KARADENİZ DE MERSİN BALIKÇILIĞININ TARİHİ Muharrem Aksungur Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Trabzon

Transkript

1 Karadeniz de Mersin Balıkçılığının Tarihi KARADENİZ DE MERSİN BALIKÇILIĞININ TARİHİ Muharrem Aksungur Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Trabzon Giriş Havyar özellikle Hazar ve Karadeniz kıyısında yer alan ülkelerin kültüründe ve ticaretinde çeşitli şekillerde yer almıştır. Havyarın tarih boyunca zenginlik sembolü olarak aristokrat sınıf tarafından tüketilmesi ve çok değerli olması siyah altın ve çarların yiyeceği (food czar s) olarak anılmasına neden olmuştur. Hazar kıyısı ülke dillerinde Azerice yada Farsca da kaynaklandırılan Havyarın sözcük kökeni Türkçe den Avrupa dillerine geçmiştir. Avrupa dillerinde söylenişi benzerdir. (İng: caviar; Fr.: Caviare; kavia, caviat). Volga nehrinde Hazar Denizinde mersin avcılığı yapan balıkçılar bu balığı Krasnaya ryba olarak isimlendirmiştir. Yani balıkların en güzeli. Şekil 1. Mersin balığı ve havyar zenginlik sembolü olarak kullanılmıştır. Havyar Kültürü Havyarın hikayesi her zaman Rus çarları, İran şahları ve kralların yer aldığı renkli kişiliklerle birlikte anılır. Rus Çarı II. Nikola saray ihtiyacı için 11 ton havyar üretilmesi için özel emir yayınlamış ve Fransa Kralı 16. Lui ye hediye olarak iyi kalite havyar göndermiştir. Lüks tüketimin olmadığı Osmanlı sarayında bile 16. ve 17. yüzyılda sultanlara özel hediye olarak verildiği, ziyafetlerde tüketildiği, harem kadınlarının ise kahvaltılarında havyar tükettiklerinin kayıtları vardır. Bu dönemlerde Osmanlı ticaretini ellerinde bulunduran gayrimüslim kökenli zenginlerin rağbet ettiği bir ürün olarak bilinir. İstanbul Galata da bulunan Havyar Han da Rusya dan getirilen havyarlar zengin Gayri Müslimler tarafından meze olarak tüketilmiştir. Havyarın bu gün bile kolaylıkla bulunduğu Mısır çarşısı ve Beyoğlu balık pazarı da diğer geleneksel satış yerleriydi. Bazı zamanlarda orta sınıf tarafından bir statü göstergesi olarak algılandığından ziyafet sofralarında sunulmuştur. Sadece sarayda değil, İstanbul'un varlıklı Müslüman ailelerinin mutfağında da balıkların kebap, yahni ya da pilav, hatta turşu yapıldığını, ançüez ve havyarın da yendiği 16

2 Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretim Çalıştayı Ekim 2008 bilinmektedir. Edirne Mevlevihane kayıtlarında yer alan havyarlı tarator ve havyar salatası tarifleri tüketim farklılığını gösterir. Rum kökenli esnaf özel terbiye şekilleri geliştirmiş ve çok çeşitli tariflerde hazırlanan havyar pazarlanmıştır. Özel yapılmış fıçılarla gelen havyar İstanbul da yeniden kutulanır; gümüş tabaklarda altın kaşıklar ile servis edilirdi. Eski Çağlarda Kayıtlar Alacahöyükte bulunan kil tabletlerin birinde mahkeme kaydı olarak suç işleyen bir balıkçının ceza olarak muhatabına 1000 adet balık yumurtası vermesi olayı anlatılır. M.Ö lerde Kızılırmak ve Yeşilırmak havzalarının bulunduğu alanda hüküm süren Hitit devletinde bu şekilde alınan bir kararın balık türü belirtilmemesine rağmen mersin havyarından bahsedildiği anlaşılmaktadır. Hazar Denizine dökülen bazı nehirlerde M.