ERGENLERDE AİLE İŞLEVLERİ VE İYİ OLUŞ ARASINDAKİ İLİŞKİDE AİLEDEKİ KORUYUCU FAKTÖRLERİN ROLÜ

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 43, p , Spring I 2016 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date ERGENLERDE AİLE İŞLEVLERİ VE İYİ OLUŞ ARASINDAKİ İLİŞKİDE AİLEDEKİ KORUYUCU FAKTÖRLERİN ROLÜ ROLE OF FAMILY PROTECTIVE FACTORS IN THE RELATIONSHIP BE- TWEEN FAMILY FUNCTIONING AND WELLBEING IN ADOLESCENTS Yrd. Doç. Dr. Zekavet TOPÇU KABASAKAL Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Anabilim Dalı Dr. Gökmen ARSLAN Süleyman Demirel Üniversitesi Eğitim Fakültesi Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Anabilim Dalı Öz Bu çalışmanın amacı, ergenlerde aile işlevleri ve iyi oluş arasındaki ilişkide ailedeki koruyucu faktörlerin aracı rolünü incelemektir. Çalışma grubunu, Isparta il merkezinde farklı ortaöğretim kurumlarında öğrenim gören 322 öğrenci oluşturmaktadır. Katılımcıların yaş aralığı 14 ile 19 arasında değişmektedir. Yaş ortalamaları dır (Ss =.98). Katılımcıların %57.6 si kız, %42.4 ü erkektir. Bu çalışma kapsamında Kişisel Bilgi Formu, Aile Değerlendirme Ölçeği, Ailedeki Koruyucu Etkenler Ölçeği, Yaşam Doyumu Ölçeği ve Kısa Semptomlar Envanteri veri toplama araçları olarak katılımcılara uygulanmıştır. Ayrıca değişkenler arasındaki doğrudan ve dolaylı ilişkiler yapısal eşitlik analizi ile test edilmiştir. Korelasyon analiz sonuçları, ailedeki koruyucu faktörler aile işlevleri, psikolojik belirtiler ve yaşam doyumu arasında anlamlı düzeyde bir ilişkinin olduğunu göstermiştir. Değişkenler arasındaki korelasyon değerlerin incelendikten sonra, ailedeki koruyucu faktörler ve iyi oluş arasındaki ilişkide aile işlevlerinin aracı rolünü yapısal model aracılığıyla incelenmiştir. Gizil değişkenlerin belirlenmesinde ölçme araçlarına ait alt boyutlkar gözlenen değişken olarak belirlenmiştir. Araştırma sonuçları, ailedeki koruyucu faktörlerin aile işlevleri ve iyi oluşu anlamlı düzeyde yordadığını göstermiştir. Ayrıca aile işlevleri ergen iyi oluşunu anlamlı düzeyde yordayıcısı olduğu bulunmuştur. Yapısal modele ilişkin bulgular, aile işlevleri ve iyi oluş arasındaki ilişkide ailedeki koruyucu faktörlerin kısmi aracı rol üstlendiğini göstermiştir. Araştırma bulguları alanyazın ışığında tartışılmış ve bazı önerilerde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Aile, Aile işlevleri, Koruyucu Faktörler, İyi Oluş

2 570 Zekavet TOPÇU KABASAKAL & Gökmen ARSLAN Abstract The aim of present study is to examine the mediating role of family protective factors in the relationship between family functioning and wellbeing in adolescents. Sample consisted of 322 students enrolled in different high school in Isparta. Participants age ranged from 14 to 19, and were 57.6% female and 42.4% male students. Mean of age was (SD =.98). Family Assessment Scale, Family Protective Factors Inventory, Satisfaction with Life Scale, Brief Stomps Inventory, and Demographic Variables Questionnaire were applied to participants as data collection instruments. To examine the relationships between variables, Person correlation analysis was used. Also the direct and indirect relationship between variables were tested with structural equation model. Results from correlation analysis indicated that there was a significant association between family protective factors, family functioning, psychological symptoms, and satisfaction with life. After examining the correlation analysis among variables, the mediating role of family functioning in the relationship between family protective factors and wellbeing was tested with structural equation analysis. To determine latent constructs, the subscales of scales were used as observed variables. Results from study indicated that family protective factors significantly predicted family functioning and wellbeing in adolescents. Furthermore, the findings from structural equation analysis showed that family protective factors partially mediated in the relationship between family functioning and wellbeing. Findings of study were discussed in light of literature and