Mukadder ERKAN 1 KADININ GENİŞ/DAR/SON ZAMANLARI: AYŞE KULİN İN ANLATI DÜNYASINA FOUCAULTCU BİR YAKLAŞIM 2

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 24, Mart 2016, s Prof. Dr. İbrahim KAVAZ Özel Sayısı Mukadder ERKAN 1 KADININ GENİŞ/DAR/SON ZAMANLARI: AYŞE KULİN İN ANLATI DÜNYASINA FOUCAULTCU BİR YAKLAŞIM 2 Özet Cinsiyet ayrımcılığı ve kadına yönelik şiddet eylemleri tarihin her döneminde her yerde mevcut olmuştur. Arzu nesneleri ne indirgenen kadınların toplumdaki durumlarını iyileştirecek yasal ve ekonomik eşitlik taleplerini seslendiren ve pornografiye ve kadınlara yönelik şiddete karşı çıkan kampanyalar yürütülse de ataerkil egemen bakış açısı, özellikle çarpık modernleşme sürecindeki toplumumuzun yaygın biçimde sarıldığı ve kadınların baskı altında tutulması için bir temel olarak kullandığı cinsiyet kalıplarını öne çıkarır. Bu kalıplar öylesine sistemli bir biçimde dayatılır ki, hem erkek hem kadın bunların buyurduğu davranış biçimlerini içselleştirirler. Bu tür bir içselleştirme modern toplumdaki en yaygın ve etkili toplumsal kontrol biçimidir. Jeremy Bentham ın Panoptikon u bu sinsi kontrol biçimine yönelik bir metafor haline gelmiştir. Çalışmamızda Ayşe Kulin in in Geniş Zamanlar, Dar Zamanlar ve Son Zamanlar adlı üç öyküsünde özellikle kadına yönelik içselleştirme mekanizması Foucault nun açtığı teorik zeminde tartışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Ayşe Kulin, Foucault, baskı, şiddet, içselleştirme. THE PRESENT/CLOSING/RECENT TIMES OF WOMAN: A FOUCAULDIAN APPROACH TO AYŞE KULİN S NARRATIVE WORLD Abstract There have been gender discrimination and violence against women throughout history. Although there have been many campaigns to give voice to the legal and economic equality demands of women reduced to desire object to improve their 1 Prof. Dr., Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi. 2 Bu makale Kasım 2012 de Ege Üniversitesi Kadın Sorunları Uygulama ve Araştırma Merkezi ve Edebiyat Fakültesinin İzmir de düzenledikleri Kültür ve Edebiyatta Cinsiyet Cinsellik ve Şiddet başlıklı sempozyumda sunulan bildirinin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş şeklidir.

2 385 Kadının Geniş/Dar/Son Zamanları: Ayşe Kulin in Anlatı Dünyasına Foucaultcu Bir Yaklaşım status in societies and to react against pornography and the violence against women, the dominant perspective of patriarchy has driven forward gender patterns which especially our society in a distortedly modernized process widely embraced and used as a basis to keep women under pressure. These patterns have been imposed so systematically that both men and women have internalized the behavioral rules they ordered. This kind of internalization, as Michel Foucault puts in Discipline and Punish: The Birth of the Prison, is the most pervasive and effective sort of social control. The Panopticon of Jeremy Bentham becomes a metaphor for this insidious kind of control. In this study the violence against women and the internalization mechanism in the three short stories by Ayşe Kulin called Geniş Zamanlar, Dar Zamanlar ve Son Zamanlar will be discussed in the Foucauldian theoretical grounds. Keywords: Ayşe Kulin, Foucault, pressure, violence, internalization onun iktidar etkileri tarafından kuşatılmış olarak, Panoptikon makinesinin içindeyiz. Michel Foucault, Hapishanenin Doğuşu, s. 318 Ayşe Kulin in zincir anlatı niteliği gösteren ve aynı olayın farklı karakter/anlatıcıların gözünden, yani farklı merkezi bilinçlerden anlatıldığı Geniş Zamanlar (GZ), Dar Zamanlar (DZ) ve Son Zamanlar ı (SZ), Geniş Zamanlar başlıklı bir derlemenin başında yer alan üç öyküdür. İlk iki öykünün anlatıcıları kadın karakterlerdir ve birinci şahıs bakış açısı kullanılırken, üçüncü öykünün ana karakteri erkektir ve üçüncü şahıs sınırsız bakış açısı kullanılmıştır. Bu değişikliğin yazarın bilinçli bir tercihi olduğu ve erkek anlatıcıyla arasına bir mesafe koymak istemesi sonucunda ortaya çıktığı düşünülebilir. Zincir anlatının merkezindeki olay, evine küçük yaşta gelen Zehra yı eğitme amacı güden Ayla üzerinden, ikinci anlatıda eğitim yoluyla sınıf değiştirmeye çalışan Zehra ve üçüncü anlatıda girdiği cemaatin hocasının telkinleriyle dünyevi âlemden kendisini soyutlayan Aydın (kendi deyişiyle Hamdullah) üzerinden gelişir. Ayla kocasının kendisini en yakın arkadaşıyla aldatmasını kabullenemez. Zehra hemşire olmasına rağmen doktor sevgilisine ailesinin sosyal statüsü hakkında yalan söylediğinden dolayı ayrılmak durumunda kalıp Aydın la evlenmek zorunda bırakılır. Kadınları şeytan olarak gören Aydın günah işleyeceği korkusuyla karısı Zehra ya yabancı gibi davranır ve her öykünün sonunda Zehra nın kocası tarafından bıçaklanarak öldürülmesi yer alır. Sözcük