Konu: ÎMKB Vadeli İşlemler Piyasası Takas Sisteminin İşleyişine İlişkin Esaslar

Transkript

1 4 t Genelge No: 190 ÎMKB Vadeli İşlemler Piyasası Müdürlüğü istanbul, 29 Aralık 2003 İSTANBUL MENKUL KIYMETLER BORSASI Emirgan İstanbul Tel : (02İ2) Faks: (0212) Konu: ÎMKB Vadeli İşlemler Piyasası Takas Sisteminin İşleyişine İlişkin Esaslar Sayın Üyemiz, İMKB Vadeli İşlemler Piyasası'nda işlem gören dövize dayalı vadeli işlem sözleşmelerinin takas işlemlerinin işleyişine ilişkin esasları düzenleyen 153 Sayılı Genelge, Ek'de yer alan yeni Genelge ile yürürlükten kaldırılmıştır. Konu hakkında bilgilerinizi ve gereğini rica ederim. Saygılarımla, İSTANBUL MENKUL KIYMETLER BORSASI BAŞKANLIĞI Osman BİRSEN Ek: IMKB Vadeli İşlemler Piyasası Takas Sisteminin İşleyiş Esasları Genelgesi SB/CAD/YB

2 Genelge No: ÎMKB VADELİ İŞLEMLER PİYASASI TAKAS SİSTEMİNİN İŞLEYİŞİNE İLİŞKİN HUSUSLAR I. GENEL ESASLAR II. İŞLEM VE TAKAS SAATLERİ IH. HESAP AÇMA, TEMİNAT YATIRMA/ÇEKME VE HESAP GÜNCELLEŞTİRME İŞLEMLERİ * IV. NAKİT DIŞI TEMİNATLARIN DEĞERLENMESİ * V. TEMİNATLARIN NEMALANDIRILMASI, DAĞITIMI, TAKAS ÜCRETLERİ VI. TEMERRÜT VE DİSİPLİN ESASLARI VI. 1. Temerrüt Esasları VI.2. Disiplin Esasları vn. İŞLEM VE HESAP AKTARIMI VII. 1. Üye Talebine Bağlı Hesap ve Pozisyon Aktarımı VII.2. Üyelerin Birleşmesi Durumunda Hesap ve Pozisyon Aktarımı VII.3. Üyenin Takas Merkezi Üyeliğinden Ayrılması Durumunda Hesap ve Pozisyon Aktarımı Ek- I : RİSK KILAVUZU Ek- 2 : RİSK TAAHHÜTNAMESİ l (*) İŞARETLİ BÖLÜMLER. BU GENELGE İLE YÜRÜRLÜKTEN KALDIRILAN 153 SAYILI GENELGEDE DEĞİŞİKLİK YAPILAN MADDELERİ GÖSTERMEKTEDİR. Takas Esasları / 1

3 VADELİ İŞLEMLER PİYASASI TAKAS ESASLARI L GENEL ESASLAR Vadeli İşlemler Piyasası'nda işlem gören sözleşmelerin takası, Borsa'mn düzenleme ve yönetmeliklerine uygun olarak Takas Merkezi olarak belirlenen ÎMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. tarafından yapılır. Takasbank'ın mali sorumluluğu yatırılmış işlem teminatları, üyelik teminatları ve güvence karşılıkları ile sınırlıdır. Takas işlemleri aşağıdaki esaslar çerçevesinde gerçekleştirilir: 1. Vadeli İşlemler Piyasası'nda gerçekleştirilen işlemlerin takası hususunda, Takasbank sadece takas üyeleri ile doğrudan ilişki içindedir. Takasbank, takas üyesi olmayan piyasa üyelerinin takas üyelerine karşı yükümlülüklerinden, piyasa ve takas üyelerinin müşterilerinin, diğer piyasa ve takas üyelerine karşı yükümlülüklerinden, herhangi bir takas üyesinin kendisine aracılık hizmeti veren bir diğer takas üyesine karşı yükümlülüklerinden ve takas üyesinin müşterilerine karşı yükümlülüklerinden sorumlu tutulamaz. 2. Piyasa'da gerçekleştirilen işlemlerin takası, işlem teminatları, üyelik teminatları ve güvence karşılığı ile sınırlı olmak üzere Takasbank'ın garantisi altındadır. Takasbank, merkezi muhatap olarak sözleşmelerin alıcısına karşı satıcı ve satıcısına karşı alıcı rolünü üstlenir ve böylece vadeli sözleşmelerden kaynaklanan tüm yükümlülüklerin sorumluluğunu yukarıdaki esaslar çerçevesinde üzerine almış olur. 3 Takas üyeleri için, yatırmış oldukları nakit ve nakit dışı teminatları izlemek üzere Takasbank nezdinde hesaplar açılır. 4. Piyasada gerçekleştirilen işlemlerde teslim şekli nakit uzlaşma esasına göre yapılır. Sözleşmenin vade sonu da dahil olmak üzere takas işlemleri "T+0" da sonuçlandırılır. 5. Takas üyeleri, piyasada gerçekleştirdikleri işlemler sonucu ortaya çıkan teminat tamamlama yükümlülüklerini o gün saat 16:30 itibariyle Türk Lirası cinsinden yerine getirmek zorundadırlar. Yükümlülüklerin yerine getirilme süreleri Borsa Başkanlığı tarafından geçici olarak değiştirilebilir. 6. Takas üyesi yükümlülüğünü saat 16:30'a kadar yerine getirmediği takdirde herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılır. Temerrüd ve disiplin esaslarına ilişkin detaylı açıklama altıncı bölümde yer almaktadır. II. İŞLEM VE TAKAS SAATLERİ İMKB Vadeli İşlemler Piyasası'nda uygulanacak işlem saatleri aşağıdaki gibi olacaktır. Seans Başlangıcı Öğle Arası Seans Sonu Gün Sonu I :00 12:00 13:00 14:00 14:15 Takas Esasları / 2

4 Takasbank tarafından 2001 yılının sonundan itibaren, ÎMKB bünyesinde işlem yapılan tüm piyasalarda gerçekleştirilecek işlemlerin takasının saat 16:30'a kadar bitirilmesi hedeflendiğinden, takas için gerekli işlemlerin tamamlanabilmesi açısından Vadeli İşlemler Piyasası'nda gerçekleştirilecek işlemler de, saat 14:00'da bitirilecektir. Bu açıdan bakıldığında, seans bitimini müteakip takas süreci aşağıdaki gibi olacaktır. Seans Bitimi Takas Bitimi/ Temerrüt Zamanı 1 T Temerrüt Başlangıcı < > 14:00 16:30 EFT Kapanış Saati Temerrüt Zamanı 2 Gün Başı < > Likidasyon Başlangıcı/ T+l Nakit dışı Teminat Satışı Seans Bitimi I :00 14:00 III. HESAP AÇMA, TEMİNAT YATIRMA/ÇEKME VE HESAP GÜNCELLEŞTİRME İŞLEMLERİ 1. Sistemde piyasa üyesi, adına işlem yaptığı her müşterisi ve kendisi için Takasbank A.Ş. nezdinde bir hesap açtırmak zorundadır. Vadeli İşlemler Piyasası'nda işlem yapacak her müşterinin hesap açılmadan evvel, içeriği Borsa tarafından hazırlanan, piyasanın ve işlem gören enstrümanların özelliklerinin anlatıldığı "Risk Kılavuzu" nu (Ek-1) okuduklarına ve anladıklarına dair "Risk Taahhütnamesi"ni (Ek-2) imzalaması gerekmektedir. Hesap açılışından önce müşteri bilgileri Takasbank Müşteri İsmine Saklama (MİS) sistemine girilerek Takas ve Saklama (TVS) sicil no tahsis edilir. Eğer müşterinin TVS sicil numarası mevcutsa, hesap açılış başvurusu sırasında Takasbank'a bildirilir. Hesap, Takasbank'ın onayı ile aktif hale gelir. 2. Takasbank A.Ş. nezdinde açılan her bir hesapta bulundurulması gereken teminat, nakit ve nakit dışı olmak üzere ikiye ayrılır. Nakit dışı teminatlar, belirlenen oran ve evsafta olmak üzere döviz, dövize endeksli tahvil ve TL ödemeli Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu cinsinden tutulabilir. TCMB'nin, piyasada yaptığı işlemler ve aldığı pozisyonlar dolayısıyla teminat yatırma yükümlülüğü bulunmamaktadır. 3. Takasbank A.Ş nezdinde "Müşteri" ve "Portföy" hesabı adı altında iki tip hesap açılabilecektir. 4. Vadeli İşlemler Piyasasında çok fazla sayıda hesap açılıp alım-satım sisteminin performansını düşürmemek için hesap açılışında bir alt limit öngörülmüştür. Buna göre, bir sözleşmede uzun veya kısa pozisyon alınması durumunda yatırılması gereken teminat tutarı kadar (2 milyar TL) bir miktarın (minimum %30 nakit, maksimum %70 nakit dışı) yatırılması zorunludur. Bu hesap alt limiti her 3 ayda bir gözden geçirilir. Hesaplardaki ortalama teminat ve alınan pozisyonlara bağlı olarak bu hesapların açılması ve kapatılması hususuna ilişkin konular Takasbank tarafından düzenlenir. 5. Takasbank tarafından hesap güncelleştirme işlemleri her gün saat 14:15-15:00 arasında yapılır. Gerekli değerleme işlemleri yapıldıktan sonra çekilebilir nakit teminat miktarı hesaplanır. Takas Esasları / 3 t*