some suggestions were presented. Keywords: Family, Family Functioning, Protective Factors, Wellbeing Giriş Genellikle yetişkinlik dönemine bir hazırlık evresi olarak görülen ergenlik, bireyin hızlı bir değişim sürecine girdiği, ne "yetişkin" ne de "çocuk" olarak kabul edildiği ve başta biyolojik olmak üzere fiziksel, psikolojik, bilişsel ve sosyal açıdan pek çok değişim ve gelişim yaşadığı bir ara evredir (Crockett ve Crouter, 1995; Kulaksızoğlu, 2008). Bu süreçte psiko-sosyal gelişimin önemli bir basamağını aile oluşturur. Genellikle aileler tarafından ergenlik bir çatışma dönemi olarak değerlendirilir. Bu değerlendirmenin yanısıra, önemli olan husus bu dönemin ergende meydana gelen değişimler ile birlikte aile ilişkilerinde bir değişim ve yeniden yapılanma dönemi olduğudur (Steinberg, 2007). Aile, ergenin yaşamını şekillendiren ve bünyesinde biyolojik, ekonomik, psikolojik ve sosyolojik olmak üzere birçok işlevi barındırır (Bulut, 1990; Gladding, 2012; Osmanoğlu, 2011). Dengeli, duygusal ve toplumsal etkileşimin güçlü olduğu aile ortamında, yeterli sevgi ve sevecenlik içinde büyüyen çocuklar, gelişimleri için gerekli yaşantıları sağlıklı bir şekilde kazanırlar. Diğer yandan ailenin sağlıksız olması, sadece çocuğun duygusal dünyasını etkilemekle kalmaz, aynı zamanda çocuğun fiziksel, zihinsel ve toplumsal gelişimi üzerinde de olumsuz etkiler bırakır (Yavuzer, 2003). Bu nedenle ailenin sağlıklı olması, bireyin iyi oluşuyla yakından ilişkilidir (Cacioppo, Pace ve Zappulla, 2013; Piko ve Hamvai, 2010). Ailelerin karşılaşmış oldukları zorluklar karşısında, bu zorluklarla başa çıkma sürecinde kendilerine yardımcı olacak güçlü yönlerini geliştirmeleri sağlıklı bir aile için oldukça önemlidir (Danışman ve Kökler, 2011). Ailenin bu niteliği ergenin sağlık-

3 Ergenlerde Ailedeki Koruyucu Faktörler ve İyi Oluş Arasındaki İlişkide Aile İşlevlerinin Rolü 571 lı bir aile ortamında yaşamını sürdürebilmesinde önemli bir faktördür. Fakat bazı yaşantılar ailenin gelişimsel sürecini sekteye uğratabilmektedir. Yoksulluk, istismar, boşanma gibi bu olumsuz yaşantılar karşısında ailenin işlevselliğini sürdürebilmesinde koruyucu faktörler belirleyici bir role sahiptir. Koruyucu faktörler risk ya da olumsuz bir durumun etkisini azaltan ya da ortadan kaldıran, risk veya olumsuz durumlarda olumlu sonuçların ortaya çıkma olasılığını arttıran özellikler olarak değerlendirilebilir (Iwaniec, 2006; Masten ve Reed, 2002). Bu süreçte ailenin sağlıklı olması, işlevlerini sağlıklı bir şekilde yerine getirmesi ergen psikolojik sağlamlığına olumlu yansıyacaktır (Çataloğlu, 2011). Diğer yandan aile işlevlerinin bozulması ve aile içerisinde sorunların artması ergenlerde psikolojik sağlamlık üzerinde önemli bir risk faktörü oluşturacak (Kabasakal ve Arslan, 2014) ve bireyin iyi oluşu üzerinde olumsuz etkilere yol açabilecektir (Akça, Aysev ve Aycan, 2011; Marin ve Huber, 2011; Kapçı ve Hamamcı, 2010; Toker ve Hocaoğlu, 2009). Örneğin Levin ve Currie (2010) ergen anne-baba arasındaki iletişim ile yaşam doyumu ve ruhsal sorunlar arasında anlamlı bir ilişki bulmuş, iletişimin niteliğinin yaşam doyumunu arttırdığı, ruhsal rahatsızlıklara karşı koruyucu bir faktör olduğu belirtilmiştir. Son yıllarda ülkemizde ergenlik döneminde aile faktörü üzerine yapılan çalışmalarda bir artış yaşansa da, alanyazında aile işlevleri, aile sağlamlığı ve iyi oluşun bir arada çalışıldığı bir çalışmaya rastlanılamamıştır. Ayrıca aileye gereksinimin arttığı bir dönemde, ailenin beklendik veya beklenmedik riskler karşısında olumlu sonuçlar göstermesi, işlevselliğini sürdürebilmesi ergenlerin iyi oluşları üzerinde belirleyici bir rol üstlenmektedir. Bu araştırmanın amacı, lise öğrencilerinde aile işlevleri ve iyi oluş arasındaki ilişkide ailedeki koruyucu faktörlerin aracı rolünü incelemektir. Bu nedenle bu çalışmada değişkenler arasındaki ilişkiyi daha bütünsel bir yapı içerisinde görebilmek için yapısal eşitlik modeline dayalı bir model geliştirilerek sınanmıştır. Sekil 1. Aile İşlevleri, Ailede Koruyucu Faktörler ve İyi Oluş Arasındaki İlişkiye İlişkin Kuramsal Model.