Ö li yıllara kadar ulaşan çeşitli kayıtlarda morina balığı avcılığından bahsedilmektedir. Ticareti gerek deniz yolu, gerekse de kervanlar ile tarihi ticaret yolları aracılığıyla yapılmıştır. Uzun süren yolculuklara dayanması için tuzlama tekniği antik dönemlerden buyana uygulana gelmiştir. Aristo döneminin Yunanistan da havyar, sarımsak ve çeşitli çiçekler ile hazırlanan karışımlar konularak ilaçlar hazırlanmış ve şifa kaynağı olarak kullanılmıştır. Tarihçi Heredot; İskender in Anadolu ve Kafkasları fethinde bazı rivayetleri de görmüş gibi anlatarak, Karadeniz kıyılarında Beluga balığı havyarının nasıl alındığından bahsetmektedir. Ama gerçek olan Finike ve yunan kolonileri aracılığıyla yapılan ticarette en değerli ürünlerden biri havyar olmuştur. Halen Orta Asya da akarsulara girişte yakalanan balıklar tuzlanarak güneşte kurutulmakta, uzun kış dönemleri için yiyecek olarak kullanılmaktadır. Binlerce yıl öncesinde bu nehirlerin kıyılarındaki yaşam için bir ipucu olarak görülebilir. Öte yandan çok uzak başka bölgelerde benzer şekilde Amerikan yerlileri salmon ve tuna balıklarında olduğu gibi geleneksel yöntemlerle akarsularda göç eden mersin balıklarını avlamakta ve güneşte kurutarak saklamaktadır. Geleneksel Balıkçılık Mersin balıkları daha çok üreme göçü için nehir ağızlarına yaklaştığı dönemlerde ağlar ve tuzaklar ile avlanır. Ülkemizde ve Rusya da ayrıca karmak tabir edilen çok sayıda olta kancasının nehir girişlerine gerilmesi ile avcılık yapılmaktadır. Halen bazı bölgelerde geleneksel av yöntemleri kullanılarak avcılık devam etmektedir. Hazar Denizi ve Amerika kıtasında kıyı uzatma ağları, sahilden çekilen ağlar vb. değişik yöntemler vardır. Ağa vuran balık hareketsiz kalmakta ama tekneye alınma veya sahile gelişte çok güçlü çırpınış ve kuyruk darbeleri ile ağları parçalamaktadır. Karadeniz de mersin avcılığı çok eski dönemlerden beri bilinmektedir. Ama Hazar Denizi kadar önemli bir merkez olmamıştır. Kızılırmak, Yeşilırmak ve Sakarya nehirleri mersin türlerinin giriş yaptığı ve avcılığın yapıldığı bölgelerdir döneminde avcılık ticari önemini korumuş, 1937 yılında Alman uzmanlar getirilerek havyar üretim tekniği 17

3 Karadeniz de Mersin Balıkçılığının Tarihi konusunda çalışma yapılmıştır. Bu dönemde daha çok nehir ağızlarında göç dönemlerinde kamp kurularak, yelkenli teknelerle bu bölgeye gelen balıkçılar avcılık yürütmüştür. Özellikle karmak tabir edilen çok sayıda çengelle hazırlanan av araçları kullanılmıştır larda yapılan barajlar delta alanlarında ıslah çalışmaları sonucu tarımsal alan kullanımı ve yerleşime açılması stokları olumsuz etkilemiştir yılında mersin avcılığında yasal düzenleme getirilmiş ve av yasağı uygulanmaya başlanmıştır li yıllarda sıkı kontrollere rağmen Kafkasya da olduğu gibi illegal yada diğer türlerin avcılığında yakalanan balıklar el altından pazarlanmıştır ların sonunda CITES uygulamaları gereği ülkemizde tamamen yasaklanmıştır. Şekil 2. Türkmenistan da nehirlere giren mersin balıkları güneşte kurutularak tüketilmektedir. (Fotograf: National Geographic 1999) Şekil 3. Ülkemizde mersin avcılığında kullanılan karmak tabir edilen geleneksel av aracının çeşitleri. Solda Kızılırmak ağzında yakalanan bir mersin balığı ile bölgede av dönemlerinde kamp kuran balıkçılar. Geri planda bulunan karmak kancalar ve sazlık kulubeler mersin avcılık tarihini özetlemektedir. 18