5 6. Borsa tarafından, normal seansın son 15 dakikası ve takip eden 1 saatlik süre boyunca (13:45-15:00 saatleri arasında) üyenin teminat yatırma/çekmesine izin verilmez. Yatırma/çekme işlemlerinde, Borsa tarafından belirlenen teminat kompozisyonunu bozan teminat çekme talepleri reddedilir. 7. Seans bitiminde saat 14:15 itibariyle, hesabındaki toplam teminatı, o günkü kar ve zarar da dikkate alınarak, sürdürme teminat seviyesinin altına inen hesapların ait olduğu üyelere "teminat tamamlama çağrısı" yapılır ve teminatını en geç 16:30'a kadar başlangıç teminatı seviyesine tamamlaması istenir. Gerekli görüldüğü hallerde Borsa Başkanlığı tarafından gün içinde teminat tamamlama çağrısı yapılabilir veya olağanüstü durum teminatı olarak tüm hesap sahiplerinden ek teminat talep edebilir 8. Teminat tamamlama çağrısına muhatap olan hesapların ait olduğu üyelerin Takasbank nezdindeki 11 nolu serbest cari hesaplarına teminat tamamlama çağrısı tutarlarının toplamı kadar bloke konur. Üyelerin teminat tamamlama çağrısından kaynaklanan borçları kapandıkça, serbest cari hesaba konulan bloke, kapatılan borç tutarı kadar çözülür. 9. Üyenin hesabındaki TL nakit teminatlarından bloke olan kısmı Takasbank tarafından nemalandırılır. Hesapta bulunan ve çekilebilir olan nakit teminat (ÇNK) Takasbank tarafından nemalandırılmaz. Üye çekilebilir nakit teminatlarını, o gün elde edilen karlar hariç, hesap güncelleştirme işlemi sonrasında saat 15:00'dan sonra çekebilir (Nakit çekme son saati Takasbank Elektronik Transfer Sistemi kapanış saatidir). IV. NAKİT DIŞI TEMİNATLARIN DEĞERLENMESİ Vadeli İşlemler Piyasası ile ilgili olarak Takasbank 5 a yatırılan; 1. Yabancı para cinsinden yatırılan teminatlar, TC. Merkez Bankası'nın saat 15:30'da belirlenen gösterge niteliğindeki kurdan hesaplanan döviz alış kuru kullanılarak değerlenir. 2. Dövize endeksli tahviller, TL ödemeli Devlet Tahvili ve Hazine Bonoları Merkez Bankası'nın bir önceki gün itibariyle Resmi Gazete'de ilan ettiği değerler dikkate alınarak değerlenir. Tüm teminatlar belirlenen esaslar çerçevesinde belli kesintiler yapılarak teminata konu olabilir. Aşağıda değerleme ile hesap güncelleştirme sürecinin işleyişine ilişkin ortaya çıkan çizelge gösterilmektedir. Hesap Güncelleştirme Tmnt Yat./Çek Sonu Gün Sonu ^ Tmnt Yat/Çek. Bşlg 13:45 14:15 15:00 > Teminat Yatırma/Çekme Yapılamaz Takas Esasları / 4

6 V. TEMİNATLARIN NEMALANDIRMASI, DAĞITIMI VE TAKAS ÜCRETLERİ 1. Vadeli İşlemler Piyasası'nda işlem yapan tüm hesaplardaki bloke TL nakit teminatlar Takasbank tarafından nemalandırılır. Üyenin çekilebilir nakit teminatları nemalandırılmaz. Çekilebilir nakit teminat 3 farklı şekilde değerlendirilebilir: 1. EFT ile başka bir bankaya gönderilebilir. 2. Üyenin 11 Nolu serbest hesabına aktarılabilir. 3. Hesapta kalabilir. 2. Takasbank'a yatırılan nakit teminatlar (bloke TL nakit teminatlar), günün piyasa koşullarına göre mümkün olan en iyi oranlarda nemalandırılır. Hesap bazında günlük olarak hesapta tutulan nakit toplamı üzerinden nemalandırma yapılır. Takasbank Fon Yönetimi Müdürlüğü'nce verilen ortalama günlük faiz değeri üzerinden faiz hesaplanır ve ilgili hesaplara aktarım günlük olarak yapılır. Faiz oranı bildirilirken, yasal mali yükümlülüklerden doğan maliyetler faiz oranından düşülür. 3. Nemalandırmada esas alınacak tutar her gün saat 15:00 itibariyle Takasbank tarafından belirlenir. Saat 15:00'dan sonra teminat tamamlama çağrısı doğrultusunda yatırılan nakitler nemalandırılacak tutara dahil edilecek, bunun dışında yatırılan diğer nakit tutarlar nemalandırmaya dahil edilmeyecektir. 4. Takasbank'a teminat olarak yatırılan nakit teminatların nemalandırılması sonucunda elde edilen faizin belli bir yüzdesinin Takas Merkezi'ne verilmesi dışında ilave bir takas ücreti alınmayacaktır. Nemalandırılan nakit teminatlardan, disponibilite, BSMV ve SSDF gibi maliyetler düşüldükten sonra, elde edilen net faiz geliri her ay sonu itibariyle aşağıdaki gibi paylaştırılır. Borsa Yönetim Kurulu sözkonusu oranları gerekli gördüğü takdirde ilgili mevzuat çerçevesinde değiştirebilir. Hesap sahibine %85, Takasa aracılık eden üyeye % 7, Takasbank'a % 4, Güvence fonuna % 2, ÎMKB % 2. VI. TEMERRÜT VE DİSİPLİN ESASLARI VL1. Temerrüt Esasları Teminat tamamlama çağrısı Borsa tarafından, o günkü uzlaşma fiyatına göre hesaplanır ve teminatın sürdürme teminatı seviyesine veya altına düşmesi durumunda başlangıç teminatı seviyesine kadar nakit olarak tamamlanması istenir. Hesaptaki toplam teminat, sürdürme teminatının üzerinde olmasına rağmen nakit teminatın f, 0"ın altına düşmesi halinde ise üyeden nakit teminatının negatif (eksi) bakiyesini kapatması (teminatını "0"a eşitlemesi) istenerek teminat tamamlama çağrısı yapılır. Borsa Başkanlığı, yönetmelik uyarınca gerek gördüğü durumlarda olağanüstü durum teminatı olarak tüm hesap sahiplerinden ek teminat talep edebilir. Vadeli piyasada yaptığı işlemler sonucu aynı gün saat 16:30'a kadar nakit teminat tamamlama yükümlülüğünü yerine getiremeyen hesaplar temerrüde düşmüş sayılır. T.C. Takas Esasları / 5