4 572 Zekavet TOPÇU KABASAKAL & Gökmen ARSLAN YÖNTEM Çalışma Grubu Çalışma grubu, Isparta il merkezinde eğitim-öğretim yılında farklı ortaöğretim kurumlarında öğrenim gören 322 öğrenci oluşturmaktadır. Katılımcıların yaş aralığı 14 ile 19 arasında değişmektedir. Yaş ortalamaları dır (Ss =.98). Katılımcıların %57.6 si kız, %42.4 ü erkektir. Öğrencilerin %54.5 I dokuzuncu sınıf, %16.6 sı onuncu sınıf,, %22.1 i on birinci sınıf ve % 6.7 si on ikinci sınıf öğrencisidir. Katılımcıların % 50.8 i ekonomik düzeyini orta, % 41.5 i yüksek, %5 i düşük ve %2.7 de çok yüksek olarak algıladıklarını belirtmişlerdir. Veri toplama Araçları Bu çalışma kapsamında Kişisel Bilgi Formu, Aile Değerlendirme Ölçeği, Ailedeki Koruyucu Etkenler Ölçeği, Yaşam Doyumu Ölçeği ve Kısa Semptomlar Envanteri veri toplama araçları olarak katılımcılara uygulanmıştır. Kişisel Bilgi Formu: Araştırmacı tarafından öğrencilerin yaş, cinsiyet, ekonomik düzey gibi demografik özelliklerini belirlemek amacıyla hazırlanmıştır. Aile Değerlendirme Ölçeği: Ölçeğin geliştirilmesinde McMaster Aile İşlevleri Modeli kaynaklık etmiştir. Bu ölçek ailenin yapısal ve örgütsel özelliğini ve aile üyeleri arasındaki etkileşimin sağlıklı ve sağlıksız olduğunu ayırt edebilecek niteliktedir. Toplam 60 maddeden oluşan likert tipi ölçekte, yedi alt ölçek bulunmaktadır. Güvenirlilik çalışması için 45 kişilik bir gruba on beş gün ara ile iki kez verilmiştir. Alt testlerin korelasyonları r=.66 ile r=.76 arasında yer almıştır. ölçekten elde edilen puanların düşük olması ailenin sağlıklı olduğu, yüksek olması ise sağlıksız olduğu anlamına gelmektedir (Bulut, 1990). Ailedeki Koruyucu Etkenler Ölçeği: Gardner, Huber, Steiner, Vazguez ve Savage (2008) tarafından geliştirilen ölçeğin uyarlaması Danışman ve Köksal (2011) tarafından yapılmıştır. Ölçek 16 madde ve üç alt boyuttan oluşmakta ve 5 li likert tipi ölçek üzerinden yanıtlanmaktadır. Güvenirlik çalışması kapsamında, Cronbach Alfa iç tutarlık katsayısı.85, iki yarım güvenirliği.70 bulunmuştur. Ölçüt geçerliliğini belirlemek için Aile Yapısını Değerlendirme Aracı kullanılmış ve iki ölçek arasında pozitif yönde ve anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Ayrıca bu çalışma kapsamında da faktör yapısına bakılmış, ölçeğin.43 ile.89 arasında değişen faktör yüklerine sahip üç alt boyutluk yapısı elde edilmiştir. Toplam iç tutarlılık sayısı ise.83 olarak hesaplanmıştır. Yaşam Doyumu Ölçeği: Ölçme aracı yaşam doyumunu ölçmek amacıyla Diener ve arkadaşları (1985) tarafından geliştirilmiş olan ölçek kullanılmıştır. Bu ölçeğin Türkçeye çevrilmesi ve geçerlilikgüvenirlik çalışmaları Köker (1991) ve Yetim (1993) tarafından yapılmıştır. Ölçeğin güvenirlik çalışmaları sonucunda; testtekrar test güvenirliği r=.85, madde-test korelasyonları ise.71 ile.80 arasında hesaplanmıştır. Yetim ölçeğin Cronbach Alfa değerini.86 olarak bulmuştur. Ölçeğin iç tutarlılık katsayısı.81 olarak belirlenmiştir. Ölçekte beş madde bulunmaktadır. Her bir madde için yedi boyut vardır. Ölçekte toplamda 5 ile 35 arası puan alınabilmektedir (Köker,1991). Kısa Semptomlar Envanteri: psikolojik belirtileri taramak için geliştirilen ölçme aracının ergen formuna ilişkin çalışma Şahin, Batıgün ve Uğurtaş (2002) tarafından yapılmıştır. Ölçek 53 madde ve beş alt boyuttan oluşmaktadır. Şahin, Batıgün ve Uğurtaş (2002) tarafından yapılan analiz sonucunda benzer şekilde 5 faktör elde edilmiştir. Elde edilen bu alt ölçeklerin güvenilirlik katsayıları.70 (depresyon) ile.88 (somatizasyon) arasında değişmektedir. Alt ölçeklerin diğer ölçekler ile korelasyon katsayıları ise -.45 (p<.001) ile.71 (p<.001) arasında değişmektedir.