4 Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretim Çalıştayı Ekim 2008 Şekil 4. Trabzon dan Yeşilırmak ve Kızılırmak deltalarına yolculuk edilen yelkenliler ve çengelbaş tabir edilen geleneksel tekneler ile avcılık. Endüstriyel Balıkçılık Rusya dan 1896 yılında 23 bin kutu havyarın ihraç edildiği kayıt edilmiştir. Amerika da ise yerel düzeyde olan havyar üretimi zenginliğin artmasına paralel olarak 1873 yılında ticari düzeyde üretilmeye başlanmıştır yılı sonrasında özellikle Rusya ve İran mersin balığı avcılığında söz sahibi olan ülkeler olmuştur. Stokların çöktüğü 1980 sonrasında ise balıklandırma yoluyla bırakılan balıkların sayısı ikiyüz milyonu aşmıştır. Ama yinede avcılık yoluyla elde edilen havyar miktarı endüstriyel yapısını yitirmiştir. FAO kayıtlarına göre yetiştiriciliği en hızlı artan türler arasında olan mersin balığı bu sayede havyara olan talebi karşılamak için gelişme göstermeye devam etmektedir. İllegal Balıkçılık 1980 sonrası Sovyetler dağılınca kontrol zayıflamış illegal avcılık başlamıştır. Yeni bağımsızlık kazanan ülkeler ve özerk cumhuriyetler yeni düzenleme getirmesine rağmen mafyavari bir yapı oluşmuştur. Özellikle doksanlı yılların sonuna kadar mersin stokları üzerinde oldukça büyük av baskısı oluşmuştur. Avrupa Birliği ülkeleri bu uluslar arası kaçakçılığın çözümü amacıyla çeşitli yaptırımlar geliştirmiş olmasına rağmen halen illegal havyar ticareti devam etmektedir. Yasal boşluklar yanında özellikle Ortadoğu ve zengin arap ülkelerinin alıcı olduğu ticaret sıkı bir gözlem altında tutulmaktadır. Havyar Üretimi Hazar Denizi ne kıyısı olan ülkeler en önemli üretici konumundadır. Balıklandırma proğramları ile stoklar desteklenmekte yetiştiricilik yoluyla üretilen havyar ticareti ağırlık kazanmaktadır. 19

5 Karadeniz de Mersin Balığı Avcılığı Hakkında Söyleşiler KARADENİZ DE MERSİN BALIĞI AVCILIĞI HAKKINDA SÖYLEŞİLER Ali Pamuk( Pamuk Kardeşler Balıkçılık-Samsun) Ben Ali Pamuk, 1956 Samsun doğumluyum. Orta ikiden sonra 1969 senesinde okuldan ayrılıp babamın yanında çalışmaya başladım. Çok miktarda mersin ve morina balığı havyarlı havyarsız aldık, sattık ve gördük. Mersin havyarını işleyip yenecek duruma getirenlerden biriryim senesinde balıkhaneye geldiğim zaman ırmakcılık bitme noktasındaydı. Senede Kg havyar ancak oluyordu. Hatta zamanla azala azala yok denecek kadar azaldı ve kayboldu. Ekseriyetle barajlar yapıldıktan sonra hatta ilk İrfanlı barajı yapıldıktan sonra havyarın azaldığını söylediler. Şu anda senede 3-5 tane havyarlı ancak yapmaktayız ve görmekteyiz. Mersin, sivrişka ve morina zaten son seneleri tamamen azalmaya yüz tuttu. Morina balığından bu zamana kadar en az toplam 2 bin- 3 bin tane morina (beyaz morina) balığı gördüm ve çokta devrettik. Genelde 80 Kg, 100Kg, 150 Kg hatta 650 Kg lığını da gördük. Genelde 80 Kg ile 200 Kg arasında çok devrettik ve gördüm. Genelde bütün balıklara bıçak atmışımdır. Kesmeden hiç balık devretmedik. Balıkhanede çok dişi balık çok gördüm. Havyar baseni olan ve havyarını yapmamış olan morina çok gördüm. Hatta yarı yarıya veya yarıdan çoğu dişi desem yeri var. Fakat havyarını tamamen yapmış dökmek üzere olan yakın bu zamana kadar adet havyarını tam yapmış avlanmamıştır. Çok merak etmişimdir beyaz morina bu kadar çok çıkıyor dişisi de fazla olduğu halde bu balığın havyarını yetiştirmesi nereye yumurtluyor diye bizim sahillerimize çok çok nadir havyarını tam olgunlaştıran dişinin de oda sayılı 0 dır. Senede 3 bin adet balıktan 2 bin adeti dişi ise ancak ve ancak 30 adet havyarını tam yapmış avlanmıştır. Hatta Rusya ya