7 Merkez Bankası'nın piyasalardaki likidite ve faiz oranları üzerindeki düzenleyici görevi dikkate alınarak, ÎMKB Vadeli İşlemler Piyasası'nda gerçekleştirmiş olduğu işlemlere ilişkin yükümlülüklerini aynı gün içerisinde EFT kapanışına kadar yerine getirmesi halinde temerrüt faizi uygulanmaz. Temerrüde düşen hesaplar için; 1. Takas bitim saati olan 16:30'dan EFT Kapanış Saatine kadar olan süre zarfında nakit teminat tamamlama yükümlülüğünün yerine getirilmesi durumunda birinci temerrüte düşülmüş olur. Üyeye, alt sınırı (üye bazında 100 milyon TL) her takvim yılı için Borsa Başkanı'nın teklifi üzerine Borsa Yönetim Kurulu'nca belirlenmiş bir miktarın altında olmamak üzere, ÎMKB Repo-Ters Repo Pazarı'nda veya T.C. Merkez Bankası Interbank Para Piyasası'nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanının 2 katı nisbetinde temerrüt faizi uygulanır (savunmasız temerrüt). 2. Temerrüdün bir sonraki güne kalması durumunda ise, ertesi gün saat 10:00'a kadar yerine getirildiği takdirde ÎMKB Repo-Ters Repo Pazarı'nda veya T.C. Merkez Bankası Interbank Para Piyasası'nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanının 3 katı nisbetinde temerrüt faizi uygulanır (II. Temerrüt - savunmalı temerrüt). 3. Temerrüt faizi tahakkuk tarihinden itibaren en geç 3 iş günü içinde tahsil edilir. Bu süre içerisinde temerrüt faizi tahsil edilmemiş ise, sözkonusu tutar üyenin Takasbank nezdindeki serbest cari hesabından re'sen alınır, burada yeterli miktarda TL bulunmadığı takdirde diğer nakit/nakit dışı teminatlara başvurulur. 4. Takasbank üyenin temerrüde düşmesi durumunda, üyenin merkez ofisindeki ekranına temerrüt sonucu ortaya çıkan gecikmeleri ve faizler bildirir. Savunmalı temerrüt durumunda, üye savunmasını yazılı olarak, ÎMKB Yönetmeliği'nin 35. Maddesine göre, 5 işgünü içinde Borsa Başkanlığına gönderir. Takasbank üyenin savunmalı ve savunmasız olarak temerrüde düşme sayısını ve tutarlarını Borsa Başkanlığı'na bildirir. 5. Üyeden tahsil edilecek temerrüt faizi dolayısıyla elde edilen tutar, Takasbank (% 25) ile Güvence Fonu (% 75) arasında paylaştırılır. 6. Takasbank, piyasada işlem yapan taraflar açısından garantör olması sıfatıyla, gün sonunda alacaklı olan taraflara yapması gereken ödemeler hususunda, ÎMKB, Takasbank ve/veya TCMB'den kaynaklanan teknik sebepler hariç EFT kapanış saatine kadar gereken ödemeyi yapamazsa, bu durumda borcunu ertesi gün öder ve gecikme nedeniyle, üç iş günü içinde, IMKB Repo-Ters Repo Pazarı'nda veya TCMB Interbank Para Piyasası'nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanının % 50 fazlası kadar gecikme faizini de öder. 7. Temerrüdün ertesi güne sarkması durumunda, temerrüde düşmüş hesaplar, üye teminat tamamlama çağrısına karşılık gelen miktarı Takasbank'a yatırana kadar kapalı konumda kalır. 8. Yükümlülüklerin 10:00'a kadar yerine getirilmemesi durumunda, temerrüde düşen ilgili hesaba ait açık pozisyonlar en az temerrüde düşülen tutarı karşılayacak teminat açığa çıkana kadar, saat 10:00-14:00 arasında ilgili üye tarafından likide edilir ve aynı Takas Esasları / 6

8 zamanda üyeden saat 10.00'a kadar yükümlülüğünü yerine getirmemiş olması dolayısıyla tahakkuk eden temerrüt faizi (ÎMKB Repo-Ters Repo Pazarı'nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası'nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanının 3 katı) ile üyenin temerrüde ilişkin savunmasını vermesi istenir Üyenin ilgili hesaba ilişkin pozisyonları likide edememesi durumunda eksik kalan kısım üye tarafından karşılanmak zorundadır. 9. Pozisyonların likidasyonuna ek olarak 10:00-14:00 saatleri arasında Takasbank tarafından üyenin nakit dışı teminatları da likide edilerek yükümlülüğün tamamlanması sağlanır. Likidasyon işlemlerinin ardından takas bitim saati olan 16:30'da üyenin nakit teminat eksiği olması durumunda ise, eksik olan kısım, ÎMKB Vadeli İşlemler Piyasası Takas Merkezi Üyeliği ve İşlemlerine İlişkin Yönetmeliğin 24. ve 25. maddeleri uyarınca karşılanır. Temerrüde düşen üyenin likidasyon işlemlerinin sürdüğü sırada temerrüde yol açan TL yükümlülüğünü Takasbank'a yatırmak suretiyle yerine getirmesi durumunda likidasyon işlemleri durdurulur. Pozisyon ve teminatların likidasyonuna ilişkin diğer esaslar Borsa Başkanlığı'nca belirlenir. Aşağıda tablo halinde temerrüt esasları gösterilmektedir: Temerrüt Zamanı T Saat Temerrüt Süreci Cezai Yaptırım EFT Kapanış Saati T+1 Saat 10:00'a kadar Savunmasız Temerrüt Savunmalı Temerrüt İMKB Repo-Ters Repo Pazarında veya TCMB İnterbank Para Piyasasında oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanının 2 katı İMKB Repo-Ters Repo Pazarında veya TCMB İnterbank Para Piyasasında oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanının 3 katı T+1 10:00-14:00 Likidasyon Üyenin pozisyonlannın likide edilmesi T+1 10:00-14:00 Nakit Dışı Teminatlann + Satılması Takasbank tarafından üyenin nakit dışı teminatlarının satılması 10. İşlem yasağı getirilen müşterilerin sadece taahhütlerini kapatması amacıyla işlem yapmasına izin verilir. VI.2. Disiplin Esasları 1. İMKB Yönetmeliği'nin 53/c maddesine istinaden takas günü (T+0) yükümlülüklerin yerine getirilmemesinden dolayı ertesi gün ve/veya daha sonra kapatılan temerrütler disipline konu edilecek olup, disiplin cezası üye bazında oluşan günlük toplam tertıerrüt tutarı üzerinden hesaplanır. 2. Temerrütler ile ilgili savunmalar Borsa Başkanlığı'nca alınır ve İMKB Yönetmeliği'nin 53. Maddesinin uygulanması amacıyla, aynı yönetmeliğin 56. Maddesi uyarınca üye Disiplin Komitesi'ne aylık olarak sevk edilir. 3. Borsa Yönetim Kurulu'nca savunmaların geçerli kabul edilmemesi durumunda uygulanacak para cezası üyeden, tebellüğ tarihinden itibaren 5 iş günü içinde tahsil edilir ve Borsa adına açılan hesaba gelir olarak kaydedilir. Disiplin cezası nakit olarak Takas Esasları / 7

9 tahsil edilecek olup, temerrüt faizinden ayrı olarak Borsa Başkanlığınca tahakkuk ve tahsil ettirilir 4. Disiplin Komitesi tarafından esas alınarak, her ay sonu itibarıyla toplam temerrüt tutarı üzerinden hesaplanarak uygulanacak olan kademeli para cezaları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Temerrüt Matrahı Matrah Önceki Kademe Üst Sınır İçin Ödenecek Tbtar 50 Milyar TL'na kadar (dahil) Ceza Oram Önceki Kademe üst Sınırdan Fazlası İçin Ödenecek Tlıtar Toplam Tutar 50,000,000, ,000, ,000,000 (En az 50 milyon) Milyar TL'na 50,000,000, ,000, ,000, ,000,000 kadar (dahil) 100 Milyar TL üzeri 250,000, Pozisyon ve/veya teminat likidasyon işlemlerine sebep olan temerrüt durumlarında disiplin cezaları için, tabloda yer alan ceza oranlarının 5 katı uygulanır. Bir ay içinde iki defadan fazla likidasyona sebep olan ve bu yüzden disiplin cezası alan üye ödeyeceği para cezasına ek olarak üç iş günü süreyle Borsa Yönetim Kurulu Kararı ile üyelikten çıkarılır. Takas Esasları / 8