5 Ergenlerde Ailedeki Koruyucu Faktörler ve İyi Oluş Arasındaki İlişkide Aile İşlevlerinin Rolü 573 Veri toplama süreci Araştırmacı tarafından eğitim öğretim döneminde farklı liselerde okuyan öğrencilerden gönüllü olanlara ölçme araçları verilerek uygulanmıştır. Uygulama öncesi katılımcılara araştırmanın amacı ve ölçme araçları hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Elde edilen veriler bilgisayar ortamına aktarıldıktan sonra, yapılacak analizler için gerekli varsayımlara bakılmıştır. Öncelikle veri setinde hatalı veriler yeniden gözden geçirilmiş ve gerekli düzeltmeler yapılmıştır. Ardından kayıp değerler incelenmiş ve %5 üzerinde olan 6 veri setten çıkartılmıştır. Veri setine ilişkin normal dağılım durumu veya analiz sonuçlarını etkilemesi muhtemel durumlardan kaçınmak (Seçer, 2013) için %5 altında olan kayıp değerlere ise seri ortalaması (series mean) ile değer atanmıştır. Ayrıca elde edilen sonuçlar veri setinde normallik varsayımının sağlandığını göstermiştir. Basıklık ve çarpıklık değerleri ile.893 (bütün değerler < < 1 ) arasında değişmektedir. Bu sonuçlardan hareketle değişkenlerin normal dağılıma sahip olduğu söylenebilir (Akbulut, 2010). Veri analiz Süreci Değişkenler arasındaki ilişkiyi alan yazından hareketle bütünsel bir yapı içerisinde görebilmek için yapısal eşitlik modeli (YEM) kullanılmıştır. YEM de ortaya konulan modele ilişkin modelin veri ile uyumu veya uyumsuzluğunu değerlendirmede, test sonucunda ortaya konulan çeşitli uyum indeksleri kullanılır. YEM analizi sonucunda ortaya konulan ki-kare (χ 2 ), χ 2 /sd oranı, iyilik uyum indeksi (goodness of fit index, GFI), normlaştırılmış uyum indeksi (normed fit index, NFI), göreli uyum belirteci (relative fit index, RFI), karşılaştırmalı uyum indeksi (comparative fit index, CFI), standardize edilmiş artık ortalamaların karekökü (standardized root mean square residuals, SRMR), fazlalık uyum belirteci (incremental fit index, IFI) ve yaklaşık hataların ortalama karekökü (root mean square error of approximation, RMSEA) uyum indeksleri yaygın olarak kullanılan uyum indekslerindendir. Bu çalışmada önerilen yapısal modelin uyum iyiliği değerleri, belirtilen bu uyum iyiliği istatistikleri (goodness of fit statistics) ile değerlendirilmiştir. Veriler SPSS ve AMOS 21 veri analiz programları kullanılarak.05 anlamlılık düzeyi ile test edilmiştir. Bulgular Değişkenler arasındaki ilişkiyi görmek için Pearson korelasyon değerlerine bakılmıştır. Değişkenler arasındaki korelasyon değerleri ve betimsel istatistikler Tablo 1 de verilmiştir. Elde edilen sonuçlar incelendiğinde, aile işlevleri ile yaşam doyumu ve ailede koruyucu faktörler ile pozitif yönde, psikolojik belirtiler ile negatif yönde ve anlamlı düzeyde bir ilişkinin olduğu görülmüştür. Benzer şekilde ailedeki koruyucu faktörler ile yaşam doyumu arasından pozitif yönde, yaşam doyumu ile psikolojik belirtiler arasında ise negatif yönde ve anlamlı düzeyde bir ilişkinin olduğu bulunmuştur. Son olarak ise ailedeki koruyucu faktörler ile psikolojik belirtiler arasındaki ilişkiye bakıldığında, ailedeki koruyucu faktörler ile psikolojik belirtiler arasında negatif yönde ve anlamlı düzeyde bir ilişkinin olduğu görülmüştür. Çalışmada kullanılan ölçme araçlarının alt boyutları, modelde önerilen örtük değişkenler için gözlenen değişkenler olarak belirtilmiştir. Ergen iyi oluşunu belirlemek için ise psikolojik belirtiler ve yaşam doyumuna ilişkin elde edilen puanlar gözlenen değişken olarak modelde kullanılmıştır. Önerilen kuramsal model AMOS 21 programı aracılığı ile test edilmiştir.

6 574 Zekavet TOPÇU KABASAKAL & Gökmen ARSLAN Uyum testi Tablo 2. Yapısal Modele İlişkin Elde Edilen Uyum İndeksleri Kuramsal Model Kabul edilebilir uyum (Kline, 2011; Sümer, 2000) χ 2 /sd ve aşağısı RMSEA.070 GFI.93 NFI.94 RFI.92 CFI.96 SRMR.054 IFI ve aşağısı. 85 ve üzeri. 90 ve üzeri. 90 ve üzeri. 90 ve üzeri.05 ve aşağısı. 90 ve üzeri Analiz sonrası elde edilen sonuçlar incelendiğinde, önerilen yapısal modelin (Şekil 2) iyi düzeyde uyum iyiliği değerleri ürettiği görülmektedir. Şekil 2. Aile İşlevleri, Ailede Koruyucu Faktörler ve İyi Oluşa İlişkin Standardize Edilmiş Parametre Değerleri. Not: N= 322, **p<.001. Yapısal modele ilişkin elde edilen bulgular incelendiğinde, sağlıksız aile işlevlerine sahip olan ergenlerin aile sağlamlıklarını akranlarına göre daha düşük algıladıkları ve iyi oluşlarının daha düşük olduğu görülmektedir. Standardize edilmiş regresyon katsayıları, aile işlevleri ile koruyucu faktörler (β = -.44, p<.001) ve ergen iyi oluşu (β = -.59, p<.001) arasında negatif yönde ve anlamlı düzeyde bir ilişkinin olduğu görülmektedir. Bununla birlikte aracı değişken olarak modelde yer alan ailedeki koruyucu faktörler ile model değerlendirildiğinde, koruyucu faktörlerin ergen iyi

7 Ergenlerde Ailedeki Koruyucu Faktörler ve İyi Oluş Arasındaki İlişkide Aile İşlevlerinin Rolü 575 oluşu üzerinde (β =.19, p<.001) pozitif yönde ve anlamlı düzeyde bir etkiye sahip olduğu görülmektedir. Ergenlik döneminde aile işlevleri doğrudan ve ailedeki koruyucu faktörler aracılığı ile dolaylı olarak ergen iyi oluşu üzerinde anlamlı bir etkiye sahiptir. Ailedeki koruyucu faktörlerin aile işlevleri ile ergen iyi oluşu arasında kısmi aracılık rolü üstlendiği görülmektedir. Açıklanan varyans miktarlarına ilişkin sonuçlar, ailede koruyucu faktörlerin %20 sinin aile işlevleri tarafından, iyi oluşun %49 unun aile işlevleri ve koruyucu faktörler tarafından açıklandığı görülmektedir.