anlamı babanın yönetimi olan ataerki (patriyarki), erkeğin kadınlar ve çocuklar üzerinde iktidar sahibi olduğu, ailenin başı olarak davrandığı toplumsal örgütlenme biçimidir. Ataerki gücünü anaerkinin (matriyarki) çöküşünden alır ve babacıl yasa yürürlüğe girer; kadın erkeğin arzusunun kölesi ve çocuklarını doğurma aracı haline gelir (Engels 121; ayrıca E.J. Lynch). Ataerki kavramı feministler tarafından genellikle olumsuz bir anlamda, toplumların kadınlar üzerindeki erkek egemenliği ve erkeklerin kadınları bastırması yoluyla yapılandırılma tarzına atıfta bulunmak ve kadınların baskı altında tutulmasının temelinde yatan ilkeleri çözümlemek için kullanılmaktadır (Cevizci 2005, 162). Kavram başlangıçta Virginia Woolf, Fabian Women s Group ve Vera Brittain gibi erken feministler ve sosyolog Max Weber tarafından feminist düşüncenin içinde kullanılmıştır. Politik açıdan feministler bastırma ve itaat etme duygularının açıklanmasında ve isyan duygusunun politik bir pratik ve teoriye dönüşme arzusunda ataerki kavramına başvurmaktadırlar. Teorik açıdan ataerki kavramı kadınların baskı

3 Mukadder Erkan 386 altına alınmasının gerçek temeline yönelmek ve bu temelin üstlendiği belirli biçimleri çözümlemek için kullanılmaktadır. Nitekim ataerki teorisi kadınların baskı altına alınmasıyla ilgili belirli deneyimlerin ve tezahürlerin altına nüfuz etmeye ve baskı altına almanın temeline ilişkin tutarlı bir teori formülleştirmeye çalışır. Ataerki gelir, refah ve iktidar da dâhil olmak üzere maddi ve sembolik araçların erkekler ve kadınlar arasında, aile, cinsellik, devlet, ekonomi, kültür ve dil gibi toplumsal kurumlar aracılığıyla eşit olmayan bir biçimde dağıtılma tarzlarına göndermede bulunur. En genel düzeyde ataerki, erkek egemenliğine ve erkeklerin kadınları egemenlik altına aldığı iktidar ilişkilerine göndermede bulunur (bkz. Beechey 1979, 66-82). Kate Millett a göre ataerki iki dizi ilkeye göre örgütlenen bir topluma işaret eder: (1) erkeklerin kadınlar üzerindeki egemenliği, (2) erkekler arasındaki hiyerarşi. Burada söz konusu olan ekonomik, kültürel ve toplumsal egemenliktir. Bu ilkeler bütün ataerkil toplumlarda iş başındadır (Millett 2000, xiii)). Hemen belirtmek gerekir ki, Ayşe Kulin özellikle ilk öyküde Ayla nın gözünden Batı ve Doğu toplumlarının İngiliz ve Türk erkekleri açısından bir kıyaslamasını verir. Modernleşmesini tamamlamış bir toplum ile bizimki gibi sağlıklı bir modernleşme sürecinden geçememiş toplumlarda erkeğin kadın üzerindeki egemenliğinin farklı biçimlerde tezahür ettiğini ima eder: Ne manasız ve ne uzun bir adam. Kendi ülkemin orta boylu, tıknaz, kıçı yere yakın ve kadınlara hizmeti zül sayan esmer erkeklerine müthiş bir hasret duyuyorum birden. Şimdi karşımdaki bir Türk olsaydı, kapıyı vurup çoktan gitmişti. Belki, yaradana sığınıp bir de şamar indirmişti suratıma, tam çekip gitmeden önce (GZ 4-5). Ya da Tanrım, bu nazik Anglosakson yerine, Orta Asya bozkırlarından geldiğini bir türlü unutmak istemeyen bir Anadolu Türkü olsaydı karşımda şimdi. İşim bitmişti. Düşünmek, hatırlamak, giyinmek, beslenmek, nazik olmak gibi bir sürü angaryadan kurtulmuş olacaktım. Sen bana karı mı demek istedin haa? diye üzerime yürür, ucuzluktan aldığım mavi saplı ekmek bıçağını üç-dört kere dah dah ederdi bir boynumdaki şah damara, bir kalbime, bir mideme, bir de orama. Kanım boynumdan bir fıskiye gibi fışkırır, diğer yaralarımdan usul usul akardı. O, ağır tahrikten dolayı indirilmiş birkaç yıllık cezasını çekip çıkarken, ben huzur içinde nicedir uyuyor olurdum, annemin her Cuma eliyle sulayacağı ve yediveren gülleri dikeceği mezarımda. (GZ 15-16) Bu durum aynı zamanda Aydın ın Zehra yı öldürdükten sonra yaşayacaklarının da bir öngörüsüdür. Geniş Zamanlar da Ayla toplumsal statüsü yüksek olsa da kocasının egemenliği altındadır. Ancak kocasının kendisini aldatmasını kabul etmez ve çeşitli bahaneler altında kendisini sürgün eder. Dar Zamanlar da Zehra daha alt toplumsal statüye sahip olduğundan ataerkinin etkisi onun üzerinde Ayla ya nazaran daha yıkıcı olmuştur. Sonuçta babası, ağabeyi ve daha farklı bir şekilde sevgilisinde somutlaşan bu baskıdan dolayı bütün ideallerini bırakmak ve istençsiz bir robota dönüşmek zorunda kalmıştır. Zaten Zehra nın da bu sınıfı betimleme şekli bu bağlamda son derece anlamlıdır: Abla, bizim oralarda kadınlar berbat durumdadır. Ağızlarında diş kalmamış, un çuvalı gibi karılarının üstüne elbette kuma filan getirirler, onları da çürütene kadar ite kaka kullanırlar. Ama senin üstüne nasıl gül koklanır, anlayamıyorum (GZ 11). Son Zamanlar da Aydın ın durumu bir erkek olması dolayısıyla kadın karakterlerden daha farklıdır. Ancak babası, dedesi ve şeyhi gibi kendinden yaşlı erkeklerin baskısıyla kendisini adeta ruhsal bir cendereye hapsetmiştir. Kadınlar baskıcı toplumda bir minör grup olarak kavramlaştırılır ve kadınlar arasındaki farklar erkek ve kadın arasındaki ayrıma göre önemsiz sayılır. Çocukları cinsel olarak farklı roller, mizaçlar ve statüler ile toplumsallaştırma ve kadınları itaat durumunda bırakma işlevi gösteren aile, ataerkil bütünün içinde en temel ataerkil birimdir. Millett a göre farklı toplumlarda farklı biçimlere bürünse de erkekler ve

