İspanya Deneyimi: AB yolunda Türkiye ye ilham kaynağı?

Transkript

1

2

3 İspanya Deneyimi: AB yolunda Türkiye ye ilham kaynağı?

4 İspanya Deneyimi: AB yolunda Türkiye ye ilham kaynağı? Birinci Baskı, Aralık 2008, İstanbul Araştırmacı William Chislett Konsept ve yayına hazırlayan Hakan Alt nay, Nafiz Güder Çeviri Hale Akay Grafik tasarım Burcu Kayalar Kapak görseli Anton Gaudi, Park Guell, Barcelona Baskı A4 Ofset Matbaac l k San. ve Tic. Ltd. fiti. Otosanayi Sitesi, Yeflilce Mahallesi Donanma Sokak, No: 16 Ka thane İstanbul Türkiye Tel: , Açık Toplum Enstitüsü Türkiye Temsilciliği ISBN Açık Toplum Enstitüsü Türkiye Temsilciliği Cevdetpafla Caddesi, Mercan Apartman No: 85, D: 11, Bebek İstanbul Türkiye Tel: Faks:

5 İçindekiler Önsöz 4 Giriş 5 spanya Deneyimi: AB yolunda Türkiye'ye ilham kayna? Franco diktatörlüğü 1975 de sona ererken İspanya 9 Avrupa Birliği üyelik süreci, Silahlı kuvvetlerinin ağırlığının azaltılması 19 AB üyeliği sonrasında İspanya ekonomisinin performansı 23 Çokuluslu İspanyol şirketlerinin sıradışı yükselişi 28 Göç hareketleri ve demografi 32 Özerk bölgelerin oluşturulması 37 İspanya nın yeni yüzü 40 İspanya-Türkiye ilişkileri 43 Sonuç 44 Volkan Vural ın bu çalışma hakkında yorumu 45 Ek: Karşılaştırmalı İstatistikler 46 Kaynakça 47

6 Önsöz İspanya nın geçirdiği dönüşümün, sık sık Türkiye nin de yaşayacağı deneyim için bir model olduğu öneriliyor. Türkiye gibi İspanya da muhafazakâr ve otoriter bir siyasî kültürün, emperyal bir geçmişin ve aktivist bir ordunun izlerini taşımakta. Yine tıpkı Türkiye de olduğu gibi, Avrupa projesi İspanya da da birbirinden çok farklı toplumsal güçleri bir araya getirmiştir; bununla birlikte İspanya Pireneler in diğer tarafında her zaman coşkuyla karşılanmamıştır. İspanya ve Türkiye deki gelişmelerin dikkatli gözlemcisi William Chislett bu çalışmada, İspanya ve Türkiye deneyimlerinin benzer ve farklı yanlarını inceliyor. Türk okuyucular ve dünyanın çeşitli yerlerinde Türkiye yi izleyenler bu iki deneyim arasında aydınlatıcı benzerlikler ve çok daha çarpıcı farklılıklar bulacak. Çalışmada ayrıca, Türkiye nin İspanya Büyükelçisi olarak görev yapmış ve Türkiye nin ilk AB reform programını 2001 yılında hazırlamış olan Volkan Vural ın yorumlarına da yer veriliyor. İspanya ve Türkiye arasında iki temel fark var: Bugünkü Türkiye ye kıyasla, İspanya 1978 yılında İnsani Gelişim Endeksinde daha üst sıralardaydı ve iki kat daha zengin bir ülkeydi. İspanya nın AB ortalamalarını yakalama hızı gerçekten dikkat çekiciyken, Türkiye sürece çok daha düşük bir noktadan başladığı için uyum sağlaması İspanya ya kıyasla daha güç olacak. İspanya bunlara ek olarak aralarına katıldığı 12 AB ülkesinde tanınan ve saygı duyulan Almodóvar, Cervantes, Placido Domingo, Gaudi, Goya ve Picasso gibi isimlere sahipti. İspanya nın katılımı sonuçta İspanya nın Avrupa ya geri dönüşüydü; Türkiye için ise Avrupa üyeliği, sonucu belirsizlik taşıyan bir süreçtir. Açık Toplum Enstitüsü Türkiye Aralık