10 vn. İŞLEM VE HESAP AKTARIMI İMKB Vadeli İşlemler Piyasası'nda üyelerin gerçekleştirdikleri işlemlerden kaynaklanan hatalara ve zorunlu durumlara bağlı olarak 3 tip hesap ve pozisyon aktarımı yapılmaktadır: 1. Üye talebine bağlı hesap ve pozisyon aktarımı 2. Üyelerin birleşmesi durumunda hesap ve pozisyon aktarımı 3. Üyenin Takas Merkezi üyeliğinden ayrılması durumunda hesap ve pozisyon aktarımı İşlem ve hesap aktarımına ilişkin aşağıdaki hususların takibi sürecin etkin işlemesi açısından büyük önem taşımaktadır: İşlem ve hesap aktarım sürecinde, önce pozisyonlar Borsa tarafından aktarılacak, daha sonra Takasbank tarafından teminat aktarımı yapılacaktır. Hesaplara ait pozisyonların aktarıldığına ilişkin bilgi Borsa tarafından Takasbank'a yazı ile bildirilecek ve telefon ile teyid edilecektir. İşlem ve hesap aktarımına ilişkin başvurular, üye tarafından, maddi hatadan kaynaklananlar dışında, doğrudan Takasbank'a iletilecek, Takasbank bu konudaki talepleri yazılı olarak Borsaya bildirecektir. Temerrüt durumundaki (teminat tamamlama çağrısına muhatap) hesaplar teminat ve pozisyon aktarımına konu olamayacaktır. İşlem ve hesap aktarımına ilişkin ücretler, Takasbank tarafından üyelerden aylık bazda tahsil edilecek, Borsa (% 50) ve Takasbank (% 50) arasında paylaştırılacaktır. VII. I. Üye Talebine Bağlı Hesap ve Pozisyon Aktarımı Üyeler tarafından gün içinde gerçekleştirilen işlemlerin yanlış hesaplar adına gerçekleştirilmiş olması durumunda, üyenin talebi üzerine sözkonusu işlemlerin transferi ve/veya pozisyonların aktarımı gün sonunda saat 14:00-14:30 arasında Borsa tarafından yapılır. Üye bu konudaki talebini en geç saat 14:15'e kadar Borsa Başkanlığı'na iletmek zorundadır. Hata sonucu yapılacak pozisyon aktarımları için Borsa tarafından ilgili üyeden herhangi bir ücret alınmayacaktır. İlgili hesaplara ilişkin teminat aktarımları ise Takasbank tarafından gerçekleştirilecektir. VII. 2: Üyelerin Birleşmesi Durumunda Hesap ve Pozisyon Aktarımı İki veya daha fazla üyenin birleşmesi durumunda, yeni üyeye Borsa ve Takasbank tarafından hesap ve teminat aktarımının yapılması gerekmektedir. Bu durumda, yapılacak bir pozisyon ve hesap transfer işlemi üzerinden de, her üyeden aktarıma konu pozisyonlar için Takasbank'da bulundurulması gereken zorunlu teminatın onbinde l'i seviyesinde bir ücret talep edilecektir. Bu ücret, her bir üyeden ayrı ayrı alınmak üzere 50 milyon TL'nin altında, 500 milyon TL 5 nin üstünde olamayacaktır. Bu tip hesap ve pozisyon aktarım sürecinde, aynı üye altında yer alan aynı kişilere ait hesaplar birleştirilerek hesap ve pozisyon aktarımı gerçekleştirilecektir. Takas Esasları / 9

11 VII. 3. Üyenin Takas Merkezi Üyeliğinden Ayrılması Durumunda Hesap ve Pozisyon Aktarımı Üyenin Takas Merkezi üyeliğinden ayrılması veya geçici olarak üyelikten çıkarılması durumunda, müşterilerin, yeni seçtikleri üyeye pozisyon ve hesap aktarımı takas işlemlerinin bitim saati olan 16:30'dan başlayarak ertesi gün işlemlerin başlama zamanı olan saat 10:00'a kadar yapılacaktır. Hesap ve pozisyon aktarım işleminin ertesi gün saat 10:00'dan sonraya sarkması durumunda, ilgili hesaplar işleme kapatılacak, hesap ve pozisyon aktarım işlemi bittikten sonra gün içinde tekrar işleme açılacaktır. Bu durumda, işlem ve hesap aktarımı için, hesabı aktarılan müşteriden Takasbank'da bulundurulması gereken zorunlu teminatın onbinde l'i seviyesinde bir ücret talep edilecektir. Bu ücret, 50 milyon TL'nin altında, 500 milyon TL'nin üstünde olamayacaktır. Takas Esasları /10

12 Ek-1 VADELİ İŞLEMLER PİYASASI RİSK KILAVUZU Bu kılavuzla amaçlanan, yatırımcı olarak sizin vadeli işlemler piyasasında alım-satım yapmanızı özendirmek veya sizi bu fikrinizden caydırmak değil, size piyasada karşılaşabileceğiniz riskler konusunda bilgi vermek ve aydınlatmaktır. Finansal piyasalarda risk, yapılan yatırım sonucu elde edilmesi beklenen getirinin sabit olmayıp belli değişkenlere bağlı olarak değişmesinden kaynaklanır. Beklenen getiri ise, piyasanın değişik durumlarında elde edilebilecek getirilerin bir çeşit ortalamasıdır. Bu kılavuz, vadeli işlem piyasalarında işlem gören vadeli sözleşmelerden sadece vadeli işlem (futures) sözleşmelerinin alım-satım ve takas işlemleri sonucunda ortaya çıkabilecek riskleri anlatmaktadır. 1. Vadeli İşlem (Futures) Sözleşmelerinde Risk Vadeli işlem sözleşmelerinin en temel özelliği, kredili alış ve açığa satış işlemlerinde olduğu gibi düşük miktarda para ve/veya teminatla büyük pozisyonlar alınabilmesine imkan vermesidir. Yüksek kaldıraç etkisi ile bu piyasalarda yüksek getiriler elde edilebileceği gibi, büyük zararlarla karşılaşma ihtimali de vardır. Bununla beraber, vadeli işlemler etkin bir risk yönetimi aracı olması, yatırılan nakit teminata faiz getirişi sağlaması imkanları gözönüne alındığında yatırımcılar açısından oldukça caziptir. Geleceğe dönük belirsizliklerin giderilmesine yardımcı olması açısından vadeli işlem piyasaları önemli rol oynamaktadır. Yüksek kaldıraç etkisi yardımıyla spekülatif amaçlı büyük pozisyonlar alınabilmesinin yanı sıra, vadeli işlem piyasaları spot piyasada tutulan pozisyonların olası fiyat düşüşlerine karşı korunma sağlayarak geleceğe dönük belirsizliklerin giderilmesine yardımcı olur. Ayrıca, yatırımcıların gelecekte gerçekleşmesini bekledikleri nakit akışlarına uygun olarak şimdiden pozisyon almalarını sağlar. Alternatif bir piyasa olması açısından da, spot piyasadaki dengesizliklerin arbitraj işlemleri yardımıyla asgari seviyeye indirilmesine olanak vermektedir. Vadeli İşlemler Piyasası'nda vadeli işlem sözleşmesi alım-satımında bulunan her yatırımcı, yaptığı işlem sonucunda kar elde edebileceği gibi önemli ölçüde zarar riski ile de karşı karşıya kalabilecektir. Ortaya çıkacak zarar miktarı, başlangıç teminatını aşabileceği gibi, yatırımcının aracı kuruluşunda açtırdığı hesabındaki teminatın tümünü de aşabilir. Piyasada fiyat hareketleri dolayısıyla ortaya çıkabilecek zarar miktarını sınırlamak amacıyla alınabilecek birtakım önlemler bulunmakla beraber, bu önlemlerin mutlak etkinliği konusunda hiçbir garanti bulunmamaktadır. Bu nedenle, vadeli işlem sözleşmesi alım-satım işlemine taraf olacak yatırımcılar, potansiyel risk yönetim tekniklerini anlamak ve uygulamak zorundadırlar. Takas Esasları /11