4 387 Kadının Geniş/Dar/Son Zamanları: Ayşe Kulin in Anlatı Dünyasına Foucaultcu Bir Yaklaşım kadınlar arasında itaat ettirme ve itaat etme şeklinde iki kutuplu bir iktidar ilişkisi vardır (bkz. Millett 2000, 47-55). Bu iktidar ilişkisinin temelinde eril bakış ve bu bakışın sertliği söz konusudur. Ataerkil erkek kadının eylemlerinden sorumlu olmalıdır. Öyleyse disipliner gözetim, başka bir deyişle panoptik bakış ailede başlar. Michel Foucault bir aileyi uygun biçimde yönetme sanatından bahsederken bu nosyonu işletiyor görünmektedir. Ataerkil baba kendi ailesine bir polis gibi davranmaktadır (Foucault 1991, 91-92). Hapishanenin Doğuşu nda da gözetime dayalı disipliner iktidarı şöyle tanımlar: iktidar icra edilebilmek için, sürekli, tüketici, her yerde hazır ve nazır, her şeyi görülebilir kılma yeteneğine sahip olan, ama bunu kendini görülmez kılma koşuluyla yapan bir gözetim altında tutma aletine sahip olmalıdır. Toplumsal bünyenin tümünü bir algılama alanı haline dönüştüren, çehresi olmayan bir bakış gibi olmalıdır: her yere yerleştirilmiş binlerce göz, hareketli ve her zaman uyanık dikkatler, hiyerarşik hale getirilmiş upuzun bir şebeke. (Foucault 2000, 314) Bu, her yerde ve her zaman uyanık olan, toplumu hiçbir boşluk bırakmadan ve kesintisiz bir şekilde kat eden bir düzenekler şebekesi dir (Foucault 2000, 307). Bu şebeke itaatkâr çocuklar yetiştirme, ebeveynlerin gözetimi altında tutulmaları, onların hayat tarzlarına, gelirlerine, imanlarına, adetlerine ilişkin bilgiler edinilmesine olanak vermelidir (Foucault 2000, ). Bu yüzden Geniş Zamanlar da Ayla hem annesi hem de babaannesi tarafından gözetim altında tutulmuş, içinde bulunduğu sınıfın kendisine tanıdığı imtiyazla kendi oğlunu eğitimli dadıların elinde yetiştirmeye çalışmış, kocasının kendisini aldatmasından sonra da eğitim için Londra ya götürmüştür. Kendisi de bir çocuk olan Zehra ise, kendi ailesinin zihniyet yapısından ve ekonomik durumundan dolayı ver(e)mediği eğitimi ve şefkati ( Okuyup da netçekmiş demişti Fatik (GZ 9), Ayla nın evinde bulmuş, ancak bu eğitim ona statü açısından bir şey kazandırmamıştır. Ağabeyi bu duruma şöyle dikkat çeker: Anama söylemiştik, kızı evden ayırma diye babamla, dinletemedik (DZ 31). Aydın ise annesi Sıdıka tarafından ite kaka [Kuran] kurs[una] yollanır dinini imanını öğrensin diye (SZ 43). Gençleri başıboş bırakmamak gerekir. Foucault ya göre bedenin terbiyesi, yeteneklerinin arttırılması, güçlerinin zorla alınması, yararlılığıyla itaatkârlığının koşut gelişmesi, etkili ve iktisadi denetim sistemleriyle bütünleşmesi, bütün bunlar, insan bedenin anatomik-siyasal disiplinlerini belirleyen iktidar yöntemleriyle sağlanmıştır (Foucault 1993, 143). Bu durumda ataerkinin modern iktidarın başarılı disiplin yöntemlerinden panoptikonu kullanması oldukça doğaldır. Foucault nun tanımıyla panoptikon, nesnesi ve amacı hükümranlık ilişkisi değil de, disiplin ilişkileri olan yeni bir siyasal anatomi nin genel ilkesidir (Foucault 2000, 307). Foucault nun Panoptisizm i Jeremy Bentham ın mimari panoptik figür ile var olup olmadığı bilinmeyen bir gözleyici tarafından gözlenme durumuna verilen bir yanıt olarak kendinin polisi olma fikri arasında bir bağ kurar. Panoptisizm fikri pek çok toplumsal çevre ve kuruma uygulanabilir. Foucault Bentham ın panoptikonunu hapishanelerden başka kurumlar için, akıl hastaneleri, hastaneler, fabrikalar hatta ilkokul ve üniversite gibi kurumlar açısından tartışır. Panoptikonun ceza sisteminde uygulanması başarılı sonuçlar doğurmuş ve modern toplumun hemen her alanına sokulmasına neden olmuştur. Esasen modern mimari anlayışıyla yapılmış hapishanelerde yer alan merkezi gözetleme kulesinin adı olan Panoptikon 1795 yılında Jeremy Bentham tarafından tasarlanan modern hapishanedir. Modern hapishanelerde uygulanan yakından denetlemeye, gözaltında