trollerimiz senelerce gitmişte 10 ile 30 adet arası beyaz morina tutmuştur. Ve gelen balıklar 30 Kg ile 200 Kg arasında genelde ufak balıklar çoğunlukta idi. Hala merak ederim bu balık havyarını nereye döküyor diye. Irmaklarda böyle beyaz morinanın girdiğini söylemezler. Bizim bildiğimiz mersin balığı cinsleri Sivrişka, Mersin Karaca, Morina mersinin erkeğine Kolon diye isimleri vardır. Karaca veya Şip cinsi çok az çıkıyordu. Şu anda senlerce görmüyoruz. Genelde mersin veya Sivrişka ara sıra beyaz morina avlanmaktadır. O da çok az miktarda. Yapmış olduğumuz araştırmalarınıza ve üretme çabalarınızı saygı ile desteklemekteyiz. Murat İLKOÇ (1945 Çarşamba doğumlu) Çocukluğumuz denizde geçti. Senelerce Çarşamba başında mersin avcılığı yaptık. Garmak dediğimiz kancalar 350 tane kanca bir ipe dizilecek şekilde hazırlanırdı. Şubat ayının 15 inden sonra deniz ağzında garmakları yerleştirirdik. Bizim iki takım garmakımız vardı. Garmak kancalarına yem takılmazdı. Sık aralıklı olduğu için balıklar kancaya geçerlerdi. Bu yüzden kancaların ağzı çok iyi eğelenirdi. Bıçak gibi keskin iğne ucu gibi sivri olurdu. Mayıs 15 deyinceye kadar kayıklarla gidip günlük sabah akşam kontrol ederdik. Balığın ırmağa en yoğun olarak girdiği aylar Mart-Nisan aylarıdır. Mayısta azalır. Av zamanı bütün takımın yakaladığı balıklardan ancak ton civarı siyah havyar alınır. Yaz aylarında ırmakta yerli 8-10 adet tekne kalır. Av zamanında ise Trabzon ve Ordu dan gelenlerle kayık bulunur. Balığın yumurtasını dökmek için Ayancık civarında bir şelale varmış oraya girermiş. Dönüşte balıklar çok zayıf ve yaralı oluyormuş. Dişi ve erkek mersin dönüşte kancaya vurursa balıklar alınmazdı. Tekrar denize atılırdı ama yaralı balıklar çoğu zaman tekrar ırmağa geçerlerdi. Zaman zaman kayığa kadar ortak çalıştığımız olmuştur. Yaz aylarında Yeşilırmak ağzında balık ancak avlanırdı lardan önce Karayel havalarında deniz dalgalı olduğu zaman günde adet balığın yakalandığı da olmuştur. O zamanlarda bir karış, iki karış büyüklükte çok sayıda mersin balığı ırmak ağzında görülürdü. 20

6 Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretim Çalıştayı Ekim 2008 Eskiden diğer balıklar sadece sahilde satılırdı. Çok çabuk kokuştuğu için iç bölgelere gönderilmezdi. O zamanlar diğer balıkçılık çok ekonomik olmadığından ve havyarın pahalı olması nedeniyle ırmak ağzında devamlı mersin balığı ile uğraşırdık ile 1960 senelerinde mersin balığı çok boldu. Bundan sonra azalmaya başlayınca geçinemez olduk senesinde mersin avcılığını bırakıp kefal volisi yaptık. Havyarını döken erkek morina balığına ırmaktan geri çıkınca zıbırga denilirdi. Denize geri bırakmayana ceza verilirdi. Birkaç gün o kişi avlanamazdı. Beyaz morina balığı arasıra tutulsa da havyarlısı pek denk gelmezdi. Ahmet Şengül (Gagoe Ahmet Reis) takım kaptanıymış o zamanlar. Biz ihtiyarlığında kendisiyle görüştük. Bütün kayıklar ortaklık yaparmış Çarşamba ağzında morina avcılığında. Reis olan kişi düdük çalarak sabah hazırlık zamanını, bir başka düdükle kayıkların denize açılmasını işaret edermiş. Böylelikle birlikte hareket etme sağlanırmış. Ağlar ve karmaklar kontrol edildikten sonra denizde ve nehir ağzında suya giren olmazmış. Balıklar ürkmesin rahatsızlık olmasın diye lerde ilk makineler geldiğinde Yeşilırmak ta giriş kısmında ve nehir yukarı trol çekilmiş. Fakat birkaç gün balık görünmez