8 576 Zekavet TOPÇU KABASAKAL & Gökmen ARSLAN Tablo 1. Değişkenlere İlişkin Ortalama, Standart Sapma ve Korelasyon Değerleri Değişkenler Aile işlevleri 1. Problem çöz **.508 **.482 ** **.653 ** ** ** **.223 ** ** 2. İletişim **.619 **.346 **.333 **.685 ** ** ** **.345 ** ** 3. Roller **.424 **.481 **.660 ** ** ** **.326 ** ** 4. Duygusal **.329 **.671 ** ** ** **.397 ** ** 5. Gereken ilgi **.352 ** *.270 ** Davranış kont ** * ** **.143 * * 7. Genel işlev ** ** **.417 ** ** Ailedeki koruyucu faktörler 8. Stres kaynak **.836 ** **.360 ** 9. Uyuma yön ** *.327 ** 10. Sosyal destek **.352 ** İyi oluş 11. Psikolojik bl ** 12. Yaşam doy. 1 Ortalama SS * p<.05, ** p<.001

9 Ergenlerde Ailedeki Koruyucu Faktörler ve İyi Oluş Arasındaki İlişkide Aile İşlevlerinin Rolü 577 SONUÇ VE TARTIŞMA Bu araştırmanın amacı, lise öğrencilerinde aile işlevleri ve iyi oluş arasındaki ilişkide ailedeki koruyucu faktörlerin aracı rolünü incelemektir. Sonuçlara bakıldığında, lise öğrencilerinin aile işlevleri ile yaşam doyumu, ailede koruyucu faktörler ile pozitif yönde, psikolojik belirtiler ile negatif yönde ve anlamlı düzeyde bir ilişkinin olduğu görülmüştür. Benzer şekilde ailedeki koruyucu faktörler ile yaşam doyumu arasında pozitif yönde, yaşam doyumu ile psikolojik belirtiler arasında ise negatif yönde ve anlamlı düzeyde bir ilişkinin olduğu bulunmuştur. Yapısal modele ilişkin bulgular, ailedeki koruyucu faktörler ve iyi oluş arasındaki ilişkide aile işlevlerinin kısmi aracı rol üstlendiğini göstermiştir. Alanyazınında yapılan benzer çalışmalara bakıldığında, aileye ilişkin paylaşımların ergenin iyi oluşu ve yaşam doyumu üzerinde etkili bulunduğu görülmektedir. Aile ile zaman geçirme, problemlerini anlatma özellikle kızların yaşam doyumunu etkileyen faktörler arasında saptanmış (Piko, Hamvai, 2010), 360 lise öğrencisiyle yapılan çalışmada, ailelerin ergenlerle ilgilenmeleri, onların algılanan kontrollerini desteklemeleri, ergenlerle olumlu iletişimde bulunmaları, ergenlere karşı demokratik ve izin verici ana-baba tutumu içerisinde olmaları, ailede birliği oluşturmaları, ergenlerin özerkliğini desteklemeleri, ergenleri ailede yönetime katmaları, ergenlerle birlikte etkinlik yapmaları ile ergenlerin öznel iyi oluşlarını yükselttikleri sonucuna varılmıştır (Eryılmaz,2012). Bu sonuçlar araştırma sonuçlarıyla örtüşmektedir. Bireyin tüm gelişim alanlarında çok boyutlu etkilere sahip olduğu görülen ailenin bireyin iyi oluşu ve yaşam doyumu üzerinde etkili olduğunu gösteren çok sayıda çalışma sonucu bulunmaktadır (Armsden & Greenberg; 1987;Cotterell,1992; Nicesin & Nagle, 2005; Gilman, Huebner, 2006; kocayörük, 2012) Bu konuda yapılan boylamsal çalışmalardan birinde 1054 ergenin ailesi ile ilgili değişkenler üzerinde çalışılmış aile desteği ve ailesel kontrol ergenin yaşam doyumu ile bağlantılı bulunmuştur (Çerik, 2002). Bu çalışmanın sonuçlarından biri de sağlıksız aile işlevlerine sahip olan ergenlerin aile sağlamlıklarını akranlarına göre daha düşük, aile işlevleri ile yaşam doyumu ve ailede koruyucu faktörler ile pozitif yönde, psikolojik belirtiler ile negatif yönde ve anlamlı düzeyde bir ilişkinin olduğunun saptanmasıdır. Bu konudaki araştırmalara bakıldığında; Sağlıklı işlevlere sahip ailelerin ergenlerin yaşam doyumları üzerinde önemli etkiye sahip olduğunu (Cacioppo, Pace, Zappulla, 2013) şiddet davranışı gösteren ergenlerin ailelerinde sağlıksız aile işlevlerin yaygın olduğu (Kılıç,2012) ergenlerde görülen yeme bozukluklarında aile işlevlerinin önemli olduğu çünkü bu işlevlerin ailede iletişim, aile yapısı, ailenin ilişki ve etkileşiminin özellikleri en önemli belirleyicisi olduğu (Toker, Hocaoğlu, 2009), enkopresiz tanısı almış hasta grubunda ADÖ puanlarına incelendiğinde, tüm aile işlevlerinin normal grubunun aile işlevlerine göre daha kötü olduğu belirlendiği (Akça, Aysev, Aycan, 2011) aile işlevlerini yerine getirmediğinde ya da aile işlevlerinde yetersizlik ya da olumsuzluk söz konusu olduğunda bireyin bir gruba ait olamayacağı, duygusal gereksinimlerini karşılanmayacağı ve duygularını göz ardı etmesi gerektiğine ilişkin inançlarının gelişmesinin daha kolay olacağı ( Kapçı, Hamamcı, 2010) sonuçları elde edildiği benzer çalışma sonuçlarıyla paralellik göstermektedir. Çalışmanın bir diğer sonucu da ailedeki koruyucu faktörler ile lise öğrencilerinin yaşam doyumu arasından pozitif yönde, yaşam doyumu ile psikolojik belirtiler arasında ise negatif yönde ve anlamlı düzeyde bir ilişkinin bulunmasıdır. Ailedeki koruyucu faktörler ile psikolojik belirtiler arasındaki ilişkiye bakıldığında, ailedeki koruyucu faktörler ile psikolojik ara-

