamiyât, c.6, Sayı:4, Ankara, 2003, s.190; Đslâmî Đlimlerde Metodoloji (Usûl) Mes elesi 1, s Ayrıca Ağustos 2008 tarihleri arasında Đstanbul da Kur ân ve Tefsîr Araştırmaları Yaz Akademisi tertip edilmiştir. Tarihte ve Günümüzde Kur ân Đlimleri ve Tefsîr Usûlü konusunun işlendiği Akademi de sunulan ve basılan tebliğlerden bazıları şunlardır: Lütfullah CEBECĐ, Geleneksel Tefsir Usûlü ve Yeni Usûl Arayışları, (s.3-17), GÖRENER, Tefsir Usûlü ve Kur ân Đlimlerinin Tefsir Yöntemi Açısından Değerlendirilmesi (s ), Gıyasettin ASLAN, Tefsir Usûlünün Fıkıh Usûlünden Arındırılmasına Dair (s ), Burhan BALTACI, Tefsir Usûlünün Yeniden Đnşasına Fıkıh Usûlünün Katkısı -Şâtıbî Örneği- (s.247-

24 13 olarak tefsir mukaddimelerini ele aldık ve bunları daha sonra ayrıntılı çerçevesini çizeceğimiz Tefsir Usûlü kavramı kapsamında incelemeye çalıştık. IV- Çalışmanın Metodu Araştırmamızda öncelikle kaynak taramasına önem verdik; başlangıçtan günümüze kadar hemen her dönemden tefsir mukaddimelerini elde etmeye çalıştık. Gerek matbu gerekse yazma, yaklaşık yetmiş kadar tefsir mukaddimesine ulaşabildik. Elde ettiğimiz mukaddimeleri kronolojik olarak okumaya çalıştık; içeriklerini tespit ve tasnif ederek her birinin kendi içerisinde planını oluşturduk ve değerlendirmesini yaptık. Muhteva genişliği veya farklılığı ya da özgünlük gibi çeşitli sebeplerle öne çıkmış tefsir mukaddimelerine daha fazla ağırlık verdik. Mukaddimeler, bir taraftan müfessirin metodu, görüşü, değer verdiği hususları içerirken, diğer taraftan yazıldığı dönem tefsir anlayışının genel görüntüsünü yansıtan bir parça oluşturmaktadır. Dolayısıyla parçaların birleştirilmesi ile bir bütün meydana gelecektir. Mukaddimelerin tek tek incelemeye alınması ve değerlendirilmesi, bu bütünü yakalamaya yönelik bir gayeye matuftur. Mukaddimelerde yer alan ortak konular ya da ayrılan noktaları tespit ederek, Tefsir Usûlü ne ilişkin değerlendirmelerde bulunduk. Mukaddimelerin ilk elden kaynaklarına ulaşmaya çalıştık. Ulaşamadığımız yerde mukaddimeyi ve tefsirini tanıtıcı eserlerden istifade ettik. Öncelikle erken dönemde yazılan/derlenen mukaddimeleri peş peşe sıraladık. Sonra da yaptığımız plan dâhilinde konu sıralamasını esas alarak bunları muhteva açısından incelemeye tâbi tuttuk. Her bir mukaddimede muhteva aynı oranda değildir ve ağırlık verilen meseleler birbirinden farklı olabilmektedir. Bu sebeple konuları ele alırken, dikkatleri o konuda öne çıkan mukaddimeye/müfessire yöneltmeye çalıştık. Genellikle konuya ilişkin müfessirin görüşünü vermeye gayret ettik. Sadece mukaddimeler ile yetinmedik. Gerektiğinde tefsir ve usûlüne dair anahtar kavramların (nâsih-mensûh, muhkem-müteşâbih) geçtiği âyetlerin tefsirlerine de müracaat ettik. Bu arada hadis kitaplarının tefsir bölümleri, dilbilimsel eserler gibi diğer erken dönem kaynaklarından da istifade ettik. Çalışmamız esnasında bir tefsir 261), Mehmet DEMĐRCĐ, Tefsir Usûlünün Temellendirilmesi Đhtiyacı (s ), Süleyman KARACELĐL, Tefsir Usûlünün Yapısı ve Đşlevi (s ).

25 14 mukaddimesinin alt yapısı ve arka planının varlığını göz önünde tuttuk. Mukaddimenin ortaya çıktığı ortam, müfessirin kanâatleri, mensup olduğu mezhep ve görüşleri, müfessir hakkında ortaya atılanlar ve söylenenlerin hepsini dikkate almaya çalıştık. Gerektiğinde biyografi ve tabakât kitaplarına başvurduk. Araştırmamızda Tefsir Usûlü nün mukaddimelerdeki ilk izlerini tespit edip, mukaddimeler ile bu alandaki kitaplar arasında içerik karşılaştırması yaptık. Böylece muhteva gelişimini takip ederek; mukaddimeleri Tefsir Usûlü ne kaynaklık etmesi açısından incelemeye çalıştık. Burada tefsir araştırmaları açısından çok sayıda sonraki dönem tefsir mukaddimesi nin öne çıktığını zikretmek gerekmektedir. Mukaddimeler, genellikle gerek yazıldıkları dönem gerekse içerikleri ve tefsirdeki metotları itibariyle Tefsir Usûlü nün kaynakları arasındaki yerini almışlardır. Bu açıdan tarihsel süreci de göz ardı etmedik. Yeri geldikçe, sonraki dönem tefsir mukaddimeleri ne atıfta bulunduk. Böylece çalışmamızın satır aralarında mukaddime geleneğinin oluşum seyrini ve muhteva gelişimini takip etmeye çalıştık. Ayrıca başta Đbn Teymiyye (ö.728/1327) nin Mukaddime fî Usûli t-tefsîr i, Zerkeşî (ö.794/1392) nin el-burhân fî Ulûmi l-kur ân ı ve Suyutî (ö.911/1506) nin el-itkân fî Ulûmi l-kur ân ı olmak üzere Tefsir Usûlü nün temel kaynaklarına müracaat ettik. Dolayısıyla tezimizin ana kaynaklarını başta tefsir mukaddimeleri ve Tefsir Usûlü ne dair eserler olmak üzere, başlıca Tefsir, Hadis ve Tabakât kitapları oluşturmaktadır. Kavramların açıklanmasında klasik sözlüklere müracaat ettik. Çalışmamızda gözettiğimiz birtakım hususlara da değinmek gerekirse, bunları şöylece ifade edebiliriz: Eser isimlerini metin içinde italik yazdık. Genellikle şahıs isimlerinin ilk geçtiği yerde vefat tarihlerini verdik; şahıs isimlerini verirken ana metinde harf-i tarif kullanmadık. Metinde Sosyal Bilimler Enstitüsü nce belirlenen tez yazım kılavuzunu esas aldık. Metnin genelinde uyguladığımız yazım kurallarına uymada -Türkçede yaygın olarak kullanılan kelimelerin yazılışında olduğu gibibazen serbest davrandık. Dipnotta, eserin ilk geçtiği yerde tam bibliyografik künyesini verdik. Dipnottaki eser isimlerinden sonra gelen Romen rakamı, eserin cildini; diğer rakamlar ise eserin sayfasını göstermektedir. Kur ân a atıf yaparken, sûre isminden sonraki rakam, tilâvet tertibine göre sûre sıra numarasını; sonraki rakam da âyet numarasını bildirmektedir.