5 Mukadder Erkan 388 bulundurmaya, sürekli gözetim altında tutmaya dayalı hapsetme ya da kapatma tekniğini de adlandıran kavram, Foucault nun modern iktidarın doğasını ortaya sermek amacıyla sunduğu çözümlemede başvurduğu kuramsal terim haline gelmiştir. Bentham ın, yaşadığı dönemin hapishanelerinin içinde bulunduğu başıbozukluğu ortadan kaldırmak amacıyla önerdiği bu hapishane tasarısında, panoptikon kulesinde mahkûmları gözetlemekten sorumlu gardiyanlar, aynı anda mahkûmların kaldığı tek tek bütün hücreleri kesintisiz görebilmekte, ama buna karşın mahkûmlar kendilerini gözetleyenleri görememektedirler. Aşağıdaki uzun alıntı, bu mekanizmayı ve sonuçlarını değerlendirmek açısından önemlidir: çevrede halka halinde bir bina, merkezde bir kule; bu kulenin halkanın iç cephesine bakan geniş pencereleri vardır; çevre bina hücrelere bölünmüştür, bunlardan her biri binanın tüm kalınlığını kat etmektedir; bunların, biri içeri bakan ve kuleninkilere karşı gelen, diğeri de dışarı bakan ve ışığın hücreye girmesine olanak veren ikişer pencereleri vardır. Bu durumda merkezi kuleye tek bir gözetmen ve her bir hücreye tek bir deli, bir hasta, bir mahkûm, bir işçi veya bir okul çocuğu kapatmak yeterlidir. Geriden gelen ışık sayesinde, çevre binadaki hücrelerin içine kapatılmış küçük siluetleri olduğu gibi kavramak mümkündür. Ne kadar kafes varsa, o kadar küçük tiyatro vardır, bu tiyatrolarda her oyuncu tek başınadır, tamamen bireyselleşmiştir ve sürekli olarak görülebilir durumdadır. Görülmeden gözetim altında tutmaya olanak veren düzenleme, sürekli görmeye ve hemen tanımaya olanak veren mekânsal birimler oluşturmaktadır. Sonuç olarak, hücre ilkesi tersine döndürülmekte veya daha doğrusu onun üç işlevi kapatmak, ışıktan yoksun bırakmak ve saklamak tersyüz edilmektedir, bunlardan yalnızca birincisi korunmakta, diğer ikisi kaldırılmaktadır. Tam ışık altında olma ve bir gözetmenin bakışı, aslında koruyucusu olan karanlıktan daha fazla yakalayıcıdır. Görünürlük bir tuzaktır. (Foucault 2000, ) Bentham kendi bakış açısından, mahkûmların yaşam koşullarını iyileştireceğini düşünmüşse de, panoptikon Foucault nun postyapısalcı felsefesinde, disipliner modern iktidar rejiminin kullandığı bir strateji olarak anlaşılabilir. Panoptikonlu hapishanelerde mahkûmlar hangi anda gözetlendiklerini kestiremeyip her an gözetleniyor olabilecekleri çekincesiyle yaptıklarına sürekli dikkat ettiklerinden kendileri üzerinde bir özdenetim (otosansür) kurmaktadırlar. Mahkûmların gardiyanların bakışını sürekli üzerlerinde duyumsamaları, yalnızca eylemlerinde daha ölçülü davranmalarına yol açmakla kalmayıp aynı zamanda kendilerini nasıl tasarladıkları üzerinde de belirleyici olmaktadır. Panoptikon tarzı iktidar yöntemi, ev içi alandan kamusal alanlara, okullardan fabrikalara, kışlalardan devlet kuruluşlarına, medyadan hükümete dek iktidarın her yerde kendiliğinden işlediğini gösterdiği gibi, verimlilik artışının sağlanmasından sapkın davranışların önüne geçmeye dek istenen pek çok sonucun elde edilmesine de olanak tanımaktadır. Bütün alt düzey sakinleri birbirlerini izlerken, kendilerinin daha yüksek düzey sakinleri tarafından izlendiğine inanırlar. Kendi kendilerinin polisi, kendi kendilerinin düzenleyicisidirler. Uymacılık mutlaktır. Disipliner toplumun gücü bu toplumu oluşturan kişilerin kendilerini cinsel, ahlâki, dini, entelektüel ve psikolojik standartlar açısından denetlemeye başladıkları anda en üst düzeye çıkar. Disipline dayalı iktidar tarzı iktidarın etkilerinin en küçük ve en uzak unsurlara kadar taşınmalarına olanak sağ lar (Foucault 2000, 317). Bu gözetimi üç öyküde de görmek mümkündür. Ayla kocasının vurduğu darbenin etkisinden kurtulmak için gittiği Londra da bile farklı bir kültürden olsa da Sally, David ve Gerry nin gözetiminden kurtulamaz. Nitekim Ayla nın bütün itirazlarına rağmen Gerry şöyle der: Seni yalnız bırakmayacağıma dair Sally ye söz verdim (GZ 7). Zehra nın ağabeyi de bu

6 389 Kadının Geniş/Dar/Son Zamanları: Ayşe Kulin in Anlatı Dünyasına Foucaultcu Bir Yaklaşım gözetimi şöyle dile getirir: buralarda senin gibi kızlara iyi bakmazlar (DZ 31). Aydın ise hem içinde bulunduğu çevrenin hem de ebeveynlerinin sıkı gözetimi altındadır ve bu yüzden mahalleden hiç kimse kız verme[z] Aydın a (SZ 52). Ve şeyhinin bakışları ise cinsellik düzleminde Aydın a tuhaf gelir: Tenine ateşten bir gömlek giymişti sanki, omuzları, sırtı göğsü yanıyordu. Acem bardağını musluğun içine bırakıp arkasını döndüğünde, şeyhiyle burun buruna geldi. O kadar yakındılar ki, şeyhin patlak gözleri tek bir büyük göz gibi göründü Aydın a (SZ 56). Disiplin her tür ahlâkın mütevazı, ama somut temeli (Foucault 2000, 326) olarak görülür. Kurumlar insanları rehabilite etmek, eğitmek ve uygun bir çalışma ortamı sunmak için değil, kontrol etmek, egemen olmak, uymacayı üretmek ve özgürlüğü kısıtlamak için vardır. Nitekim anlatı boyunca Ayla, Zehra ve Aydın sisteme entegre olmak zorundadırlar; bunu nihai aşamada yapamadıklarından dolayı, Ayla kendi kendinin sürgünü olmuş, Zehra öldürülmüş ve Aydın da katil olmuştur. Panoptikon tek bir yapı içerisinde iktidar, bilgi ve kontrolü bir araya getirir. İnsanlar ve içinde bulundukları uzam tek bir, bütünleşmiş