10 578 Zekavet TOPÇU KABASAKAL & Gökmen ARSLAN sında negatif yönde ve anlamlı düzeyde bir ilişkinin olduğu görülmüştür. Bu sonuç; ailenin iyi oluş düzeyinin özellikle annelerin iyi oluş düzeyinin yüksek olmasının ergen iyi oluşu açısından önemli koruyucu faktörler arasında sayıldığı (Ekblad, 1993) anne-baba ve ergenler arasında kurulan olumlu ilişkilerin ergenlerin iyi oluşlarına olumlu katkı sağladığının saptandığı (Wilkinson, 2004), üniversite öğrencilerinin temel psikolojik ihtiyaçlarını karşılamada aile ve arkadaş çevrelerinden algıladıkları desteğin etkili olduğu ve karşılanan ihtiyaçların da öznel iyi oluşları üzerinde olumlu etki sağladığının belirlendiği (Cihangir- Çankaya, 2009) çalışma sonuçlarıyla benzerdir. Ayni şekilde sonuçlar 4959 genç ile yapılan çalışmada ergenlerin yaşam doyumları anne-çoçuk ve baba çocuk arasındaki iletişim ile ilişkili çıktığı, yine ayni çalışma olumsuz yaşam olayları ile karşılaşma sürecinde iyi aile ilişkilerinin koruyucu bir faktör olduğu sonucuna ulaştığı (Levin, Currie 2010)çalışma sonuçlarıyla da örtüşmektedir. Son olarak araştırmada, aile işlevlerinin koruyucu faktörler aracılığı ile ergen iyi oluşu üzerinde pozitif yönde ve anlamlı düzeyde bir etkiye sahip olduğu görülmektedir. Araştırma sonuçları ergenlik döneminde aile işlevleri doğrudan ve ailedeki koruyucu faktörler aracılığı ile dolaylı olarak ergen iyi oluşu üzerinde anlamlı bir etkiye sahip olduğu yönünde değerlendirilebilir. Araştırmanın bu sonucu alan yazınındaki çalışmaların sonuçlarıyla benzerlik göstermektedir. Bu araştırma sonucuyla örtüşen çalışmalardan bazılarına bakıldığında; 1076 ergenden oluşan çalışma grubu ile yapılan araştırmada aile ve ergen arası destekleyici ilişkiler ve olumlu ev yaşamı, ailede çatışmanın az olması ergenin öznel sağlık problemlerin azlığı ile ilişkili olduğu (Petanidou, Daskagianni, Dimitrakaki, Kolaitis ve Tountas, 2013) ergenlerde öznel iyi oluşla algılanan aile desteği arasında pozitif yönde bir ilişki saptandığı (Oberle, Schonert-Reichl, Zumbo, 2011), lise öğrencilerinin yaşam doyumlarının anne ve babanın özellikle demokratik iletişim süreçleri içerisinde bulunmasından olumlu yönde etkilendiği (Ünsal-Seydooğulları, Çiftçi- Arıdağ, 2012) aileden algılanan yaşam doyumunun artması ile ergenlerin daha az kuraldışı davranış göstermelerine yol açtığının bulunduğu (Cenkseven-Önder, Yılmaz, 2012) görülmektedir. Lise öğrencilerinin yaşam doyumunu arttırmada, koruyucu etkenlerin saptanması ve güçlendirilmesine ihtiyaç vardır. Böylelikle çeşitli ruhsal sorunlara karşı dayanıklılığın arttırılması, hastalıkların ya da rahatsızlıkların ortaya çıkışının geciktirilmesi ve olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi ve iyileşmeye katkı sağlanması olanaklı hale gelmektedir (WHO, 2002). Çalışma bulguları genel olarak değerlendirildiğinde sağlıklı aile işlevleri hem bireyin yaşam doyumu hem de buna bağlı olarak öznel iyi oluşunu etkilemekte ve koruyucu bir faktör görülmektedir. Öneriler Bu çalışmadan elde edilen sonuçlara dayalı olarak, bazı öneriler de bulunulabilir. Bu çalışmada ergenlerde iyi oluş üzerinde ailedeki koruyucu faktörlerin anlamlı rol üstlendiği bulunmuştur. Dolayısıyla ergenlere ilişkin koruyucu ruh sağlığı çalışmalarında aileye yönelik çalışmalara da yer verilebilir. Araştırma sonuçları ailedeki koruyucu faktörler ve ergen iyi oluşu arasındaki ilişkide aile işlevlerinin kısmi aracı role sahip olduğunu göstermiştir. Aile işlevlerinin olumsuzlaşması olumsuz yaşantılara karşı aileyi zayıf kılarken aynı zamanda ergenin iyi oluşunun da düşmesine neden olmaktadır. Bu bağlamda anne ve baba psikoeğitim programlarında sağlıklı aile işlevlerinin kazandırılması grup hedeflerinden biri olabilir. Bir bütün olarak araştırma sonuçları ve alanyazın dikkate alındığında, ailenin ergenin iyi oluşu üzerinde önemli bir faktör olduğu görülmektedir. Alanyazından hareketle ergenin iyi oluşu-