7 Giriş İspanya nın Avrupa Birliği ne (AB) katılım deneyimi, her iki ülke arasındaki çarpıcı benzerliklerden dolayı Türkiye açısından özellikle ilgi çekicidir. İspanya ayrıca, başta ekonomik alandakiler olmak üzere, uygun politikaların uygulanması durumunda AB üyeliğinin yaratacağı büyük olumlu etkiyi sergileme açısından da çok iyi bir örnektir. İspanya nın sağladığı büyük ilerlemeyi en görünür şekilde açıklayan gösterge, 2007 yılında kişi başına milli gelirinin İtalya nınkini geçmiş olmasıdır. İspanya AB 27 ortalamasının %107 sine ulaşırken, İtalya %101 de kalmıştır. Yine de bu, İspanya modeli nin ihraç edilebileceği veya Türkiye nin bir gün İspanya nınkine benzer bir başarı sağlayacağı anlamına gelmez. Türkiye İspanya ya kıyasla daha yoksul ve daha yüksek nüfusa sahip bir ülke ve bu yüzden görece dezavantajlı bir noktadan başlamakta. Türkiye ve İspanya arasında birçok ortak özellik vardır; Anadolu ve İber yarımadalarının iklimi ve fizikî yapısı bile benzerdir. Bu benzerlikleri şöyle özetleyebiliriz: Avrupa nın çevresinde Akdeniz in iki ucunda yer alan ve her ikisi de stratejik deniz yollarını (İstanbul, Çanakkale ve Cebelitarık boğazları) kontrol eden İspanya ve Türkiye, birçok farklı kültür ve halkın karşılaşma noktaları olmuş sınır ülkeleridir. Anadolu ve İberya Roma İmparatorluğu nun hâkimiyeti altında yaşamıştır. İslâm ın ortaya çıkışından sonra her ikisi de Araplar tarafından işgâl edilmiştir. Güney İspanya, 711 ile Kral Ferdinand ve Kraliçe Isabella nın İspanya yı dini zeminde birleştirdikleri ve Müslümanlar ile Yahudiler i sürdükleri 1492 yılları arasında Müslüman yönetim altında yaşamıştır. İstanbul daki ilk matbaa makinesi 1493 de Seferad Yahudileri tarafından yapılmıştır. Hem Türkler hem de İspanyollar, -ilki kara ikincisi ise deniz ağırlıklı olmak üzere- imparatorluklar kurmuştur; Osmanlı İmparatorluğu Müslüman dünyanın liderliğini, İspanya ise Hıristiyan dünyasının liderliğini elde etmeye çalışmıştır. Bu imparatorluklar hemen hemen aynı tarihlerde zirve noktalarına ulaşmış ve yıkılmıştır. İspanya nın da yer aldığı Kutsal İttifak ın donanması Don Kişot un yazarı Miguel de Cervantes in sol kolunu kullanma yeteneğini kaybettiği 1571 deki İnebahtı 5

8 savaşında Osmanlı donanmasını yenilgiye uğratmıştır. Her iki ulusun da imparatorlukları ardı ardına küçülmüş ve ilk baştaki topraklarına çekilmiştir. İspanya armadası 1588 de İngiliz donanması tarafından yenilgiye uğratılmıştır. Her iki yenilgi de dönüm noktaları olmuştur. İspanya 1898 de kolonilerini (Küba, Filipinler ve Porto Riko) kaybetmiş ve Osmanlı İmparatorluğu Birinci Dünya Savaşı nın ardından yıkılmıştır. Bugün İspanya ve Türkiye, Hıristiyan ve Müslüman dünyalar arasında köprü kurmaya çalışan BM destekli Medeniyetler İttifakı nın eş-destekçileridir. Hem İspanya hem de Türkiye, günümüzde bile ülkelerinin yurt dışındaki imajını adaletsiz bir biçimde etkileyen kara efsaneler den zarar görmüştür. İspanya nın bu imajı 15. ve 16. yüzyıllardaki Latin Amerika işgâli ve Engizisyon a; Türkiye ninki ise Viyana kuşatmasına dayanmaktadır. Her ikisi de daha önceleri büyük ölçüde tarım ekonomileriydi ve devletçi politikalara sahipti. Türkiye için tarım payı hızla küçülse de hâlâ önemini korumaktadır. Her iki ülke de kırsal bölgelerden kentlere ve büyük şehirlere doğru kitlesel iç göç yaşamıştır. Her iki ulusa da Amerika Birleşik Devletleri tarafından Soğuk Savaş yıllarında jeostratejik nedenlerle askerî destek sağlanmıştır. Türkiye de askeri üsler 1952 de, İspanya dan bir sene önce inşa edilmiştir. Pew Global Attitudes Project tarafından gerçekleştirilen senelik anketlerin sonuçlarına göre Türkiye ve İspanya bugün Amerikan karşıtlığının en yüksek olduğu Avrupa ülkeleridir yılı anketinde Türkiye deki katılımcılar arasındaki %12 lik orana karşın, İspanyollar ın sadece %33 ü ABD ye (başta dış politikası olmak üzere) olumlu bakmaktadır. Her iki ülke de, Türkiye nin kurucu üye olduğu Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütüne (OECD) 1961 yılında katılmıştır. Her iki ülke de Avrupa ya yüz binlerce işçi ihraç etmiştir. Türkler 1960 ların başında, İspanyollar la hemen hemen aynı dönemde Almanya ya misafir işçi olarak göç etmeye başlamıştır. Her ikisi de Türkiye örneğinde Kürtler, İspanya örneğinde Basklılar ve Katalanlar- azınlık milliyetçiliklerini kontrol altında tutmakta sorun yaşamaktadır. (Tesadüf eseri Bask dili bitişimli dillerdendir ve bu açıdan İspanyolca dan ziyade Türkçe ye yakındır.) Her iki ülke de terörizm mağdurudur. ETA 1968 yılından beri bağımsız Bask ülkesi için mücadele etmektedir yılında General Franco diktatörlüğünün sona ermesinden 6