disipliner teknolojinin içine sokulur. Gözetimin amacı iktidarı icra etmek, sapkın davranışı kontrol altına almaktır. Panoptikon kontrolün esasıdır. Kontrolörler gözetleyenler ve kontrol edilenler gözetlenenlerdir. Gözetleyenler özne, gözetlenenler ise nesnelerdir. Gözetleyenler otonom failler, gözetlenenler ise Ötekidir. Panoptik mekanizma bakışa tâbi olanlara itaat ya da başka davranış biçimlerini dayatmak için görünmez bir bakıştan yararlanan güçlü bir tebalaştırma aracıdır. Gücünü sürekli izleniyor olma duygusundan alan panoptikon yaşantısı modern devlette yürürlükte bulunan iktidarın normalleştirmeci uygulamalarının nasıl deneyimlendiğini eğretilemeli bir deyişle göstermek bakımından önemli bir işlevi yerine getirmektedir. Yani panoptikon, tebalarda, iktidarın otomatik olarak işlemesini sağlayan, onlarda sürekli bir izlenebilirlik hali yaratan, sadece ve sadece bireylerin verimlilik artışıyla ilgilenen kurumları temsil eder. Bu modern kurumlar, daha aydınlanmış, ileri ve rasyonel bir çağın insanî ürünlerinden ziyade, yayılan bir iktidarın etkin ve bireyi tedirgin eden araçlarıdır. Modern demokrasilerin temel yönetsel düzenlemeleri, içselleştirilmiş, buna bağlı olarak karmaşıklaşmış bir iktidar uygulamasını gerekli kılmaktadır. Sürekli olarak gözetim altında tutulan kişi kontrolü içselleştirmeye sevk edilir. Panoptikon bedeni tuzağa düşürürken psikeyi hedef alır: bu mekanizmada ruh bedenin hapishanesi haline gelir. İnsanlar kuralları içselleştirirler, davranışlarını düzenlerler. Panoptikon kişiye devamlı bir özteyakkuz durumu dayatır. Gözlenen nesne nedensiz bir korku hisseder, utanç duyar ya da rahatsız olur. Disiplinin doğurduğu şey güvenin yok olmasıdır. Suç ve utanç (öz)kontrolü sağlar. Tam da bu yüzden Ben kocamaaaan bir acı yım artık. Mücerred, gözle görünür, elle tutulur bir acı yım (GZ 15) diyen, hırçın ve edepsiz (GZ 2) Ayla ve karısını öldürerek şeytanı yen[en] (SZ 57) Aydın histerik bireyler olurken, Zehra itaatkâr bir beden haline gelir. Bireylerin kendi kendilerinin gözetleyicileri olmalarına, kendi kendilerini denetleyerek kendilerine bir tür özdenetim uygulamalarına dikkat çeken panoptikon kavramı, modern iktidar pratiklerinin alabildiğine incelmiş bir biçimde uygulandığının en belirgin göstergesidir (Güçlü, Uzun, Uzun, Yolsal 2002, ; Cevizci 2005, 1316). Ancak hemen belirtilmesi gerekir ki, Simone de Beauvoir nun İkinci Cins te yer verdiği Kadın doğulmaz, kadın olunur (Beauvoir, 1973, 301). formülleştirimi cinsiyetin yavaş yavaş kazanılan bir kimlik özelliği olduğunu öne sürer. Cinsiyet bedenin kazandığı kültürel anlam ve biçimdir (Butler, 1986, 35) ve Foucault disipliner pratiklerin cinsiyetlenmiş olduklarını fark etmediğinden dolayı şiddetle eleştirilir. Bu tür cinsiyetlenmiş disiplin aracılığıyla kadın

7 Mukadder Erkan 390 bedenleri erkek bedenlerinkinden daha itaatkâr kılınır. Diyet pratikleri, jestlerde ve hareketlerde sınırlama, bedensel süsler de dâhil olmak üzere disipliner pratikler özellikle dişi itaatkâr bedenler üretir. Bu pratikler toplumun her kesiminden kadınlar için geçerlidir. Geniş Zamanlar da Zehra nın Ayla nın farklı bir toplumsal sınıfa ait olduğu için başına herhangi bir felaket gelmeyeceğini başka bir deyişle disipliner pratiklerden muaf olacağını düşünmesi, Zehra nın ne kadar safdil olduğunun göstergesidir: Saf Zehra! Gecekondu çevresinin dışındaki kadınların hırpalanmadığını zannetmişti hep. Benim sosyal sınıfımdaki hemcinslerinin her zaman bakımlı, alımlı ve mutlu olduklarını sanıyor, öykünüp duruyordu bizim gibilere. Oysa Zehra nın annesi temizlikçi Fatik, kaderci bir teslimiyet içinde dişi itaatkârlığını kural olarak kadın[ın] doğuştan kısmetsiz liğine bağlamaktadır (GZ 10). Fatik e göre İster zengin, ister fakir olsun, garı kısmının gaderi değişmez (GZ 10-11) ve Gocanın eyisi olmaz zati (GZ 18). Zehra nın Ayla ve Ahmet tarafından terkedildikten sonra babasının evine dönüp günlerce ağzına bir lokma koymaması (DZ 28) ve banyo yapmaması hem yaşadığı terk edilmişlik duygusundan hem de içinde yaşadığı toplum karşısında duyduğu iki zıt duyguyu, suçluluk ve nefret duygularını kendi bedenine yöneltmesinden dolayıdır: Vücuduma ne zamandır su ve sabun değmemiş. saçları kıtık gibi olmuş tur (DZ 32). Sürekli gözetime tâbi tutulan kadınlar kendi kendilerini gözetim altına alarak panoptik disiplini kendi üzerlerinde ve kendilerine karşı uygularlar. Bu özdenetim ataerkiye itaat biçimidir. Gözetim altında tutma ve tutulmanın kültürel kodları ve politikası derin biçimde cinsiyetlenmiştir. Resmi olmayan ve ırkçılık ve cinsiyetçilik ile dolu olan toplumsal kontrol, kendi kimliklerini ifade etme açısından insanları, özellikle kadınları baskı altında tutar. Gözetim altında tutulmanın cinsiyetçi doğasının