11 Ergenlerde Ailedeki Koruyucu Faktörler ve İyi Oluş Arasındaki İlişkide Aile İşlevlerinin Rolü 579 nun okul yaşantıları üzerinde etkili olduğu düşünüldüğünde, okulda sunulmakta olan rehberlik çalışmalarında aileye yönelik çalışmaların ağırlıklı olarak düzenlenmesi yararlı olacaktır. Özellikle önleyici rehberlik çalışmalarında aile işlevlerinin geliştirilmesi çalışma alanlarından biri olarak görülebilir. KAYNAKÇA Akbulut, Y. (2010). Sosyal Bilimlerde SPSS Uygulamaları. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık. Akça, Ö. F., Aysev, A. ve Aycan, İ. Ö. (2011). Familial features and comorbid psychiatric disorders in children with encopresis. Bulletin of Clinical Psychopharmacology, 21(4), Akça, Ö.F., Aysev,A. ve Öker-Aycan, İ. (2011) Familial Features and Comorbid Psychiatric Disorders in Children with Encopresis, Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 21, Sayı: 4, 2011 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 21, N.: 4, 2011 Armsden, G. C., & Greenberg, M. T. (1987). The inventory of parent and peer attachment: Relationships to wellbeing in adolescence. Journal of Youth and Adolescence, 16, Bulut I (1990) Aile Değerlendirme Ölçeği (ADÖ) Elkitabı. Ankara: Özgüzel Matbaası. Cacioppo, M., Pace, U. ve Zappulla, C. (2013). Parental psychological control, quality of family context and life satisfaction among Italian adolescents. Child indicators research, 6(1), Cacioppo,M., Pace, U. ve Zappulla, C.(2013) Parental Psychological Control, Quality of Family Context and Life Satisfaction Among Italian AdolescentsChild Ind Res (2013) 6: DOI /s Cenkseven- Önder, F. ve Yılmaz, Y. (2012). Ortaöğretim Öğrencilerinde Görülen KuraldışıDavranışları Yordamada Yaşam Doyumu ve AnneBaba Stillerinin Rolü Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice - 12(3) Yaz/Summer Cihangir-Çankaya, Z. (2009). Özerklik desteği, temel psikolojik ihtiyaçların doyumu ve öznel iyi olma: Özbelirleme kuramı. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 4(31), Cotterell, J. L. (1992). The relation of attachments and supports to adolescent well-being and school adjustment. Journal of Adolescent Research, 7, Crockett, L. ve Crouter, A. (1995). Pathways through adolescence, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates, Çataloğlu, B. (2011). Madde kullanan ve kullanmayan ergenlerin psikolojik sağlamlık ve aile işlevleri açısından karşılaştırılması. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Çerik, Ş. (2002) Ailelerin gençlere karşı tutumları ve gençlerin ailelerinin tutumlarını algılayışlarına yönelik üniversite gençliği üzerinde bir araştırma. Ege Akademik Bakış Dergisi 2(1): 2002 Danışman, I. G. ve Köksal, S. (2011). Ailedeki Koruyucu Etkenler Ölçeği Türkçe Formunun Geçerlik ve Güvenirliği. Türk Psikoloji Yazıları, 14 (28), Ekblad S. (1993) Psychosocial adaptation of children while housed in aswedish refugee camp: aftermath of the col-

12 580 Zekavet TOPÇU KABASAKAL & Gökmen ARSLAN lapse of Yugoslavia. Stress Med 1993; 9: Ertuğ-Toker, D. ve Hocaoğlu,Ç. (2009) Yeme Bozuklukları ve Aile Yapısı: Bir Gözden Geçirme Düşünen Adam; 2009, 22(1-4):36-42 Eryılmaz, A(2012) Ergenler Öznel İyi Oluşlarını Anne ve Babaları ile İlişki Kurmak Aracılığıyla Nasıl Yükseltmektedirler? Düşünen Adam Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Dergisi, 25: ,DOI: /DAJPN Gardner, D. L., Huber, C. H.,Steiner, R., Vazquez, L. A. ve Savage, T. A. (2008). The development and validation of the Inventory for Family Protective Factors: A Brief assessment for family counseling. The Family Journal: Counseling and Therapy for Couples and Families, 16(2), Gilman, R. ve