13 2. Vadeli îşlem Sözleşmesinin Seçimi Farklı vadeli işlem sözleşmeleri, farklı zaman dilimlerinde farklı derecelerde risk ve getiri içerir Bir vadeli işlem sözleşmesinin piyasası belli bir zamah aralığında yukarı veya aşağı doğru hızla hareket edebileceği gibi diğer belli bir zaman aralığında da oldukça dar bir bantta hareket edebilir Bu nedenle, yatırımcı olarak sizin, almak veya satmak istediğiniz vadeli işlem sözleşmesini belirlerken, piyasada mevcut bilgiler ışığında, hedeflerinize ve üstlenmeyi düşündüğünüz risk seviyesine en uygun olan alternatifi seçmeniz gerekmektedir Diğer taraftan, geçmişte veya bugün piyasada gerçekleşen fiyat hareketleri, gelecekte de aynı gelişmelerin olacağının garantisi değildir Belli bir zaman aralığında sıkışan ve durağan hareket eden fiyatlar aniden çok büyük dalgalanmalar gösterebileceği gibi bunun tersi bir durumla da her an karşılaşma ihtimaliniz bulunmaktadır. 3. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Pozisyon Alınması Bir vadeli işlem sözleşmesini alan taraf uzun, satan taraf ise kısa olarak adlandırılır. Uzun taraf, sözleşmenin fiyat artışlarından kar ederken, kısa taraf zarar eder. Benzer şekilde, sözleşmenin fiyatı düştüğünde uzun taraf zarar, kısa taraf ise kar edecektir. 4. Teminat Sisteminin İşleyişi Vadeli İşlemler Piyasası'nin temelini, teminat sisteminin etkin işleyişi oluşturmaktadır. Bu nedenle, sizin yatırımcı olarak riskinizi anlamanız açısından farklı piyasa şartları altında teminat sisteminin size sağlayacağı avantajları ya da karşı karşıya bırakacağı riskleri bilmeniz gerekmektedir. Vadeli İşlemler Piyasası'nda işlem yapmak üzere yatırılan teminat, basit bir depozito olmasının ötesinde, yatırımcı olarak piyasada karşı karşıya kaldığınız zararların veya elde ettiğiniz karların yansıtılacağı ve günlük uzlaşmanın gerçekleşeceği, böylelikle tüm yatırımcıların karşı taraf kredi riskinin merkezi bir Takas Kurumu'na devredilebileceği bir "işlem karşılığı" niteliğindedir 4.1. Başlangıç Teminatı Vadeli İşlemler Piyasası'nda açılan her pozisyon bazında, gerçekleştirilen işlemin parasal değeri karşılığı dikkate alınarak Borsa tarafından belirlenen bir tutann Takas Merkezi'ne teminat olarak yatırılması gerekmektedir Buna "başlangıç teminatı" adı verilir. Borsa, değişen piyasa şartlarını ve risklerini gözönüne alarak bu tutarı zaman içinde arttırıp azaltabilir Bununla birlikte, aracı kuruluşunuz sizden gün içinde tutulan pozisyonlara göre değişen fiyat hareketlerine bağlı, olarak ek teminat isteyebilir Bu açıdan, aracı kuruluşunuzu seçerken sizden talep edeceği başlangıç teminatının Borsa tarafından belirlenen tutann ne kadar yakınında olacağını sorgulamanız ve imzalayacağınız anlaşmayı dikkatle incelemeniz gerekmektedir.. Takas Esasları /12

14 4.2. Piyasaya Göre Ayarlama - Sürdürme Teminatı - Teminat Çağrısı Her gün sonunda, açık olan vadeli işlem pozisyonu üzerinden piyasadaki olumlu ve olumsuz fiyat değişimleri sonucunda ortaya çıkan karlar veya zararlar teminatınıza günlük olarak yansıtılacaktır (piyasaya göre ayarlama). Güncelleştirme işlemleri sonrasında, aracı kuruluşunuzdaki hesabınızın, nakit piyasadaki fiyat hareketleri sonucunda, Borsa tarafından belirlenmiş olan "sürdürme teminatı" değerine ulaşması veya bu değerin altına düşmesi durumunda aracı kuruluşunuz sizden teminatınızı en kısa süre içerisinde tekrar "başlangıç teminatı" seviyesine getirmenizi isteyecektir (teminat tamamlama çağrısı). Örneğin, Aralık 2001 dolar vadeli işlem sözleşmesini almak veya satmak için yatırmanız gereken başlangıç teminatı 4 Milyar TL, Borsa tarafından belirlenen sürdürme teminatı da 3 Milyar TL olsun. Piyasadaki olumsuz fiyat hareketleri sonucunda ortaya çıkan zarar sonucunda teminatınız 2.9 Milyar TL seviyesine düştüğünde, aracı kuruluşunuz sizden ek olarak 1.1 Milyar TL daha teminat yatırmanızı, yani teminat hesabınızı 4 Milyar TL seviyesine çıkarmanızı isteyecektir. Teminat tamamlama çağrısı sonrası Borsa tarafından belirlenen ve aracı kuruluşunuz tarafından size bildirilen zaman ve şekilde istenen teminatı nakit olarak yatırmadığınız takdirde, aracı kuruluşunuz, size hiçbir ihbarda bulunmadan, açık pozisyonlarınızı likide etmek suretiyle elden çıkarma hakkına sahip olacaktır. 4.3 Olağanüstü Durum Teminatı Yukarıda anlatılan teminatlara ek olarak Borsanın olağanüstü durumlarda Olağanüstü Durum Teminatı adı altında ek teminat isteme hakkı da bulunmaktadır. 5. Belge ve Dokümanların İncelenmesi Vadeli İşlemler Piyasası'nda aracı kuruluşunuz vasıtasıyla işlem yapmak istediğiniz zaman, yatırımcı olarak sizin öncelikli olarak aracı kuruluşunuzla imzalayacağınız her türlü belge ve dokümanı incelemeniz, aracı kuruluşunuzun sizden teminat çağrılarına nasıl ve ne zaman cevap vermeniz gerektiği konusundaki beklentilerini anlamanız ve aracı kuruluş seçiminizi yaparken bunu da gözönünde bulundurmanız gerekmektedir. Ayrıca, sahip olduğunuz pozisyonlarınıza ilişkin riskinizi sürekli olarak takip edebilmek için, aracı kuruluşunuzdan her gün sonunda, yapılan işlemlerin ve teminat hesap bakiyenizdeki değişikliklerin bildirilmesini talep edebilirsiniz. > 6. Yatırımcı Açısından Risk Yönetimi Yatırımcı açısından risk yönetiminde dikkat edilmesi gereken başlıca noktalar, piyasanın likiditesi, alım-satımda doğru zamanın seçimi ve takip edilecek alım-satım stratejisinin etkinliği gibi konulardır. Takas Esasları /13 ç y â f c

15 6.1. Likidite Faktörü Piyasada işlem yapan yatırımcıların bilmesi gereken en önemli noktalardan biri, bazı sözleşmeler ve bazı teslimat vadelerinin diğerlerine kıytfsla daha aktif olarak alınıp satıldığı ve dolayısıyla daha likit olduğudur. Bu konuda kullanılabilecek en önemli kriter, işlem hacmi ve açık pozisyon sayısıdır. Vadeli İşlemler Piyasası'nda pozisyonunuzu ters bir pozisyon almak suretiyle kapatabileceğiniz likit bir piyasanın varlığı her zaman mümkün olmayabilir. Bu durum genellikle, vadeli işlem fiyatının Borsa tarafından izin verilen günlük maksimum artış ve azalış limitinde hareket ettiği zamanlarda geçerli olup, bu zamanlarda normal piyasa üyeleri içinden emrinizi karşılayacak üyeyi bulmakta zorlanabilirsiniz. Bu dönemlerde, eğer söz konusu sözleşmede işlem yapıyorlarsa, piyasa yapıcılar da piyasaya verdikleri çift taraflı fiyat kotasyonlarını en geniş banttan tutmak suretiyle piyasada istediğiniz işlemi istediğiniz fiyattan gerçekleştirmenize imkan vermeyebilirler Doğru Zamanlama Vadeli işlem sözleşmesi alım-satım işlemlerinde, fiyatların hareket edeceği yön konusunda haklı olmak çoğu zaman yeterli değildir Aynı zamanda fiyat hareketlerinin gerçekleşeceği zamanı da iyi tespit etmek gerekmektedir. Piyasada gerçekleşebilecek olumsuz fiyat hareketleri size kısa vadede üstlenemeyeceğiniz ölçüde büyük zararlar yaşatabileceği gibi, uzun vadede sizi haklı çıkarıp çok büyük karlar elde etmenizi de sağlayabilir Bu açıdan aldığınız pozisyonu ne kadar süreyle taşıyabileceğiniz büyük önem taşımaktadır. Örnek: Ocak ayında, Mart dolar vadeli işlem sözleşmesini 1,500,000 seviyesinden, 30 Milyar TL başlangıç teminatı yatırmak suretiyle satın aldığınızı, sürdürme teminatının 25 Milyar TL ve sözleşme büyüklüğünün ise 100,000 $ olduğunu kabul edelim. Sözleşmeyi aldıktan bir gün sonra, sözleşmenin fiyatı 1,350,000 seviyesine düştüğünde 15 Milyar TL ((1,500,000-1,350,000)* 100,000 $) zarar hesabınıza yansıtılır ve hesabınızdaki toplam teminat 15 Milyar TL'na düşer. Aracı kuruluşunuz sizden 15 Milyar TL yatırmanızı yani, başlangıç teminatı seviyesi olan 30 Milyar TL'nı hesabınızda bulundurmanızı ister. İstenen teminatı yatırmamanız durumunda temerrüde düşeceğinizden dolayı, daha fazla zarar etmemeniz için aracı kuruluşunuz sizin pozisyonunuzu likide eder ve Takas Merkezi nezdindeki bütün teminatlarınızı da bu yükümlülüğünüzü karşılamak amacıyla kullanabilir. Bunu yaptığında ise, bu tarihten itibaren sözleşme fiyatının tekrar yükselmesi, pozisyonunuz kapandığından dolayı sizin için hiçbir önem taşımayacaktır. Eğer yukarıdaki durumda risk üstlenmeyi kabul edip, teminatınızı sürekli arttırmak suretiyle pozisyonunuzu taşımayı göze alırsanız, ileride vadeli işlem sözleşmesi fiyatlarının birden yükselmesi durumunda kar elde etme imkanınız olacaktır. Dolayısıyla, başarılı bir. vadeli işlem sözleşmesi alım-satım işlemi için, vadeli işlem sözleşmesinin seçimi kadar, alım-satım kararının veriliş zamanı ve pozisyon alındıktan sonra teminat tamamlama çağrısına cevap verebilecek ilave teminatınızın bulunup bulunmadığı da çok önemlidir Takas Esasları /14