9 itibaren başlayan 30 senelik demokrasi süreci bile bu sorunu çözmeyi başaramamıştır. Her ikisi de gelenekçiler ve modernleşmeciler Katolik İspanya da kilise yanlıları ve karşıtları; Türkiye de laikler ve İslamcılar- arasında bir kulturkampf deneyimi yaşamıştır. Bu kutuplaşma Türkiye de ve bir ölçüye kadar da İspanya da devam etmektedir. Her ikisi de BM nin Asya, Afrika, Latin Amerika, Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Doğu daki barış güçlerinde aktiftir. Son olarak, her iki ülkede de 20. yüzyılın büyük bölümünde silahlı kuvvetler siyaset sahnesinin önemli oyuncularından olmuştur. Türkiye için bu durum hafiflemiş olsa bile hala geçerlidir. Hem Atatürk hem de Franco askerdiler. Bununla birlikte ortak yanları bundan ibarettir; 1938 de ölen Atatürk uzak görüşlü bir modernleşme yanlısıyken, 1975 de ölen Franco bir gelenekçi muhafazakârdı yılında kurulan Türkiye Cumhuriyeti Osmanlı İmparatorluğu nun kalıntıları üzerinde yükselirken, Franco rejimi iç savaşı sonrasında kuruldu. Her iki ülkede de silahlı kuvvetler kendilerini ülkelerinin anayasalarının ve buna paralel olarak kurumsal düzenlerinin koruyucusu ilan etmiş durumdaydı İspanya örneğinde silahlı kuvvetler özellikle merkeziyetçi devletin katı bir savunucusuyken, Türkiye de ordunun ana hedefi kendine özgü laiklik anlayışını korumak olmuştur. İspanya Franco yönetimi altında iken, Batı Avrupa da genel kabul gören anlamıyla seküler bir devlet olmanın oldukça uzağındaydı; Katolik Kilisesi bir bölümünü günümüzde hala korumakta olduğu büyük güce, etkiye ve ayrıcılıklara sahipti. Bir başka çarpıcı benzerlik de 20. yüzyılın ilk yarısında iki ülkedeki aydın sınıfların Avrupa ya bakışıdır yılında Birleşik Devletler karşısında alınan yenilgiyle eski büyük İspanya İmparatorluğu nun kalıntıları olan Küba, Filipinler ve Porto Riko nun kaybedilmesi İspanya yı içe döndürdü ve İspanya nın kültürel, siyasi ve ekonomik örgütlenmesindeki yanlışlıkları analiz eden ve bunlara yönelik çözümler tasarlamaya çalışan bir grup entelektüelden meydana gelen 98 Kuşağı nın ortaya çıkışına neden oldu. Filozof José Ortega y Gasset nin öncülüğündeki bir düşünce ekolü sorun un İspanya, çözümün ise Avrupa olduğu görüşündeydi. Ortega y Gasset bunu 1911 de dile getirmişti ve eğer İspanya yerine Türkiye yi koyarsanız çağdaşı Mustafa Kemal Atatürk de benzer bir iddiada bulunabilirdi. 7

10 Genelde 19. yüzyıl Fransız yazarlarından Alexander Dumas ya mal edilen Afrika Pireneler den (Fransa ile İspanya yı ayıran sıradağlar) başlar, sözündeki istihzada olduğu gibi, Ortega y Gasset de İspanya nın liberal demokratik Avrupa ile paralel ilerleme sağlamaktaki başarısızlığına (19. yüzyıl boyunca 47 tane pronounciamentious- ihtilal yaşanmıştı) atıfta bulunmaktaydı. İngiliz şair WH Auden 1937 de İspanya yı yaratıcı Avrupa ya kabaca lehimlenmiş kurak dörtgen, sıcak Afrika dan kopan parça olarak nitelendirmişti. Atatürk Türkiye yi muasır medeniyet seviyesine yükseltmekten bahsettiğinde, Avrupa ya atıfta bulunmaktaydı. Hem Atatürk hem Ortega y Gasset için eğer kendi dönemlerinde mevcut olsaydı- AB üyeliği ulusal bir hedef olurdu. İspanya ve Türkiye arasında temel farklılık ise İspanyollar ın Hıristiyan Katolik, Türkler in ise Müslüman bir altyapıya sahip olmalarıdır. 8

11 İspanya Deneyimi: AB yolunda Türkiye ye ilham kaynağı? Franco diktatörlüğü 1975 de sona ererken İspanya 1939 yılında ülkenin üç sene süren İç Savaşını kazanmasından itibaren iktidarda olan General Franco 1975 de 82 yaşında öldüğünde, İspanya özünde tek partili (Movimiento Nacional) ve oldukça merkeziyetçi, 1950 lerin sonundaki Kalkınma Planları ile harekete geçirilen geri kalmış (istihdamın yaklaşık %20 sini oluşturan) kırsal bir ekonomiye sahip bir devletti. IMF istikrar planı tarafından yönlendirilen politikalar otarşi dönemini sona erdirdi ve ülkeyi dış dünyaya ve özellikle gemi inşaatı, çelik ve otomobil üretimi sayesinde sanayileşmeye açtı ile 1973 arasında İspanya ekonomisi reel olarak senelik %7 büyüdü bu Japonya hariç, komünist olmayan ülkeler arasındaki en hızlı büyüme oranıydı. Türkiye bu dönemde İspanya dan daha yoksul, fakat çok daha demokratikti (ilk seçimler 1950 de yapılmıştı). OECD rakamlarına göre 1975 de İspanya nın kişi başına milli geliri 2,890 dolar, Türkiye ninki ise 1,000 dolardı. İspanya da her 1,000 kişiye 136 otomobil düşerken, Türkiye de bu sayı 8 idi. Çoklu döviz kurları kaldırılmış, peseta devalüe edilmiş, ücretler dondurulmuş ve ticaret bir ölçüde serbestleştirilmişti. İstihdam türünden başlangıç maliyetleri yüksekti ve birçok aile özelikle Fransa, Almanya ve Latin Amerika ya göç etmişti. Kırsal bölgelerden kentlere doğru olan iç göç bundan da yüksekti ile 1970 arasında yaklaşık 5 milyon kişinin kalıcı olarak İspanya içinde genelde köylerden Madrid, Barcelona ve Bilbao ya olmak üzere- yer değiştirdikleri tahmin edilmektedir. İstanbul a olan göçün miktarı bundan da yüksektir. Türkiye de kentleşme İspanya nınkinden bile daha hızlıdır; 2015 yılına gelindiğinde iki ülkenin koşulları eşitlenecektir (Bkz. Tablo 1). 9