Huebner, E.S. (2006) Characteristics of Adolescents Who Report Very High Life Satisfaction Journal of Youth and Adolescence, Vol. 35, No. 3, June 2006, pp DOI: /s Gladding, S. (2012). Aile Terapisi: Tarihi, kuram ve uygulamaları. Ankara: PDR Yayınları. Iwaniec, D. (2006). The emotionally abused and neglected child: ıdentification, assessment and ıntervention. England: JohnWileyveSon, Ltd. Kabasakal, Z. ve Arslan, G. (2014). Ergenlikte Görülen anti-sosyal davranışlar, psikolojik sağlamlık ve aile sorunları arasındaki ilişki. Uluslararası Hakemli Aile Çocuk ve Eğitim Dergisi, 2(3), Kapçı, E. G. ve Hamamcı, Z. (2010)Aile işlevi ile Psikolojik Belirtiler Arasındaki ilişki: Erken Dönem Uyum Bozucu şemaların Aracı RolüKlinik Psikiyatri 13: Kılıç, E.Z.(2012) Ergenlerde Şiddet Kullanımı: Bireysel ve Ailesel Etkenler Nöropsikiyatri Arşivi 2012; 49: Kline, R. B. (2011). Principles and practices of structural equation modeling. New York: The Guil-Ford Press. Kocayörük, E.(2012). Öz-Belirleme Kuramı Açısından Ergenlerin Anne Baba Algısı ile Duyuşsal İyi Oluşları Arasındaki İlişki Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi 4 (37), Kulaksızoğlu, A. (2008). Ergenlik psikolojisi, İstanbul: Remzi Kitabevi. Levin, K. A.,ve Currie,C.(2010) Family structure, mother-child communication, father-child communication, and adolescent life satisfaction A cross-sectional multilevel analysis Health Education Vol. 110 No. 3, 2010 pp Marin, M. R. ve Huber, C. H. (2011). Mexican American elderly: Self-reported anxiety and the mediating influence of family protective factors. The Family Journal, 19(1), Masten, A.S. ve Reed, M-G, J. (2005). Resilience in development. In C.R. Snyder & S.J. Lopez. (Eds.), (2005). Handbook of positive psychology. (pp ). NY, NY: Oxford University Press. Nickerson, A., & Nagle, R. J. (2004). The influence of parent and peer attachments on life satisfaction in middle childhood and early adolescence. Social Indicators Research, 66, OberleE., Schonert-Reichl,K.A., Zumbo, B.D.(2011) -Life Satisfaction in Early Adolescence: Personal, Neighborhood,School, Family, and Peer Influences Youth Adolescence 40: DOI /s Osmanoğlu, E. (2011). Türkiye de Ailelerin Eğitim İhtiyaçları. Ankara: Net Ofset.

13 Ergenlerde Ailedeki Koruyucu Faktörler ve İyi Oluş Arasındaki İlişkide Aile İşlevlerinin Rolü 581 Petanidou, D., Daskagianni, E., Dimitrakaki, C., Kolaitis, G. ve Tountas, Y. (2013) The role of perceived wellbeing in the family,school and peer context in adolescents subjective health complaints: evidence from a Greek cross-sectional study, Petanidou et al. BioPsychoSocial Medicine 2013, 7:17 Piko, B. F. ve Hamvai, C. (2010). Parent, school and peer-related correlates of adolescents' life satisfaction. Children and Youth Services Review, 32(10), Piko,B.F. ve Hamvai, C. (2010) Parent, school and peer-related correlates of adolescents' life satisfaction, Children and Youth Services Review 32 (2010) Seçer, İ. (2013). SPSS ve LISREL İle pratik veri analizi: analiz ve raporlaştırma, Ankara, Anı Yayıncılık. Steinberg, L. ( 2007). Ergenlik. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Sümer, N. (2000). Yapısal eşitlik modelleri: Temel kavramlar ve örnek uygulamalar. Türk Psikoloji Yazıları, 3(6), Şahin, N. H., Batıgün, A. D. ve Uğurtaş, S. (2002). Kısa Semptom Envanteri (KSE): Ergenler için kullanımının geçerlik, güvenilirlik ve faktör yapısı. Türk Psikiyatri Dergisi. 13 (2), Ünsal-Seydooğulları,S., Çiftçi- Arıdağ,N.(2012)Examining Life Satisfaction Levels of High School Student in term of Parental Attitude and Some Variables, International Online Journal of Educational Sciences, 4 (3), WHO. (2002). The world health report: Reducing risks, promoting heathy life. France: World Health Organization Wilkinson, R. B. (2004). The role of parental and peer attachment in the psychological health and self-esteem of adolescents. Journal of Youth and Adolescence, 33(6), Yavuzer, H. (2003). Çocuk Psikolojisi. İstanbul: Remzi Kitabevi

14 582 Zekavet TOPÇU KABASAKAL & Gökmen ARSLAN