16 6.3. Vadeli İşlemler Piyasası'nda Alım-Satım Stratejileri Vadeli işlem piyasalarında, aracı kuruluşunuza piyasada karşı karşıya kaldığınız zararı belli bir seviyede durdurma emri (stop loss order) verme imkanınız da bulunmaktadır. Bu emirleri kullanarak örneğin, piyasa fiyatı belli bir seviyeye geldiğinde daha önce almış veya satmış olduğunuz bir vadeli işlem sözleşmesini belli bir fiyat seviyesinden otomatik olarak satabilir veya alabilirsiniz. Böylece, piyasada pozisyon aldıktan sonra bu pozisyonu ne zaman likide edeceğinize karar vermek için devamlı piyasayı izlemek zorunda kalmazsınız. Bu emir türü, vadeli işlem fiyatı beklentilerinizin tersine hareket ettiği durumlarda kullanıldığından "zararı belli bir seviyede durduran emir türü" olarak da tanımlanabilir. Örneğin, dolar vadeli işlem sözleşmesini 1,100,000'den almak ve zararınızı da 50,000 TL'de sınırlı tutmak istediğinizde, aracı kuruluşunuza vadeli işlem fiyatı 1,050,000'ye düştüğünde pozisyonunuzu kapatması için "şarta bağlı emir" (strateji emri) verebilirsiniz. Piyasa, belirlediğiniz seviyeye (1,050,000'ye) geldiğinde, şarta bağlı emriniz sisteme girilecektir. Bununla birlikte, piyasada her zaman belirlediğiniz fiyattan işlem gerçekleştirmeniz mümkün olmayabilir. Dalgalı seyir izleyen bir piyasada, fiyatlar çok hızlı artış ve azalış gösterdiğinden dolayı, pozisyonunuzu istediğiniz anda istediğiniz fiyattan kolayca likide etme şansınız bulunmayabilir. Bu şartlar altında, aracı kuruluşunuzun tek yükümlülüğü sizin emrinizi piyasada en uygun fiyattan gerçekleştirmek olacaktır. Birtakım olağandışı gelişmeler olduğu durumlarda piyasada işlem gören vadeli işlem sözleşmesi fiyatı tavan veya taban olabilir. Hatta piyasa yapıcılığı sistemi ile desteklense dahi piyasada alıcı veya satıcı bulunmayabilir. Bu durumda emrinizi istediğiniz fiyattan o gün gerçekleştirmeniz mümkün olmayabilir. Buna rağmen şarta bağlı emir (stop loss order) girmek suretiyle piyasanın olumsuz değişmesi durumunda daha hızlı hareket edebilir ve zararınızı daha aza indirebilirsiniz. Ayrıca, şarta bağlı emirler belli bir kar stratejisini gerçekleştirmek amacıyla da kullanılabilir. Örneğin, siz 1,100,000'den dolar vadeli işlem sözleşmesi aldığınızda, doların değeri 1,400,000'e çıktığında, aracı kuruluşunuza 1,300,000 fiyat seviyesi şartına bağlı emir verip karınız belli bir seviyeye ulaştığında satış emrinizin sisteme otomatik olarak girilmesini sağlayarak karınızı realize edebilirsiniz. Bu yaklaşımınız piyasada elde edebileceğiniz 300,000 TL kardan, 200,000 TL'lık kısmını garanti altına alırken, aynı zamanda her türlü fiyat hareketinden yatırımcı olarak faydalanmanızı da sağlayacaktır. Bununla birlikte, bu ve benzeri tip emirleri değişen piyasa şartları karşısında dikkatle takip etmeniz gerekmektedir. Diğer taraftan, vadeli işlem piyasalarında, karşılaştığınız riski sınırlamak amacıyla, aynı anda bir vadeli işlem sözleşmesinde uzun, farklı bir vadeli işlem sözleşmesinde kısa pozisyon alarak "yayılma pozisyonu" (spread) da oluşturabilirsiniz. Bu stratejideki amaç, her iki sözleşmenin fiyatı arasındaki farkın (bazın) genişlemesi veya daralmasından yararlanarak kar elde edilmesidir "Yayılma pozisyonu"nda genellikle kazanç veya kayıplar, vadeli işlem genel fiyat seviyesindeki değişimden ziyade her iki sözleşme arasındaki fiyat farklılığı üzerinden ortaya çıktığından dolayı, bu yaklaşım vadeli işlemler piyasasında "düz pozisyon" (outright position) almaktan daha muhafazakar ve daha az risklidir. Takas Esasları /15

17 6.4. Vadeli İşlemler Piyasası'nda Alım-Satım Strateji Örnekleri Vadeli işlem piyasalarında, korunma veya spekülasyon amâçlı işlem yapılabileceği gibi, çeşitli strateji emirleri yoluyla alım-satım işlemi gerçekleştirilmesi imkanı da bulunmaktadır. Aşağıda, korunma amaçlı ve spekülasyon amaçlı işlemler ile yayılma pozisyonu kullanımını açıklayan farklı tipte örnekler verilmektedir. Örnek 1 - Korunma Amaçlı İşlem Aralık ayı başında yaptığı ihracat işlemi sonucunda alacağı olan ABC firması piyasada doların değer kaybı riskinden korunmak istemekte, Mart ayında doların 1,050,000'nın altına düşmesinden endişe etmekte ve muhtemel fiyat düşüşlerinden korumak amacıyla Mart dolar vadeli işlem sözleşmesini 1,050,000'den satarak elde edeceği parayı tam korumaya almayı amaçlamaktadır. Bu işleme ilişkin detaylar ve firmanın elde edeceği getiri aşağıda belirtilmiştir. Spot ile vadeli fiyatlardaki değişimin aynı olduğu varsayılmıştır, ancak korunma amaçlı işlemlerin gerçekleştirilmesinde çok değişik yaklaşımlar bulunduğu gibi, spot ve vadeli işlem fiyatlar arasındaki değişimlerin de farklı olabileceği göz önünde bulundurularak, her zaman tam bir korunma beklenmemelidir. İhracat tutarı = 500,000 $ Doların spot piyasa değeri = 1,000,000 Dolar vadeli işlem sözleşmesinin değeri = 1,050,000 TL Sözleşme büyüklüğü = 100,000 $ Satılacak sözleşme sayısı = 500,000 $ / 100,000 $ = 5 sözleşme Mart Endeks VİS Fiyatı Portföy Değeri Portföy Kar/Zararı VİS Kar/Zarar Toplam Kar/Zarar Senaryo 1 950, Milyar -25 Milyar 50 Milyar 25 Milyar Senaryo 2 1,050, Milyar 25 Milyar 0 25 Milyar Senaryo 3 1,100, Milyar 50 Milyar -25 Milyar 25 Milyar Tablodan da görüleceği üzere, doların değeri ne olursa olsun portföyün toplam getirişi değişmemiş ve her durumda 25 Milyar TL karla dönem sona ermiştir Örnek 2 - Spekülasyon Amaçlı İşlem Piyasada fiyat artışları beklentisi içinde olan ve spot piyasada pozisyon taşımayan XYZ Şirketi Mart ayında doların yükseleceği beklentisi ile Aralık ayında Vadeli İşlem Piyasası'nda uzun pozisyon almıştır. Sözleşmeye ilişkin veriler ve yatırımcının farklı piyasa senaryoları altında elde edeceği kar/zarar aşağıda gösterilmiştir Doların spot piyasa değeri = 1,060,000 Dolar vadeli işlem sözleşmesinin değeri = 1,085,000 Sözleşme büyüklüğü = 100,000 $ Başlangıç teminatı = 20 Milyar TL Takas Esasları / 16