olmuş. Bu birkaç denenmiş sonra balıkçılar kendi aralarında bunu yasak etmişler. Ahmet amca eski morina avcılarından bazılarının isimlerini saydı bize. Maksut Halil (Lakabı Kel Halil), Küçük Hüseyin, Hicabi Kaptan, Parlak Sadettin, Topal İzzet, Murat İlkçe, İsmail Demircioğlu, Ömer Demircioğlu, Kardeşi Şevki Demircioğlu. Bunların çoğu Samsun bölgesinin ileri gelen eski balıkçılarıydı. Ben 1969 yılında ilk balıkhaneye geldiğimde bunların hepsinin zamanına ihtiyarlıklarına yetiştim. Hepsini çok iyi tanıyorum. Hanımın babası topal İsmail vardı Rahmetli Sezai Deniz ve Kardeşleri de mersin avcılığında havyar çıkarılmasında çalışmışlar. Sohbetlerde geçmiş zamanı yad ettiler ve anılarını anlattılar bizlere. Çocukluğum Bunların arasında geçti. Yeşilırmak eskiden semayile yakın akarmış, daha sonra 8-10 km kadar doğuya geçmiş. Doğu tarafına akmaya başlamış. Delta ağzında seller ve fırtınaların kıyıyı doldurması yatağı değiştirmiş. İsmail Demircioğlu (Demircioğlu Balıkçılık-Samsun) Bizim sülalemiz dedemiz, amcalarımız üç nesil öncesinde Sürmene Civra denilen yerde balıkçılıkla uğraşırdı. Birinci cihan harbinden önce, Kızılırmak ağzına kadar çengelbaş denen yelkenlilerle balık avlamaya gelirlermiş. O zaman gurbetcilik denirmiş kişilik takımlar beş on tekne birlikte kimi zaman on günde, kimi zaman iki ayda ancak gelirlermiş bu bölgelere. Şubat ayından mayıs sonuna kadar buralarda mersin balığı avlarlarmış. Alman Birinci Dünya Savaşı öncesinde Rusya dan havyar ticareti yaparlarken sonradan kominist rejim bu ticareti durdurmuş. Rahmetli babam anlattı 1920 li yılların sonunda bir Alman heyet gelmiş buralarda mersin avlandığını görünce havyarın çıkarılması muhafazası için sadece tuz kullanmak yerine gazlı buzdolapları getirmişler. Demek ki almanlar zamanında havyara alışmış insanlardı. Ayrıca koruyucu bir ilaç vermişler bu tarihten sonra ilaçlı hazırlanan ve buzdolaplarında saklanan havyarlar bozulmadan daha uzun süre muhafaza edilmiş ve Almanya ya satılmaya başlamış. Ali Pamuk (Pamuk Kardeşler Balıkçılık-Samsun) İsmail amca senelerinde ırmak ağzında kalmış havyar yapmak için İkinci Dünya Savaşı sonrasında ticaret azaldığı için o zamanlar yine Almanlar gelmiş ilaçlı havyarı onlar çıkarmışlar malason olarak kendi damak zevkine göre Rusya ile 1942 den sonra harp girince Rusya ile araları açılınca Türkiye den almaya başladılar. Kendi istedikleri gibi yaptırmışlar. İsmail amcada senede 2,5-3 ton civarında havyar olduğunu Halil amca Kelik Hüseyin ve kendisinin havyar yaptıklarını hatta sabahtan akşama kadar havyar yapmak için çok uğraştıklarını söyledi. Bazı dönemlerde 80 kayık ortak çalıştıklarını yazın 8-10 adet ırmağın yerli kayığı kaldığını havyarcıların Doğu Karadeniz den Sürmene Rize Ordu taraflarından geldiğini söylediler. 3 ay kadar çalışıp şubat mart nisanda çalışıp mayıs ayında da gittiklerini söyledi. Beyaz morinanın o zamanda ırmakta çok az avlandığını 3-5 tane senede ancak tutulduğunu söyledi ve morinanın bu ırmaklara pek 21