gereği kadınlar cinsel ilginin odağı olarak görünür olurken, olası kurbanlar olarak görünmezdirler. Foucault kadınların ve erkeklerin aynı disipliner pratiklere tâbi olduklarını düşünür, erkeklerin ve kadınların bedensel, cinsel, toplumsal deneyimlerini farklı görmez, sanki kadınlar ve erkekler modern yaşamın belirleyici kurumlarıyla aynı ilişkiyi yaşamaktadırlar. Foucault bu disiplinlerin özellikle dişil bir somutlaşma kipliği ürettiğini kaydetmez. Oysa dişil beden üreten tâbiyet biçimlerini gözden kaçırmak, disiplinlerin dayatıldığı kadınların sessizliğini ve güçsüzlüğünü sürdürmektir (Bartky 1997, 95) ve Foucault nun kendi deyişiyle Gözlem altına almak, disipliner yöntemler ve inceleme usulleri tarafından istila edilmiş olan bir adaletin doğal uzantıları olmaktadır (Foucault 2000, 331). Ayla ve Zehra erkeklerin cinsel ilgisinin odağıyken yaşadıkları trajediler açısından görünmezdirler. Aydın genç bir erkek olarak kendisinden yaşlı olan Şeyhinin ilgi odağıdır, ancak Zehra ya uyguladığı şiddet kendisini, gözetleyenlerin tarafına çekecektir. Anonim ataerkil Öteki, yani kadın figürü zaman ve kültürler içerisinde değişiklik gösterse de daima kültürel takıntıları yansıtır. Açıktır ki kadın, ataerkinin talepleri doğrultusunda manipüle edilmekte, disipliner pratiklerle itaatkâr kılınmaktadır. Kadın, farklı olarak değil, daha alt seviyede olarak damgalanmaktadır. Ancak toplumsal sınıf açısından alt seviyede bulunan kadınlar iki kere damgalanmaktadırlar. Nitekim Ayla bu durumu şöyle dillendirir: Konduların, sahneciler ya da medyacılar tarafından keşfedilememiş, kara bahtlı genç kadınları, kendilerini ya sürekli döven, ya sürekli gebe bırakan ya da sürekli sömüren kocalarını dualar ve muskalarla yola getirmeye çalışıyorlardı. Öyle anlatıyordu Fatik ve öyle bir umutsuzluğa düşürüyordu beni (GZ 10). Panoptikonun normalleştirici iktidar etkileriyle kadın bedenlerine itaat etme ve kullanılma kaydı işlenmektedir. Sürekli gözetime tâbi olmak, başkası tarafından izlenmek ve bu bakışa karşılık verememek, aslında kadının kendi öznelliğine yabancılaşması olarak görülebilir. O halde kadının öznelliği ve itaatkârlığı ataerkil otoritenin bakışının yapısıyla kaçınılmaz biçimde

8 391 Kadının Geniş/Dar/Son Zamanları: Ayşe Kulin in Anlatı Dünyasına Foucaultcu Bir Yaklaşım bağlantılıdır. İçinde bulunduğu toplum açısından Zehra nın durumu bir komşu tarafından şöyle dillendirilmektedir: Bak Fatik in kızına, kız iyi yere kapılandı okudu etti, hemşire olup bir de doktor koca buldu derken, adam almamış kızı. Kös kös döndü kondusuna Zehra, evlere kapanmış, hiçbir yere çıkmıyormuş. Hastaneye bile gitmez olmuş, hemşirelik etmeye (SZ 52). Kadının öznelliği otorite/ataerki için var olmanın bir işlevidir. Şöyle de denilebilir: Panoptik bakışın gücü, kadının öznelliğinin baskı altına alınarak yok edilmesidir. İşte bu yüzden anlatılar boyunca daha yaşlı ve bu yüzden daha itaatkâr kadınlar, Ayla nın babaannesi, Zehra nın annesi Fatik, Aydın ın annesi Sıdıka sürekli olarak şu ifadeleri tekrarlarlar: Davul dengi dengine vurur! (GZ 18), Her horoz çöplüğünde eşinmeli (GZ 18), Her horoz çöplüğünde eşinir (GZ 19), Her horoz kendi çöplüğünde eşinmeli. (DZ 27), Sıçan çıktığı deliği bilmeli Ne demişler, her horoz kendi çöplüğünde (SZ 52). Sıdıka nın deyimiyle Koklanmamış bir taze gül (DZ 54) olmayan Zehra nın vardığı sonuç Her horoz kendi çöplüğünde eşinirmiş, gerçekten (DZ 27). Panoptik bakış, kadınların kendilerini ataerkinin talepleri doğrultusunda yeniden düzenlemelerine, başka bir deyişle yeniden imal etmelerine neden olurken, (kadın bu düzende, bütüncül bir güçler ve bedenler taktiğine göre, titizlikle imal edilmiştir (Foucault 2000, 318)), kadını, özellikle iktidarın düzenine olası tehdit oluşturacak kadını normalleştirmeyi amaçlamaktadır. Normalleştirme iktidarın büyük enstrümanlarından biridir, homojenleşmeyi dayatır. Normalleşmeye direnen kadınlar bir sorun olarak görülmekte ve onların müdahale ve normalleştirilmeye ihtiyaç duyduğu düşünülmektedir. Bilgi bu kadınların yaşam seçimlerini kısıtlayan politikaları desteklemeye hizmet eder. Bunlar panoptik mekanizmaların yardımıyla kendileri hakkında sunulan enformasyonla kendilerini anlayacak ve bileceklerdir (bkz. Edwards 2003, ). Kadınlar kendisinin polisi olma duygusunu içselleştirene kadar dikkatle gözlenir ve kontrol altında tutulurlar. Böylece çoğu kadın ataerkil standartları içselleştirir. İçselleştirme, herhangi bir şey ben in (self) yapısıyla bütünleştiğinde gerçekleşir. Ben in yapısı, bene kendisini hem başka benlerden hem de ben olmayan şeylerden ayırma olanağı veren algı ve özalgı tarzlarıdır. Farklı ve değerli bir birey olma duygusu hem kişinin nasıl algılandığına ilişkin duyguya hem de ne bildiğine, nasıl eyleme