18 Mart Endeks VİS Getiri Oranı VİS Fiyatı Kar/Zarar (TL.) Senaryo 1 985, Milyar -%100 Senaryo 2 1,085,000 0 % 0 Senaryo 3 1,185, Milyar % 100 Dolar vadeli işlem sözleşmesinin değeri 1,095,000 seviyesine yükseldiğinde, sözleşmeyi alan taraf 1 Milyar TL (= (1,095,000-1,085,000) * 100,000 $) kar elde edecektir. Bu kar, başlangıçta yatırılan 20 Milyar TL. ile karşılaştırıldığında % 5'luk bir getiriyi ifade etmektedir. Diğer bir ifade ile, spekülatif amaçlı pozisyon alan XYZ Şirketi, dolar vadeli işlem sözleşmesinin yaklaşık % 1 artışı karşısında yatırdığı teminat üzerinden spotta elde edeceği getirinin (% 1) 5 katı kadar (% 5) kar elde etmiştir. Örnek 3 - Yayılma Pozisyonu Yukarıda verilen örnekler piyasadaki fiyat artış veya azalışlarından korunmak veya faydalanmak amacıyla doğrudan pozisyon alınması işlemine ilişkin olup, bunun dışında piyasada takip edilebilecek farklı alım-satım stratejileri de vardır. En basit tanımla, yayılma pozisyonu (spread), bir vadeli işlem sözleşmesinin alınıp diğer bir vadeli işlem sözleşmesinin satılması işlemini içerir. Amaç, bir vadeli işlem sözleşmesinin alım fiyatı ile diğer bir vadeli işlem sözleşmesinin satım fiyatı arasındaki farktan kar elde etmektir. Bugünkü tarih = 15/12/2001 Mart 2001 dolar vadeli işlem sözleşmesinin değeri = 1,050,000 TL Mayıs 2001 dolar vadeli işlem sözleşmesinin değeri = 1,075,000 TL Her iki vadeli işlem sözleşmesi arasındaki fark = 25,000 Sözleşme büyüklüğü = 100,000 $ ABC Şirketi, yaptığı piyasa analizleri sonucu, önümüzdeki birkaç ay içinde, her iki sözleşme arasındaki farkın (bazın) 25,000 TL üzerine çıkacağını tahmin etmektedir. Eğer Şirket öngörüsünde haklıysa, bu durumda piyasada Mart dolar vadeli işlem sözlemesi satıp (daha düşük fiyatlı sözleşme), Mayıs dolar vadeli işlem sözleşmesi (daha yüksek fiyatlı sözleşme) satın alarak kar elde edebilecektir. Gelişen olayların Şirketi haklı çıkarması ve Şubat ayında Mart dolar vadeli işlem sözleşmesi fiyatının 1,060,000'e ve Mayıs dolar vadeli işlem sözleşmesi fiyatının ise 1,090,000'e yükselmesi durumunda, 30,000 TL bir fark ortaya çıkacaktır. Her iki sözleşfneyi de bu anda likide ederek, Şirket aldığı dolar vadeli işlem sözleşmesi üzerinden 5,000 (=30,000-25,000) birimlik net kazanç elde etmiş olacaktır. Bir sözleşme büyüklüğünün değeri 100,000 $ olduğundan dolayı, bu işlem sonucunda Şirketin net kazancı 500 Milyon TL olacaktır. 7. Takas Kurumu 9 nun Sorumluluğu Vadeli işlem piyasalarında gerçekleştirilen işlemlerde Takas Merkezi, sözleşmenin alıcısına karşı satıcı ve satıcısına karşı alıcı rolünü üstlenir ve böylece vadeli ve opsiyonlu işlem sözleşmesinin emrettiği tüm hak ve yükümlülüklerin sorumluluğunu, nezdindeki teminat ve güvence fonu ile sınırlı olmak üzere, üzerine almış olur. Bunun karşılığında, alıcı ve Takas Esasları / 17

19 satıcıdan belli bir tutarda teminat alır ve piyasadaki fiyat hareketlerine göre teminat tutarlarını sürekli güncelleştirerek sistemin riskini kontrol eder. Her sözleşmenin bir satıcı ve bir de alıcı tarafı bulunduğundan, Takas Merkezi her takas günü sonrasında sıfır net pozisyona sahip olur. 8. Sistem Açısından Risk Var Mı? Vadeli işlem piyasaları alım-satım sisteminde, sözleşmelere taraf olan yatırımcılar için takas açısından oluşabilecek riskler en aza indirgenmiştir. Bunda, Takas Merkezi'nin sözleşmenin tarafları açısından merkezi muhatap olması, vadeli işlemler piyasasının mali yeterliliğini ve güvenilirliğini nezdindeki teminat ve güvence fonu ile sınırlı olmak üzere garanti altına alması yatmaktadır. 9. Pozisyon Limitleri Vadeli sözleşmelerde, piyasanın tek bir hesap sahibi veya tek bir aracı kuruluş tarafından yönlendirilmesini önlemek amacı ile, hesap bazında ve üye bazında pozisyon limitleri konulabilir. Pozisyon limitleri, sözleşme sayısı ve piyasada sahip olunan açık pozisyonun belli bir oranı cinsinden hesaplanır. Borsalar, hesap bazında ve firma bazında farklı pozisyon limitleri belirleyebilirler. Pozisyon limitlerinin düzenlenmesindeki amaç, üyelerin piyasada üstlenecekleri riski belli bir düzeyde tutmaktır. Bu açıdan bakıldığında, hisse senetleri spot piyasasından farklı olarak aracı kuruluşunuz vasıtasıyla alabileceğiniz pozisyonların sınırlı olduğunu bilmeniz ve portföyünüzü ona göre şekillendirmeniz gerekmektedir. Takas Esasları / 18

20 Ek-2 RİSK TAAHHÜTNAMESİ Vadeli İşlemler Piyasası'nda yapacağınız alım-satım işlemleri sonucunda kar elde edebileceğiniz gibi zarar riskiniz de bulunmaktadır. Bu nedenle, vadeli işlemler piyasasında işlem yapmaya karar vermeden önce, piyasada karşılaşabileceğiniz riskleri anlamanız, mali durumunuzu ve kısıtlarınızı dikkate alarak karar vermeniz gerekmektedir. Bu amaçla, İMKB Vadeli İşlemler Piyasası İşlem ve Üyeliğine İlişkin Yönetmeliğin 5. Maddesi'nde öngörüldüğü üzere Borsa tarafından hazırlanan ve bu piyasanın özelliklerini anlatan "İMKB Vadeli İşlemler Piyasası Risk Kılavuzu"nu okumanız ve işbu "Risk Taahhütnamesi" nde yer alan aşağıdaki hususları anlamanız ve bunların tümünü baştan kabul ettiğinizi beyan etmeniz gerekmektedir. " A.Ş. ile vadeli işlem ve opsiyon sözleşmesi alım satım aracılığına ilişkin yaptığım Türev Araçların Alım-Satımına Aracılık Çerçeve Sözleşmesi'nde belirtilen hususlara ilaveten; 1. Aracı kuruluşumda açtıracağım hesap ve bu hesap üzerinden ÎMKB Vadeli îşlemler Piyasası'nda gerçekleştirilecek tüm işlemler için Sermaye Piyasası Kurulu, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası ve Takas Merkezi tarafından çıkartılan ilgili her türlü mevzuat ve benzeri tüm idari düzenleme hükümleri ile bu taahhütname şartlarının uygulanacağını, 2. Vadeli İşlemler Piyasası araçlarının çeşitli oranlarda risklere tabi olduğunu, piyasada oluşacak fiyat hareketleri sonucunda aracı kuruluşuma yatırdığım teminatın tümünü kaybedebileceğimi, hatta kayıplarımın toplam teminatımı dahi aşabileceğini, 3. Vadeli İşlemler Piyasası'nda pozisyon almak üzere aracı kuruluşta açtıracağım ve teminat yatıracağım hesabımdan piyasada alım-satım işleminde bulunacağım her vadeli işlem (fiıtures) ve kısa opsiyon (short option) 1 sözleşmesi için en az Borsa'nın belirlediği tutarda bir başlangıç teminatı yatıracağımı, 4. Fiyât hareketleri sonucunda aldığım her pozisyon için aracı kuruluş tarafından başlangıç teminatı adıyla Takas Merkezi'ne yatırılan teminatın belirlenen seviyenin (sürdürme teminatı) altına düşmesi durumunda aracı kuruluşum nezdindeki teminat hesabımdan ihtiyaç duyulan tutarın haber vermeksizin Takas Merkezi 5 ne aktarılabileceğini, 5. Aracı kuruluşumun Borsa tarafından belirlenen başlangıç ve sürdürme teminatı oranlarının üzerinde bir teminatı belli bir ihbar süresi içinde haber vermek kaydıyla tarafımdan isteyebileceğini ve farklı müşterilere farklı oranlar uygulayabileceğini, 1 Opsiyon sözleşmesi satmak. Takas Esasları / 19