12 Tablo 1. İspanya ve Türkiye de Kentsel Nüfus (toplam içindeki %payı), * İspanya Türkiye Kaynak: BM İnsani Gelişim Raporu, 2007/08. (*) Veriler, bir kent veya metropolü oluşturan özelliklere ilişkin ulusal tanımlamaları baz aldığından, iki ülke arasında kıyaslama yapılırken bu etken göz önüne alınmalıdır. İspanya nın dış yatırım politikası ihracat-odaklı ve serbest ticarete açık hale gelmiştir: şirketlerdeki yabancıların pay oranlarının %50 nin altında olması koşuluyla tam bir özgürlük sağlanmıştır. Ülke ayrıca turizme de açılmıştır (Batı Avrupa dan gelen turistlere uygulanan giriş vizesi 1959 da kaldırılmıştır). Turizmin önemi abartılı değildir; turizm olmasaydı, İspanya endüstriyel gelişmeyi sağlayacak ve altyapısını kuracak finansman için gerekli dövizi elde edemezdi. Turizm ve iç göç- ayrıca İspanya nın demokratik gelişiminde de önemli bir rol oynamıştır, zira bu sayede İspanyollar (özellikle Avrupa demokrasilerinden gelen) farklı kişiler ve fikirlerle temas kurmuş ve ufuklarını genişletmiştir. İspanya 1970 yılında, o zamanki adıyla Avrupa Topluluğu (AT) ile tercihli ticaret anlaşması imzalamıştır, fakat diktatörlük nedeniyle Brüksel ile siyasi bağlar kurulmamıştır. İspanya nın AT ye yaptığı sanayi ihracatına uygulanan özel tarifeler düşürülmüştür, ancak tarım ürünleri için çok az olanak sağlanmıştır. Bunun karşılığında İspanya da bazı tarife indirimlerinde bulunmuştur. Türkiye o tarihte, yedi yıldır AT nin ortak üyesi konumundaydı. İspanya nın tercihli anlaşmayı sonuçlandırdığı sene, Ankara da Türkiye nin nihai üyeliğini içeren Katma Protokolü imzaladı. Türkiye ayrıca Kuzey Atlantik Paktı Örgütüne (NATO) katılımda da İspanya nın ilersindeydi (1952 de, İspanya dan 30 sene önce üye olmuştu) ve 1945 de Birleşmiş Milletler Şartını imzalayan üyelerden biriydi. Zafer kazanmış olan müttefikler, İkinci Dünya Savaşı sırasında resmi açıdan tarafsız görünen fakat Mihver devletleri yanlısı bir politika izleyen (faşist Almanya ile İtalya, Franco nun İç Savaşı kazanmasına yardımcı olmuştu)- İspanya yı izole ettiler ve hem Türkiye nin faydalandığı ABD nin Marshall Planı ndan ( ) İspanya nın yararlanmasını, hem de 1995 yılına kadar Birleşmiş Milletler e katılmasını engellediler. 10