geçilebileceği konusunda ne bildiğine bağlıdır. Ayla aldatılmış bir kadındır ve böyle algılanır, Zehra kendi çöplüğünde eşinmemiş, el pençe divan durmamış (DZ 30) ve bu yüzden hep derin bir kuyuda yatan (DZ 28, 29), sıska[sı] çıkmış, gözlerinin altı mosmor (DZ 37) bir ucubedir. Disiplin dayatıldığı kişiye hem bir egemenlik duygusu hem de güvenli bir kimlik duygusu sunar (bkz. Bartky 1997, ). Ancak Ayla, Zehra ve Aydın ın durumları biraz karmaşıktır. Ayla ve Zehra başlangıçta güvenli kimlik duygularına sahiptirler, ancak disipliner iktidarın çizdiği çizginin dışına çıktıklarından bu duyguyu kolayca yitirirler. Ayla başlangıçta Kader insanın değiştiremeyeceği bir olgu değildir (GZ 18) derken, aslında kendisine ve Zehra ya dayatılan kültürel ve toplumsal rolleri reddetmektedir. Ancak geleceği noktada şöyle düşünecektir: Doktor almamıştı Zehra yı. Onun da gönlü kırıktı artık benimki gibi. Ben, kendi kocasını arkadaşına kaptıran, evvel zamanlara ait babaannem kadar bile ileri görüşlü olmayan aptal ben, ne aklı verecektim ki Zehra ya? Hayatını yapıyorum diye karmakarışık ettiğim, sınıf atlatıyorum diye böbürlenirken, kondusuna geri döndürdüğüm, kırık İngilizcesini bile kurtuluş nedeni sandığım Zehra (GZ 19) Panoptikon yaşamın her alanına nüfuz etmiştir, öyle ki rutin bir şekilde gözetime tâbi tutulan kadınlar itaatkâr bedenler ve kendilerinin polisi olan vatandaşlar olarak hareket etmeye

9 Mukadder Erkan 392 başlarlar. Kendi toplumsal sınıfından çıkarılan Zehra, içinde yaşadığı sınıfın davranış normlarını benimser, ancak bunlar onu ait olduğu sınıfta anormal kılan normlardır. Bu yüzden Zehra ne üst sınıfa ne de kendi sınıfına aittir. Sonunda kendi iradesi karşısında toplumsal iradenin, ataerkil disipliner iktidarın üstünlüğünü kabul eder ve kendisi için artık hiçbir şeyin fark etmediğini düşünür: Ne fark eder diye düşünüyorum. Bu evde oturacağıma ot gibi, başka evde otururum. Onları onaylamak, onlarla mücadele etmekten daha kolay (DZ 31; ayrıca bkz ). Ayla nın deyişiyle Ne de olsa, hücrelerine sinmişti kondu kültürü (GZ 10). Foucaultcu anlayışta öznellik toplumdaki bireylerin disipliner söylemlere hem maruz kaldıklarına hem de onların özneleri olduklarına işaret eder. Bu, şu demektir. Bireyler maruz kaldıkları bir dizi bilgi sistemi içerisinde yer almaları sonucunda kendilerini tanımlayan öznelere dönüşürler. İktidar dil ve bilgiyle ilişkilidir ve aşağıdan yukarıya doğru çalışır (Downing 2011, ). Böylece gözetim pratikleri sterotiplerin artmasına yol açar: sevecen ve sabırlı eş (Ayla nın aldatılmayı sindirmesi gerekirken kabullenememesi), şefkatli anne (Ayla), terbiyeli genç kız (Zehra bu tipe uyamamış ve tecrübeli bir kadın olarak toplumda damgalanmıştır), cinselliğe erken girmesine izin verilmeyen çocuklar (Aydın ın bu şekilde koşullanması: Kızlar şeytanın yardımcılarıydılar, insanın kanına girer, günaha sokardılar. Onlardan uzak dur (SZ 49)). Kadın, ataerkil sistemin kendisine biçtiği kıyafeti giymek zorunda bırakılır. Kadının mevcudiyeti eril arzunun kısıtlayıcı uzamı içerisinde var olacaktır. Erkek fiziksel, cinsel, ahlâki, ekonomik bir iktidarı temsil eder. Bir erkeğin mevcudiyeti onun kadına ya da kadın için ne yapabileceğini ortaya koyarken, bir kadının mevcudiyeti kendisine karşı tutumunu ifade eder ve kendisine ne yapılıp yapılamayacağını tanımlar (Berger 2003, 37). Ayla nın kocası Tahsilli, yakışıklı ve zengin olduğu için, haksızlık, yanlışlık, kötülük yapacağına ihtimal vermediği evin beyi [Erol], tıpkı gecekondu kocaları gibi davran[ıp] (GZ 11) Ayla yı aldatmıştır. Erol Ayla da neden olduğu psikolojik travmayla tanımlanmaktadır. Ayla yaşamı boyunca bu etkinin altında kalacak ve Zehra yı terk edecektir: Ama, kapatmamış mıydım ben bu defteri? Kendime acımaktan vazgeçmeyi, zor yollardan, anlamsız ilişkilerden, içinden bin pişman çıktığım yataklardan geçerek öğrenmemiş miydim? Yaralanan onurumu onarmak ve aldatılmanın öcünü almak için, Londra da önüme gelene takılırken, kendimi harcamanın aptallık olduğunun ayrımına varıp, tövbekâr olan ben değil miydim? (GZ 6). Zehra da bir erkeğin, arkadaşım, bir tür meşlektaşım, sevgilim (DZ 25) diye tanımladığı Doktor Ahmet in neden olduğu travmayı yaşayacaktır: Arabanın içindeki cehennem sıcağı yerini buz gibi soğuk havaya bırakmıştı. Az önce yanıyorken, şimdi donuyordum. Buzullar sarkıyordu her bir yanımızdan. araba yavaş yavaş kaysa uçurumun ucuna doğru, bayır aşağı, git gide hızlanarak inse ve denize yuvarlansa. Dört bir yanımızdan köpürürken sular, mezgitler, kofanalar göz kırpsalar bana. Denizin derinliklerine doğru süzüle süzüle gitsek. Denizkızlarının masallarda yaşadığı diyarı bulsak. Arabanın camından süzülüp, hiçbir denizkızının anne, çocuk, abla ya da kardeş olamayacağı bir masalda, denize sadece bir kız olarak gelivermiş, balık kuyruklu, çıplak göğüslü, uzun saçlı yaratıkların arasına karışsam! (DZ 25) Kadın mevcudiyetini sürdürmek için kendi hareketlerini, dilini, görüntüsünü dikkatle izleyecektir. Görünmek ve kendi görüntüsünü izlemek. Nitekim Geniş Zamanlar da Ayla öykünün başlangıcında normlara uymayan kendi görüntüsünden rahatsızlık duyar: Gözüm aynaya takılıyor. Bembeyaz yüzümle, bir hortlak gibiyim. Duş alırken rimellerim büsbütün akıp