7 Karadeniz de Mersin Balığı Avcılığı Hakkında Söyleşiler yavru yapmadığını söyledi. Kızılırmak ta babası Ömer amcanın garmağına mersin vurmuş garmağı kesmiş kaçmış ama kancalarda herkesin markası varmış daha sonra birkaç sene sonra aynı kanca balık üzerinde tekrar ırmakta avlamışlar. Kancanın üzerindeki işaretten tanımışlar o zamanda balıklara tamamen canlı olduğunu havyarı dökmüş ve sütünü dökmüş balıklar tekrar denize gidince bu balıklar kancaya takılsa da denize atma mecburiyeti varmış dışarı atmazsan geri getirirsen yakalanana bir hafta denize çıkmama cezası gelirmiş. Yazın ırmağın suyu tamamen azalınca ırmak ağzına taraba ile keserlermiş ortada ufak bir delik bırakıp garmakları da deliğin tam ağzına yakın yere koyarlarmış ortak yaparlarmış Yazın o kadar balık olmazmış. Yazın ancak hepsi adet balık yakalanabilirmiş. Gene balığın yavrusunu yapması için Ayancıkın daha ilerisinde bir yere yaptığını söyledi hatta balığın yumurtasını bıraktığı yere zamanında Rumlar ermeni balıkçılarda ağ kurmuşlar ağ taşa takılmış bir kişi atlamış kurtaramamış boğulmuş tekrar bir kişi daha atlamış boğulmuş ondan sonra burası lanetli havyar dökmeye gelen balığa el sürülmez diye bir daha orada balığa el sürmemişler. Hüseyin Şişman (1918 Çayeli doğumlu) yaşında Samsun da balıkçılığa başlamış ilk İzzetin Ali Reis diye biri ile tırsi avcılığı yapmış manyat çekmiş. Deniz salyangozunun o zaman olduğunu kıyılara vurduğunu manyata girdiğini bazen az bazen hiç olmadığını bazen de salyangozdan ağları kaldıramadıklarını söyledi. Daha sonra senesinde Çarşamba başında garmak ile havyar tuttuğunu avcılığı yaptığını balığın 1960 senesine kadar bol olduğunu naylon ağla çıktıktan sonra balığın zamanla kaybolduğunu avlandığını söyledi. Ayancık ta Üçgözler diye bir yer varmış mersin balığı yumurtalarını oraya dökermiş kendisi oraya gittiğini söyledi. Daha sonra çok seneler trol gemisinde çalıştı şu anda hasta namaza ancak gidip gelebiliyor. Hanımı da yaşlı değnekli yürüyor o da Rize, Pazar lı Dedesi Samsun a gelmiş 50 senedir aynı evde yaşıyor. Katip Deniz (1940 Çarşamba doğumlu) Balıkçılık baba mesleği değil kendisi yaşlarında Yeşilırmak ta mersin avcılığı ile Kanca zamanında balıkçılığa başlamış mersin avcılığının şubat ayında başladığını mayıs sonunda bittiğini senelerce bu işi yaptığını 105 kayık kadar çalıştıklarını hatta arasında üç senede Kızılırmak ta havyar avcılığında çalıştı. Yeşilırmak ta 2.5 ton havyar olursa Kızılırmak ta 3 ton hatta daha fazla olur. Ama kayık sayısı, balıkçı sayısı Yeşilırmak ta daha fazla olurdu. Yeşilırmak ta mersinin Üçkayalar denen yere yumurta döktüğü anlatılırdı. Hatta havyar döktüğü yere birkaç kişi balık avlamaya uğraştılar. Zamanında rahmetli Tahsin Düzgün ünde oraya yakın yere gittiğini fakat emeline ulaşamadan geri döndüğünü söyledi. Rumların olduğu dönemde balığı almak için suya giren iki kişi birden boğulup ölmüş. Balığın bol olduğu dönemde Kızılırmak ta ağ kurduk. Bir ağda 60 adet mersin kaldığı olmuştur o zamanlarda. Beyaz Morinanın ırmak ağzında çok az av verir. Senede 3-5 balık ancak tutulurdu. Genelde morinadan daha küçük olan mersin balığı avlanırdı. Karaca cinsi de vardı, fakat havyarı ince olduğu için tercih edilmezdi. Şip balığı birde sivrişka havyarı daha çok yapılırdı. Sivrişka da ufaktır ama havyarı çok ulur. 10 kiloluk sivrişkadan 3 kg havyar çıkardı. Mersin balığı azalınca 1960 senelerinde manyatcılığa başladık. O zaman Kurupelitte kötek balığı olurdu. Bir manyatta bir traktör kötek aldığımız zaman bile olmuştur. Sonra bütün balıklar gibi oda azaldı. Mayıstan sonra ağustosa kadar manyat ile avlanırdık. Daha sonra paraketa ile kalkan avcılığı başladı dan sonra naylon ağlar çıkınca kefal voliciliği yapmış bir ağda 13 ton kefal aldığımız oldu. Öncesinde avcılığı olmadığından balık boldu. Çocukluğumuzda ırmakta deniz salyangozu bulurduk. Sonradan manyat çekildiğinde de çıkardı, fakat para etmediği için kimse nedir diye bakmazdı. Avcılığı başladı. Sonradan millet bundan para kazandı. Deniz salyangozu yeni çıktı diyorlar. Bizim çocukluğumuzda da tek tük vardı. 22