13 Türkiye gibi İspanya da enerji konusunda bağımlılığı en yüksek OECD ülkelerinden biri olduğundan, 1973 petrol krizi İspanya yı çok sert vurdu. Çok ciddi ekonomik sorunlarla birlikte, Franco rejiminin iktidar döneminin sonu yaklaşırken siyasi felç de yaşanmaktaydı. Aralık 1973 de İspanya Başbakanı, Franco nun en güvenilir yardımcısı ve selefi olarak dayanağı 70 yaşındaki Amiral Luis Carrero Blanco, ayrılıkçı Bask örgütü ETA nın suikastına uğradı. Ölümü cenazeye katılamayacak kadar sarsılmış durumdaki seksenlik Franco için ciddi bir siyasi kayıptı. Başbakanlığa başka bir sadık sağcı ve eski gizli polis şefi Carlos Arias Navarro atandı ve Temmuz 1974 de hasta olan Franco yetkilerini seçmiş olduğu selefi ve İspanya nın son kralı olan ve 1931 de İkinci Cumhuriyetin ilanının hemen öncesinde sürgüne giderek ülkeden ayrılan XIII. Alfanso nun torunu Prens Juan Carlos a devretti. Franco 45 gün sonra tekrar görevine döndü ve siyasi ve kültürel mücadelelerin sarstığı rejimi alacakaranlık günlerine girdi. Franco, 20 Kasım 1975 de öldü. Bir çalışmada kullanılan ifadeyle, o hemen yanında Azize Terasa nın kolu ve yatağının üzerinde Bakire Meryem in pelerini varken kablolarla çevrilmişti ve makinelere bağlanmıştı. Ölü yatağındaki yas görüntüsü adeta kendisinin yönettiği İspanya yı sembolize etmekteydi: İç Savaş sırasında ve sonrasında yaratılan Katolik, gelenekçi devletin kalıntılarının hayaletlerinin dolaştığı modern bir sanayi devleti, bir tüketim toplumu 1 Türkiye nin eski Madrid büyükelçisi ( ), seçkin diplomat Zeki Kuneralp Sadece Diplomat isimli hatıralarında şunları yazmıştı: İspanya insanlarının yoksul ve yöneticilerinin zayıf olduğu, siyasi liderlerin siyasi suikastlara kurban gittiği ve bir iç savaşın diğerini izlediği bir ülkeydi. Son yıllarda bu durum değişti. İnsanlar zenginleşti: kişi başına milli gelir yükseldi. Yeni sanayiler yaratıldı ve altyapı geliştirildi. 2 Kendisi ayrıca Franco yönetimi altında güçlü bir orta sınıf oluştuğunu da belirtmekteydi, fakat 25 yıldır farklı hükümetlerin genel seçimle işbaşına geldikleri Türkiye Franco nun öldüğü 1975 yılında İspanya ya göre daha demokratikti. 3 Bununla birlikte, ileri görüşlü bir kişi olan Kuneralp ın Franco yönetimi sırasında sağlanan ekonomik ve sosyal ilerleme ile İspanya daki yüksek kültür düzeyi sayesinde, İspanya nın demokrasiye görece daha rahat geçeceğinden ve AB ye katılacağından şüphesi yoktu. 1 Spain: Dictatorship to Democracy by Raymond Carr and Juan Pablo Fusi (Allen & Unwin, 1979), s Just a Diplomat by Zeki Kuneralp (Isis Publications, 1992 çev: Geoffrey Lewis), s Bkz. After Kemal by Perry Anderson (London Review of Books, 25 Eylül 2008). 30/n18/ande01_.html. Daha düşük kişi başına milli gelir düzeyine rağmen, Türkiye çok daha erken bir tarihte bir demokrasi olabildi, zira İspanya diktatörlüğü Ulusalcı haçlı seferinin kazanmak için Alman ve İtalyan yardımına ihtiyaç duyduğu, sınıfı sınıfa, sosyal devrimi karşı devrime kırdıran acı bir içi savaşın ürünüydü. Savaşın sonrasında demokrasi Franco için akla bile gelmeyecek bir seçenekti: Sonucunda ne ordunun, ne kilisenin, ne de mülkiyetin güvende olacağı siyasi yanardağın yeniden harekete geçmesine yol açabilirdi. 11

14 Avrupa Birliğine katılım, Franco rejiminin bitişinde mevcut statüko ile yeni yasallaşan siyasi partiler Sessizlik Paktı altında unutmaya, affetmeye ve İspanya nın geçmişi üzerine yeni bir sayfa açmaya karar verdiler. Siyasi mahkûmlar ile sürgündeki kişiler aftan yararlandırıldı, Franco rejimi mahkeme önüne çıkarılmadı ve Güney Afrika ile Arjantin dekine benzer hakikat komisyonları kurulmadı. Bu anlamda İspanya nın geçiş süreci kendine özgüydü de (%80 katılım oranıyla) gerçekleştirilen İç Savaş sonrası ilk serbest genel seçimde aşırı sağcı Franco yanlısı partiler toplam oyların %1 inden daha azını aldılar. İspanya nın Avrupa Birliği ne (AB) katılmasına karşı olanlar onlardan ibaretti ve sayıları çok azdı. Diğer tüm partiler muhafazakârlar, liberaller, merkeziyetçiler, Hıristiyan demokratlar, bölgesel milliyetçiler, sosyalistler ve komünistler- farklılıklarını bir yana bıraktı ve AB katılım sürecine destek verdi. Katılım sürecinin gönüllü bir şekilde kabul edilmesi Birleşik Krallık ve Danimarka, veya daha sonra yapılacak Avusturya ve İsveç ile yapılan ilk müzakerelerden belirgin şekilde farklıydı. İspanya daki siyasi partiler, Türkiye dekilerin aksine, AB müzakerelerini partilerine avantaj kazandırmak veya karşılarındakilerden puan kapmak için kullanmadı. İspanya ayrıca reformlar için baskı yapan güçlü tek parti hükümetlerinden de fayda sağladı. Seçim sistemi d Hondt veya en yüksek ortalama yöntemi ile bir partinin parlamentoda sandalye kazanması için toplam oyların %5 ini almasını şart koşan seçim barajı- küçük partilerin parlamentoya girebilmelerine uygun şekilde tasarlanmış olsa da, İspanya 30 yıl boyunca tek bir koalisyon hükümetine sahip olmadı; hâlbuki Türkiye 2002 yılında AKP iktidara gelene kadar çekişmeli ve zayıf hükümetlerden zarar gördü. Türkiye de siyasi partiler parlamentoda sandalye kazanmak için toplam oyların %10 unu almak zorundadır. İspanya nın daha düşük olan seçim barajı bölgelerdeki milliyetçi partileri siyasi sistemin içine dâhil etmeyi ve ülkenin gerçeklerini tam manasıyla yansıtan bir parlamento yaratmayı amaçlarken, Türkiye nin %10 luk barajı parlamentonun temsiliyetinde dengesizlik yaratmaktadır:

15 genel seçimlerinde, kendisi dışında barajı aşabilen sadece bir parti olduğundan, AKP oyların sadece %34 ünü, fakat meclisteki sandalyelerin %67 sini elde ederek iktidara geldi. Seçmenlerin yarısı temsil edilme hakkından mahrum kaldı. AKP 2007 genel seçimlerinde iki parti daha barajı aşabildiğinden oyların, yüzde 47 sini, meclisteki sandalyelerin ise %62 sini alarak yeniden iktidara geldi. İspanya da 1977 yılından beri 10 tane Türkiye de kurulan hükümet sayısının yarısı- hükümet kuruldu; Türkiye sadece ile son altı yıl içinde istikrarlı hükümetler tarafından yönetilebildi ve beklendiği şekilde bu dönemlerde ekonomik ve siyasi açıdan birçok ilerleme sağladı lar ekonomik ve siyasi gelişmeler açısından daha çok bir kayıp on yıldı. Son 25 yıl içerisinde İspanya nın en büyük iki partisi olan Sosyalistler ile Muhafazakâr Halk Partisi genel seçimlerde toplam olarak oyların en az %65 (1989) ve en yüksek %84 üne (2008) sahip olurken, Türkiye AKP nin zaferine kadar seçmen davranışlarındaki ve siyasi görüşlerdeki büyük dalgalanmalarından (oyların bir partiden diğerine, daha çok yeni kurulan partilere yönelmesi) mustaripti. İspanya da ayrıca ülkede yaşanan ekonomik krizi çözmek (enflasyon 1977 yazında %40 a tırmanmıştı) ve ülkeyi AB üyeliğinin güçlüklerine hazırlamak için gerekli olan ekonomi politikaları üzerinde bir uzlaşma da mevcuttu. Ekim 1977 tarihli Moncloa Paktı ücretlerin sınırlandırılması karşılığında refahın bölüşümüne yönelik sol eğilimli vergi reformları, daha iyi bir sosyal güvenlik sistemi ve sendikalara tanınan özgürlük vaat ederken, işverenler de ekonomik serbestleşme karşılığında daha sıkı kredi koşulları ve yüksek vergilere razı oldu. İspanya nın AB süreci özünde aşağıdan yukarı doğru bir hareketti. AB, ülkenin kendi geçmişinin yükünü üzerinden atması ve Avrupa demokrasileri içerisindeki haklı yerini alması için bir araç olarak görülüyordu. Başka birçok faktörün yanı sıra, aynı zamanda bir ulusal onur meselesiydi. Türkiye deki süreç ise aksine, başlangıçta seküler seçkinler ile Atatürk ün mirasçıları tarafından; son yıllarda ise tezat bir biçimde İslamcı köklere sahip AKP tarafından yönlendirilen, yukarıdan aşağıya doğru bir yol izledi. İspanyollar ın büyük çoğunluğu 13

16 demokrasiyi AB ye katılım için bir önkoşul olmasından dolayı değil, kendi başına bir değer olarak kabul ettikleri için istemekteydi. Toplum içinde bunu gerçekleştirmek için ihtiyaç duyulan siyasi irade mevcuttu. Türkiye için 2002 yılında buna benzer şeyler söylemek mümkündü; ne yazık ki bugün aynısını söylemek mümkün değil. İsimleri katılım müzakeresi olsa da, bir aday ülkenin yürürlüğe koyması gereken AB hukuku külliyatı anlamına gelen acquis communataire (AB müktesebatı) hakkında uygulanmasına ilişkin zaman çizelgesi dışında kelimenin gerçek manasıyla müzakere edilebilecek pek fazla husus yoktur. Bu seçkinlerden oluşan bir kulübe katılmaya benzer. Eğer kurallardan hoşlanmıyorsanız veya kurallara uyum sağlayamıyorsanız, o zaman üye olamazsınız. Ve tıpkı tüm kulüplerde olduğu gibi, mevcut üyeler yenilerin katılımının kendilerine maliyetini asgaride tutmak ister. İspanya bu gerçeği çok erken bir tarihte anlamıştı. İspanya hükümeti Temmuz 1977 de AT üyeliği için başvuruda bulundu; ardından Avrupa Konseyi ne yapılan üyelik başvurusuyla İspanya Türkiye den 28 yıl sonra, Kasım ayında bu örgüte üye oldu yılında yeni bir demokratik anayasa kabul edildi ve bu anayasa ile Franco dönemindeki arasında hiçbir benzerlik yoktu. Türkiye hâlâ devlete çok fazla, bireye ise çok kısıtlı haklar tanıyan ( yılları arasındaki askeri yönetim döneminde, 1982 de kabul edilen) anayasasını kökten değiştirme çabasında. İspanyol politikacılar gerekli olanın şimdiye kadar Türkiye de yapıla geldiği gibi, anayasanın bazı maddelerini tamir etmeye çalışmak değil, köklerden dallara uzanan bir reformu gerçekleştirmek olduğunu fark etmişlerdi. Katılım müzakereleri resmi olarak 1978 de başladı ve 1985 yılının Mart ayına kadar sürdü; süreci kesintiye uğratan Frankoculuğun hayatta kalmak için son çabası olan 1981 deki başarısız askeri darbe girişimi gerçekleşmeseydi, müzakereler daha erken de tamamlanabilirdi. İspanya gibi Türkiye den daha küçük, daha az yapısal probleme sahip ve üyeliği çok daha az tartışmalı bir ülke için müzakerelerin sürdüğü 7 yıllık süre, Ekim 2005 de Türkiye nin müzakereleri başladığında bazı analistlerin öngördükleri sürenin yaklaşık yarısıdır. Bugün bu süre içinde müzakerelerin tamamlanması iyimser bir beklenti olsa da imkânsız değildir. Büyüklüğü ve diğer üye ülkelerin ekonomilerini tamamlayıcı niteliğe sahip olmaması dolayısıyla, İspanya nın katılımı AT nin 14