10 393 Kadının Geniş/Dar/Son Zamanları: Ayşe Kulin in Anlatı Dünyasına Foucaultcu Bir Yaklaşım bulaşmış yüzüme. Gözlerim şiş. Ağlamışım dün gece, öyle dedi pırasa. Çirkin, berbat bir cadı görünümündeyim. Üstelik içim kötülük dolu (GZ 7). Panoptik toplumda erken çocukluk döneminden itibaren kadınlar kendilerini dışsal gözlerle izlerler. Kadının içsel gözetimcisi, kadının erkekler tarafından yaratılmış bir imgeyi izlemesini buyurur. Bu yüzden erkekler olmadığında bile kadın bedeni, erkek bakışından kaçamaz. Bu sürekli gözetim kadın bedenini ebedi bir hapishane durumuna yerleştirir. Bu hapishanede isyana yer yoktur (bkz. Berger 2003, 37-39). Hapishanenin dışına çıkma girişimleri Ayla ve Zehra da olduğu gibi başarısızlıkla sonuçlanacak, dünyaları paramparça olacaktır (GZ 10). Aynı şey, daha genel düzlemde Aydın için de söylenmelidir. Nitekim Foucault nun da belirttiği üzere Panoptikon, gaddar ve bilgince bir kafes görünümü vermektedir (Foucault 2000, 302). Sonuç olarak Panoptikon gözetimi özdisiplini besler ve özdisiplin toplumsal kontrolün paradigmatik yöntemi haline gelir. Kişiler ve bedenleri nesnelere dönüştüklerinde özgözetim bir kontrol pratiği haline gelir. Bu pratik (kendini gözetle-kontrol et-düzenle), iktidar ilişkilerinde yansıtılır. İnsanlara nesneler olarak davranıldığında kendilerini nesneler olarak görmeye ve bedenlerine ve arzularına talimatlar ve şartnameler doğrultusunda işkence etmeye başlarlar (Cairns 2007). Kadınlar tarih boyunca ve günümüzde tutumları, davranışları, cinsellikleri ve genel gidişatları açısından gözlem altındadırlar. Kadını gözetim altında tutma, disiplin ve kontrol altına alınmış bir toplumu güçlendirmek için kullanılan ataerkil iktidar biçimidir (Cairns 2007). Bu durum farklı farklı şekillerde, disipliner iktidarın değişik görünüşleri altında da olsa, özde hem Batı hem de Doğu için geçerlidir. Kadın panoptik zihniyete sahip baskıcı ataerkil sistem tarafından yönetilmektedir ve ataerkinin egemen bakışı altında kadın kendi panoptikonunu gittiği her yere taşıyacaktır. İşte bu yüzden son sözü Ayla ya bırakalım: sanki bu ülkede, o kadınların geçmiş ya da gelecek zamanları yoktu. Onlar, hep geniş zamanlarda yaşarlardı. Dünleri de, yarınları da bugündü; böyle gelmiş böyle giderdi, hiç değişmeden! (GZ 10). KAYNAKLAR BARTKY, SANDRA LEE, (1997), Foucault, Femininity and the Modernization of Patriarchal Power. Diana Tietjens Meyers (ed). Feminist Social Thought: A Reader. London, New York: Routledge BEECHEY, VERONICA, (1979). On Patriarchy. Feminist Review 3: (erişim: ). BERGER, JOHN. (2003). From Ways of Seeing. Amelia Jones (ed.). The Feminism and Visual Culture Reader. London, New York: Routledge BUTLER, JUDITH, (1986), Sex and Gender in Simone de Beauvoir s Second Sex. Yale French Studies, No. 72. Simone de Beauvoir: Witness to a Century (erişim ) CAIRNS, JOHANNA ROSE, (2007), The Panopticon of the Female Body in Performance: A study of discipline as a controlling factor in performance. r.htm (erişim: ). CEVİZCİ, AHMET. (2005). Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayıncılık.

11 Mukadder Erkan 394 DE BEAUVOIR, SIMONE. (1973). The Second Sex, New York: Vintage Books. DOWNING, LISA. (2011). Foucault, Michel. The Encyclopedia of Literary and Cultural Theory. Michael Ryan (gen. ed.). New Jersey: Wiley-Blackwell, EDWARDS, JAN. (2003). The policy panoptic of mutual obligations. Journal of Educational Enquiry. vol. 4, No ENGELS, FRIEDRICH. (1972). The Origin of Family, Private Property & the State. New York: International Publishers FOUCAULT, MICHEL. (1993). Cinselliğin Tarihi. I. (çev. Hülya Tufan). İstanbul: Afa Yayınları.. (1991). Governmentality. G. Burchell, C. Gordon, P. Miller (eds.). The Foucault Effect: Studies in Governmentality. London: Harvester Wheatsheaf (2000). Hapishanenin Doğuşu. (çev. Mehmet Ali Kılıçbay). Ankara: İmge Kitabevi. GÜÇLÜ, A. BÂKİ. UZUN, ERKAN; UZUN, SERKAN; YOLSAL, Ü. HÜSREV, (2002), Sarp Erk Ulaş Felsefe Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. KULİN, AYŞE, (2011), Geniş Zamanlar. Geniş Zamanlar s. 1-21; Dar Zamanlar, s ; Son Zamanlar, s , İstanbul: Everest Yayınları. LYNCH, E. J., (2011), The State Panoptic and the Family Spy. (erişim ) MILLETT, KATE. (2000). Sexual Politics. New York: Doubleday.