KALKINMA GÖSTERGESĠ OLARAK ORTALAMA YAġAM BEKLENTĠSĠNE GÖRE TÜRKĠYE NĠN AB ĠÇĠNDEKĠ KONUMU: KRĠTĠKLER VE ÇOK DEĞĠġKENLĠ ĠSTATĠSTĠK UYGULAMALARI

Transkript

1 Ekonometr ve İstatstk Sayı: İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ İKTİSAT FAKÜLTESİ EKONOMETRİ VE İSTATİSTİK DERGİSİ KALKINMA GÖSTERGESĠ OLARAK ORTALAMA YAġAM BEKLENTĠSĠNE GÖRE TÜRKĠYE NĠN AB ĠÇĠNDEKĠ KONUMU: KRĠTĠKLER VE ÇOK DEĞĠġKENLĠ ĠSTATĠSTĠK UYGULAMALARI Murat ÇİFTÇİ * Bu makale tarhnde alınmış, hakem kontrolü sonrasında tarhnde düzeltlerek yayını uygun bulunmuştur. Abstract Lfe expectancy s one of the development ndcators. In the human development reports publshed by Unted Natons, t s used as a development ndcator, however ths usage s not necessary. Snce lfe expectancy at brth can prove a poston n the future. Hence all of statstcal analyses are based on fve dfferent level of age groups for lfe expectancy estmated, n ths artcle. As a result of factor, cluster and dscrmnant analyss; Turkey n EU as average lfe expectancy s the least thrd undeveloped country s concluded. Keywords: Demography, socal polcy, development economcs, human development, multvarate statstcs Jel Classfcaton: J000, J100, J160, O100, C100. Özet Yaşam beklents, kalkınma göstergelernden brsdr. Brleşmş Mlletler tarafından yayınlanan beşer kalkınma raporlarında da kalkınma gösterges olarak kullanılmaktadır. Ancak bu kullanım, yeterl değldr. Çünkü doğuşta yaşama beklents, gelecektek durumu göstereblr. Bu sebeple bu makalede, bütün statstksel uygulamalar, beş farklı yaş grubu çn hesaplanan yaşam beklentlerne dayandırılmıştır. Yapılan faktör, kümeleme ve dskrmnant analzler netcesnde, Türkye AB çnde ortalama yaşam beklents açısından en ger üçüncü ülke olduğu sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelmeler: Demograf, sosyal poltka, kalkınma ktsadı, beşer kalkınma, çok değşkenl statstk. Jel Sınıflaması: J000, J100, J160, O100, C100. * Adres: Mal İktsat, İktsat Tarh, Kalkınma İktsadı ve İktsad Büyüme Blm Dalları Uzmanı E-Mal: muratcftc77@yahoo.com

2 Kal. Gös. Olarak Ort. Yaş. Bek. Göre Türkye nn AB İçndek Konumu: Kr. Ve Çok Değ. İst. Uyg. GĠRĠġ Kalkınma konusu, özellkle son yarım asrın en temel konularından brsdr. Kalkınma göstergeler açısından se sürekl br gelşm mevcuttur. KUZNETS ve çağdaşı dğer blm adamları, mll gelr hesaplarını kullanmak suretyle kalkınmışlık kavramına ncel göstergelerle yen boyut katmışlardır. Daha sonra kalkınmayı tanımlamada mll gelr dışında da kanttatf göstergeler kullanılmaya başlanmıştır. Kalkınmışlık düzey ölçümlernde çok değşkenl göstergelern kullanımı gelşmekte ve gösterge sayısı da her geçen gün artmaktadır. Ancak global çapta kalkınmışlık düzey karşılaştırması çn daha alınacak çok yol vardır. Çünkü OECD, AB, NAFTA, APEC alanı çersndek yüksek gelrl ülkeler dışında, kalkınmışlık gösterges olma şlevn görecek değşkenler, statstksel ölçümlere mkân tanıyacak sıklıklarla yapılamamaktadır. Kalkınmışlığı tanımlamada en popüler çok değşkenl temsl gösterge Brleşmş Mlletler tarafından 1990 yılından bu yana hesaplanan Beşer kalkınma endeks dr. Bu ndeksn hesaplanmasında üç göstergeden hareket edlmekte ve 174 ülkenn her brsne çn [0,1] aralığında değer verlmektedr. Yaşam beklents de bu üç göstergeden brsdr. Amartya Sen le kalkınma düzeynn sosyal boyutu olarak lteratüre gren bu göstergede, ülkelern ortalama yaşam beklentler yerne doğuşta yaşam beklentler kullanılmaktadır. Brleşmş Mlletler n beşer kalkınma endeksnde ortalama yaşam beklents yerne doğuşta yaşam beklentsnn alınması, br toplumun gelecektek yıl sonrak ortalama yaşam beklents çn gösterge olablr. Hâlbuk endeksn amacı, ülkeler arasındak anlık kalkınmışlık düzey karşılaştırmasını yapmaktır. Konuyu dernlemesne ncelemeden önce lk olarak, kalkınmışlık düzey göstergelern sstematk br şeklde sınıflandırmak amacıyla tarafımızca hazırlanan aşağıdak şemayı nceleyelm: 52