17 diğer 12 üyesi için önemli bir yüktü. Türkiye nin bugünkü nüfusu (71 milyon), İspanya nın müzakerelere başladığı tarihteki nüfusunun yaklaşık olarak iki katıdır ve bu durum 27, hatta daha fazla sayıda üyeye sahip bir AB ye uyum sağlamayı daha da zor bir hale getirmektedir. Ancak Türkiye nin katılım müzakereleri sırasında İspanya nın sahip olmadığı bir avantajı da vardır: 1996 yılında AB ile kurulan, sanayi ürünleri ve işlenmiş tarım ürünlerini kapsayan Gümrük Birliği. Türkiye tam üye olmadan ÖNCE bu statüye sahip olabilmiş tek aday ülkedir. İspanya nın önündeki ana güçlükler tarım ve balıkçılık sektörlerinin AB ye serbest girişi için gereken geçiş sürecinin uzunluğu, AT nin sanayi ürünlerinin İspanya pazarına girişindeki geçiş süreci ile kişilerin serbest dolaşımıydı. Özellikle Fransız çiftçiler İspanya tarımının getireceği rekabetten korkmaktaydı; müzakereler sırasında ve hatta sonrasında Fransa üzerinden ürün taşıyan İspanyol kamyonlarına sürekli olarak saldırdılar. AT nin genişlemesi (Portekiz ve Yunanistan da İspanya ile aynı dönemde başvuruda bulunmuşlardı), hem Gaullist Jacques Chirac hem de komünist George Marchais in, üç ülkenin katılımına da şiddetle karşı çıktıkları 1978 Fransız Parlamentosu seçimlerinin temel tartışma konularından bir tanesiydi ile 1981 yılları arasında Fransa Devlet başkanlığı yapan ve İspanya nın AB ye girişine pek de dostane yaklaşmayan Giscard d Estaing, aynı zamanda Türkiye nin katılımının da ezeli muhalifidir. İspanya nın 1978 yılındaki katılımı ile birlikte AB nin tarım sektöründeki emek gücü %25, tarımsal topraklarının miktarı %30, taze meyve üretimi %30 ve zeytinyağı üretimi %48 artmıştır. Türkiye nin AB tarım sektörü üzerindeki etkisi bundan da büyük olacaktır. Benzer bir durum balıkçılık için de söz konusu olmuştur; İspanya bu sektörde Batı Avrupa nın en büyüğüydü. Bundan kaynaklanan endişelerle başlangıçta balıkçılık sektörü için geçiş süreci 17 yıl olarak öngörülmüştü; ancak İspanya, Norveç ile yaptığı müzakerelerin sonucunda bu süreyi 10 yıla çekti. AB ye katılım gerçekleştiğinde, İspanya nın tarım ve balıkçılık sektörleri GSYİH nın %5.6 sını oluşturmakta (AB ortalaması %3.4 idi) toplam emek gücünün %14 ünü (AB ortalaması %7 idi) istihdam etmekteydiler. Bu nedenle bunlar verimliliğin söz konusu olduğu sektörler değildi. Bugün, katılımdan 22 yıl sonra, geniş çaplı 15