8 Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretim Çalıştayı Ekim 2008 Mersin garmağında yem olmaz, Kalkanda pareketa koyunca yem için zargana ve istavrit kullanılır. Irmakta havyar döken balık geri dönünce çok yorgun ve bitkin olduğunu adına zıbışka denir. Ticareten değeri olmadığı için balığın nesli sürsün diye avlanmazdı. Bazen kancaya balık vurduğunda ve havyarsız balıklar yada zıbışkalar açık suya getirip bırakılıdı. Aynı balık tekrar ertesi sene havyar dökmeye gene gelir. Kışın şubat mart nisanda ırmaklarda suyun çok olduğunda balıkların bir de yaralanma olayı fazla olur. Balıklar akıntıya karşı yüzdüğünden, taşlara vura vura çok yara alır. Yazın sular azaldığından, geri dönen balıklarda yaralanma olayının çok az olur. Yazın kalan balıkçılar ırmağın ağzı taraba dediğimiz tuzaklarla kapatırlar. Kancayı da tam dibine atarlar. Balık ırmağa girmek için tarabayı kollarken kancaya vurur. Ekseriya erkek balık kancaya takılır. Dişi yumurtasını kolladığı için kurnaz olur. Zor yakalanır. Bazen balıksudan başını çıkarır bulanık suyun olduğu taraftan kendini saklar. Mantarları görünce kancaya zor tutulur çünkü yaklaşmaz, huylanır. Balığın bol olduğu zamanda ustalık arttı. Çok kaliteli havyar çıkardı. Bazı ustaların havyarı aranırdı. Yaz ayında da balık böyle avlanmaya devam edince havyar bırakan üreyen balık azaldı. Irmakta havyarcılık senesinde av çok az oldu. Hatta 1970 senesinde bitme noktasına geldi. Irmakta 1966 dan sonra yerli kayıklar kaldı. Trabzon dan, Ordu dan, dışarıdan ava gelen kayık olmadı. İsmail Ofluoğlu (Lakabı Evat Reis 85 yaşında) İsmail amca Kızılırmak deltasının denizle buluştuğu yere yakın bir kulübede yaşıyor. Eski havyar ustası. Onun bu durumu zeginlik göstergesi havyar ile tezat oluşturuyor. Çocukluğundan bu yana kış aylarında Sürmene den yelkenli teknelerle Yeşilırmak ve Kızılırmak ağzında mersin avcılığına gelirmiş. Eski reisleride hatırlıyor, Rum ustalarıda. Hatta Almanların geldiği dönemde, getirdikleri koruyunun nasıl kullanılacağının tarifini birinci elden öğrenenlerden. Askerlik sonrası havyar ustalığı çok iyi olduğu için İstanbul Üniversitesinde seminerlere pratik uygulama derslerine katılmış. Japon uzmanların eldiven kullanması, hijyenik davranması için önerilerine, ustalığın parmak hissiyle anlaşıldığını tatlı şivesiyle bahsetti. İstanbulda oteller bunun hazırladığı kutular kaliteli olduğu için öncelik verirler, en yüksek fiyattan satın alırlarmış. Kardeşi Koç ların Marmara otelinde aşçı olduğu için zaten bütün yıllık hasatın çoğunu buraya verirmiş. Hasan Demircioğlu ve İsmail Demircioğlu ile yaptığımız söyleşiler ve Evat Reis le yaptığımız çekimler dört beş kaset halinde arşivimizde yer almıştır. Bu çalıştayda sunular için ayrılan süreye uygun olarak 15 dakikalık çekim katılımcılara sunulmuştur. Umarız daha sonraki aşamada bu konuda hazırlanacak belgesellerde materyal olarak kullanılır. Ülkemizde bir dönem olarak yaşanan morina balıkçılığı ve bu insanların yaşadıkları, gelecek nesillere tanıtılır. 23