21 6. Aracı kuruluşum tarafından istenildiği anda teminat açısından ihtiyaç duyulan fonları bizzat elden veya ilgili banka hesabı yoluyla EFT talimatı ile mevzuatta öngörülen süre içinde transfer edeceğimi ve aracı kuruluşun talep etmesi durumunda bu tip fon transferleri konusunda anında teyit alabileceği banka yetkililerinin isimlerini vereceğimi, 7. Aracı kuruluşum tarafından yapılacak teminat çağalarını istenen süre içinde ve şekilde yerine getireceğimi, aksi takdirde aracı kuruluşumun hiçbir ihbara gerek duymadan pozisyonumu piyasa değerinden, özen borcu çerçevesinde zararına da olsa kapatmasına razı olacağımı ve bunu müteakip hesabımda ortaya çıkan herhangi bir açığı kapatma yükümlülüğümün devam edeceğini, 8. Borsa Yönetim Kurulu'nun ilgili mevzuat çerçevesinde vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin vade bitim tarihlerini belirlemeye veya belirlenmiş olan vade bitim tarihlerini değiştirmeye ve pozisyonları tasfiye etmeye yetkili olduğunu, 9. Opsiyon sözleşmesinde aldığım uzun 2 pozisyonları vade sonuna kadar kullanmadığım ve söz konusu sözleşmeler karda (karlı) sona erdiği takdirde aracı kuruluşumun bu sözleşmeleri otomatikman kullanmasına izin verdiğimi, 10. Opsiyon sözleşmesinde kısa pozisyon aldığımda, aracı kuruluşumun Takas Merkezi'nin istemi doğrultusunda tarafıma danışmaksızın piyasada üstlendiğim yükümlülüğü yerine getireceğini, 11. Piyasanın sıkışık, likiditenin oldukça düşük olduğu, maksimum fiyat hareketinin gerçekleştiği ve piyasa yapıcıların en geniş banttan kotasyon verdikleri piyasa şartlarında, riski sınırlama imkanı veren "şarta bağlı emirler" ile "strateji emirleri" de dahil olmak üzere aracı kuruluşum vasıtasıyla piyasaya iletilmesini istediğim emrimin gerçekleşmeyebileceğini, 12. Vadeli işlem sözleşmesinde yayılma 3 (spread) pozisyonu almanın, vadeli işlemler piyasasında doğrudan uzun veya kısa pozisyon almaktan daha az riskli olmayabileceğini, 13. Yüksek kaldıraç 4 etkisi nedeniyle, düşük teminat isteminin piyasada lehime çalışabileceği gibi aleyhime de çalışabileceğini ve bu anlamda kaldıraç etkisinin tarafıma büyük kazançlar sağlayabileceği gibi büyük zararlara da yol açabileceğini, 14. Borsa tarafından, hesap ve firma bazında belirlenen pozisyon limitine ulaşıldığı takdirde pozisyonumu kapatmak dışında vereceğim emirlerin piyasada gerçekleşmeyeceğini, 15. Vadeli İşlemler Piyasasındaki fiyat hareketleri almış olduğum pozisyon aleyhine geliştiğinde hesabımın riskli konuma düşebileceğini, bu durumda verdiğim emirlerin sisteme pasif emir olarak kabul edilmeyeceğini, 2 Opsiyon sözleşmesi almak. 3 Bir vadeli işlem sözleşmesinde uzun (kısa) pozisyon, başka bir vadeli işlem sözleşmesinde kısa (uzun) pozisyon almak. 4 Düşük teminatla yüksek miktarlı pozisyon almak. Takas Esasları / 20

22 16. Aracı kuruluşumun kendi isteği doğrultusunda belli bir ihbar süresi dahilinde Borsa tarafından belirlenen pozisyon limitlerinin altında bir pozisyon limitini, risk kontrolü amacıyla açtırdığım hesap bazında uygulayabileceğini, bu limitlerin aşımı sonucunu doğuracak hiçbir işlemde bulunmayacağımı, her zaman için pozisyon limitlerine ulaşmamış olsam bile açık pozisyonlarımı azaltmamı isteyebileceğini, yeni pozisyonlar açmak konusunda vereceğim emirleri reddedebileceğini, aracı kuruluş tarafından söz konusu limitlerin Borsa veya herhangi bir düzenleyici otorite tarafından öngörülüp görülmemesine bakılmaksızın konulabileceğini, 17. Aracı kuruluşumun vadeli piyasalarda yapacağım işlemlere ilişkin tarafıma aktaracağı bilgiler ve yapacağı tavsiyelerin, doğruluğu ilgili mevzuat çerçevesinde saklı kalmak kaydıyla aracı kuruluş tarafından güvenilir olduğu kabul edilen kaynaklardan alınmakla birlikte eksik ve doğrulanmaya muhtaç olabileceğini, 18. Herhangi bir vadeli işlem sözleşmesi alım-satım işlemine ilişkin olarak herhangi bir zamanda aracı kuruluşun bu işlemlerle yetkilendirilmiş personeli tarafından tarafıma yapılacak tavsiyelerin, temel ve tekniz analiz çerçevesinde farklılık gösterebileceğini, 19. Yabancı menkul kıymetlerde yukarıda sayılan risklere ek olarak kur riskinin olduğunu, kur dalgalanmaları nedeniyle Türk Lirası bazında değer kaybı olabileceğini, devletlerin yabancı sermaye ve döviz hareketlerini kısıtlayabileceklerini, ek ve/veya yeni vergiler getirebileceklerini, alım-satım işlemlerinin zamanında gerçekleşmeyebileceğini, menkul kıymetlerin teslim edilmeme riskinin olduğunu, 20. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası tarafından hazırlanan ve bu piyasanın özelliklerini anlatan "Risk Kılavuzu"nu okuduğumu ve anladığımı, 21. Yukarıda bahsi geçen "Risk Kılavuzu" ile işbu "Risk Taahhütnamesini tüm müşterilerin edinmesi ve okuyup anlaması İMKB Vadeli İşlemler Piyasası İşlem ve Üyeliğine İlişkin Yönetmeliğin 5. Maddesi uyarınca şart koşulmakla birlikte, bu belgenin vadeli işlemler piyasası ve bu piyasada alım-satımı yapılan fınansal araçların tüm risklerini kapsamayabileceğim ve vadeli işlem sözleşmelerinin alım-satımı açısından bir tavsiye niteliği taşımadığını bildiğimi ve yukarıdaki tüm hususları okuyup, anladığımı; işbu esasların uygulanması sırasında aracı kuruluşumun kusuru veya ihmali nedeniyle doğabilecek zararlarımı talep ve dava hakkımı saklı tutmak kaydıyla özgür iradem sonucu bu taahhütnameyi imzaladığımı kabul, beyan ve taahhüt ederim." Müşteri'nin; Adı Spyadı veya Ünvanı: İmza Takas Esasları/21