18 bir yapısal değişim sayesinde bu sektörler GSYİH nın %4 ünden daha az bir paya sahiptir ve emek gücünün %5 den azını istihdam etmektedirler. Karşılaştırma yapıldığında, Türkiye nin tarım, balıkçılık ve ormancılık sektörleri istihdamın %29 unu ve GSYİH nın %7 sini oluşturmaktadır. İspanya nın bugün üniversitede okuyan öğrenci sayısının (1.4 milyon) tarımda çalışan nüfustan (yaklaşık 900,000) yüksek olması, İspanya üniversitelerinin olağanüstü gelişimi kadar, artık göçmen işçiler olmasa meyve ve sebze gibi kilit alanlarda işlemesi çok zor hale gelen bir sektörün bitişini de yansıtmaktadır. Türkiye nin tarım sektörü de dikkat çekecek ölçüde küçülmektedir (2001 yılında GSYİH nın %12.9 unu ve toplam istihdamın %36.6 sını oluşturmaktaydı). İspanya nın tarım ürünleri 1996 yılına kadar AB pazarlarına kısıtlamalar olmaksızın girebilme imkânını elde edemedi. Fransızlar İspanya nın rekabet gücü en yüksek ürünlerinin ticaretine ilişkin düzenlemelerin 1990 a kadar değişmemesini ve bunu altı yıllık bir geçiş sürecinin takip etmesini sağladılar. Özel bir durum arz eden bitkisel yağlarda çiftçiler beş yıllık bir bekleme dönemiyle engellendi. Buna rağmen İspanya tarımının en ileri durumdaki sektörleri geniş AB pazarı avantajından yararlandı: 1986 yılında 574 milyon peseta olan ihracat 1991 de 883 milyon pesetaya yükseldi ve ticaret dengesi İspanya nın lehineydi. İspanyollar ın AB içinde serbest dolaşımına ancak ülkenin AB ye katılımından 5 yıl sonra, 1991 de izin verildi. İspanya nın katılımı özünde, İspanya nın tarım ürünlerinin Topluluk pazarlarına giriş imkânı kazanması karşılığında AB sanayi ürünlerinin İspanya pazarına girmesine imkân tanınması olarak açıklanır. Bu katılımın temel unsurlarında bir tanesi Franco rejiminin bitişi sırasında krizde olan İspanyol sanayisinin daha fazla rekabete hazırlanmasıydı. Madencilik, gemi inşaatı ve taşımacılık (örneğin İberia havayolları) sektörlerinde devlet mülkiyeti hâkimdi. Türkiye gibi İspanya da, arasındaki yıkıcı İç Savaş sonrasında, temel sanayi dallarını geliştirmek ve onları dış dünyadan korumak için Ulusal Sanayi Enstitüsü (INI) yoluyla ithal ikâmesi politikası izlemişti lerin başlarında İspanya nın devlet mülkiyetindeki şirketleri katma değerin %10 unu yaratmakta ve toplam sabit sermaye birikiminin %15 ini sağlamaktaydı. Bu şirketlerin büyük bölümü etkin çalışmıyordu ve devlet yardımlarına bağımlıydı ile 1982 arasında her sekiz işten biri kaybedildi. 16

19 Beş yıllık bu süre zarfında istihdam edilen İspanyollar ın sayısı 1.35 milyon azaldı. İmalat sanayindeki işlerin yaklaşık 700,000 i, inşaat sektöründekilerin yaklaşık 300,000 i kaybedildi. Müzakereler sırasında özelleştirme konusunda pek aktif olunmadı ve özelleştirmeler Sosyalist hükümetin lideri Felipe Gonzalez 1986 da, İspanya nın AB deki ilk yılında iflas etmiş olan otomobil üreticisi (1950 de INI tarafından kurulmuş) Seat ı Volkswagen e satana kadar ciddi anlamda başlamadı. Bugün devlet mülkiyeti göz ardı edilebilecek kadar düşüktür ve bazı kömür madenleri, gemi inşaatı yapan Navantia, iki TV kanalı, parador otel zinciri dışında pek fazla bir şey yoktur. İspanya dakinden çok daha geniş çaplı bir devlet mülkiyeti seviyesine sahip Türkiye nin özelleştirme programı, gerçek anlamıyla ancak birkaç sene önce başlayabildi. İspanya ayrıca 1978 ile 1985 yılları arasında, çoğu küçük ve yeni kurulmuş yaklaşık 60 bankanın battığı bir bankacılık krizi ile karşı karşıya kaldı. Ana bankalar piyasadakinden daha düşük faiz oranlarıyla kredi sağladıkları İspanyol sanayinde önemli hisseye sahipti. Bazıları sanayinin gelişimine teşvik sağlamaktan sorumluydu ve bu sanayilerde yaşanan sorunlarından ağır yara almıştı. Gelişmiş bir sermaye piyasasının yokluğu özellikle kısa vadeli kredilerde şirketleri bankalara önemli ölçüde bağımlı hale getirmişti. Yaklaşık 20 bankacılık şirketine sahip Ramasa grubu 1983 de devletleştirildi. İktisat tarihçisi Gabriel Tortella nın ifadesiyle o zamanki rolü bir banknot fabrikasından pek farklı olmayan Bank of Spain bu krizden birçok ders aldı ve onun sıkı takibi ve ihtiyatlı politikaları sayesinde bugün İspanya dünyanın ödeme gücü en yüksek bankacılık sektörlerinden birine sahip hale geldi ve subprime mortgage ve batık varlıklardan kaynaklanan krizden yara almadan kurtulmayı başardı. Türkiye 2001 yılında büyük bir bankacılık krizi yaşadı ve bugün finansal sektörü eskisine kıyasla çok daha güçlü. Bu türden makroekonomik meseleler katılım müzakerelerinin bir parçası değildi, fakat hükümetin enflasyonu düşürme, bütçe açığını azaltma ve para birimi pesetanın istikrarını sağlama yönünde ilerleme kaydetmesi bekleniyordu. Bununla birlikte ulusal para biriminin yerine euroya geçmek AB ye katılım için bir şart değildi. İspanya 1986 yılında AB ye katıldığında enflasyon oranı %11 di ve genel bütçe açığı GSYİH nın %5.5 ine eşitti bunlar avro bölgesi 17

20 içine dâhil olmak için zaman içinde geliştirilen kriterlerin oldukça uzağındaydı-. Tek para birimine geçiş yapılan 2002 yılına gelindiğinde İspanya nın enflasyonu %3.6 ya inmişti ve bütçe açığı GSYİH nın %0.3 üne eşitti. Bu alanlarda ileride göreceğimiz gibi Türkiye de önemli ilerlemeler kaydetti. 18