3 Ekonometr ve İstatstk Sayı: KALKINMA GÖSTERGELERĠ A. DOĞRUDAN KALKINMA GÖSTERGELERĠ B. DOLAYLI KALKINMA GÖSTERGELERĠ ĠKTĠSADĠ GÖSTERGELER: Yüksek gelr, asgar geçm standardının güvence altına alınması, vs. SĠYASĠ GÖSTERGELER: Can-mal güvenlğnn sağlanması, yolsuzluk, asker darbe olup - olmaması, kadınların parlamento ve alt meclslerde temsl düzey, breysel terchlern yönetme yansıması, vs. HUKUKĠ GÖSTERGELER: İktsad, syas ve sosyal yaşamda sınırları belrleyen düzenlemeler (ş açmak çn asgar prosedür süres, suç oranları, cnayet sonucu ölüm düzey, vs.) ĠNSANĠ (SOSYAL) GÖSTERGELER: Uzun ömür, kşsel becernn yükseklğ, vs. TEMEL MAKRO EKONOMĠK GÖSTERGELER: Fert başına GSYİH, ktsad büyüme, tasarruflar, sabt sermaye yatırımları, bankacılık sektör genşlğ, vs. TEMEL SOSYO- EKONOMĠK GÖSTERGELER: En düşük gelr grubundaklerde yıllık gelr, çalışanların yıllık gelr ümd, emekl aylıkları, vs. NÜFUS KALĠTESĠ GÖSTERGELERĠ: Lsansüstü mezunlar, ar+ge çalışanları, patent+telf gelr alanların nüfustak ağırlığı ve gelr mktarları, nternet kullanım yoğunluğu, vs. BĠREYSEL SAĞLIK GÖSTERGELERĠ: Yaşam beklentler, ölüm oranları, doktor başına düşen nüfus, kş başına düşen kalor mktarı, vs. ÖN KOġUL: İster zaman sterse an esas alınsın mutlaka karşılaştırma yapılacak ülke/bölge/l gruplarının olması ve ortalamadan yüksek performansa ya da düzeye sahp olunup olunmadığının tespt gerekr. Kalkınmışlık düzey göstergelern; doğrudan ve dolaylı kalkınma göstergeler olarak kye ayırablrz. Doğrudan kalkınma göstergelern ncelksel olarak tanımlamak mümkünken, dolaylı kalkınma göstergeler sadece ntel değşkenlerle tanımlanablmektedr. Bu durumsa araştırmacıların objektf olmalarını ster stemez kısıtladığından, doğrudan kalkınma göstergeler ülkeler arası kalkınma farklılıklarını tesptte, elmzde bulunan en tarafsız ve temsl gösterge grubunu oluşturmaktadır. Doğrudan kalkınma göstergeler çersnde nsan gösterge alt grubunun yer son derece önemldr. İnsan gösterge alt grubu altında se uzun ömür, kalkınmışlık gösterges olarak lk sırada yer alır. Her şeyden önce yaşam süres arttıkça, yaşam boyunca elde edlecek toplam tatmn mktarı potansyel de artmaktadır. Dolayısıyla bu gösterge, gelrden ble daha öncelkl konumda yer almaktadır. Bu kapsamda dğer öneml br nceleme konusu se sosyal poltka kavramıdır. Yaşam süre ve kaltesn arttırıcı poltkalar olarak da tanımlayableceğmz sosyal poltkalar, ktsat poltkalarından çok daha zor ve kapsamlı konumdadır. Dolayısıyla ömrün uzatılması ve ömür çersndek toplam tatmn mktarının (toplam fayda) kümülatf olarak arttırılması, büyüme veya enflasyonla mücadele gb para ve malye poltkalarından çok daha zor ve karmaşıktır. Uygulama sonuçları da çok daha uzun zaman çersnde görülür. 53

4 Kal. Gös. Olarak Ort. Yaş. Bek. Göre Türkye nn AB İçndek Konumu: Kr. Ve Çok Değ. İst. Uyg. Doğuşta yaşama ümdnn, ömür gösterges olarak alınmasında cdd sıkıntıların olduğunu daha önce fade etmştk. Bu çalışmanın konusu da, doğuşta yaşama ümdndek temslllk sorununa karşı alternatf br temsl model gelştrmektr. Uygulama se Türkye nn AB mekân kısıdı çersndek nsan kalkınmışlık düzey konumunun tespt edlmesnden oluşmaktadır. Brnc bölümde Beşer Kalkınma İndeks metodolojs konusunda genel blgler verp, yaşanan sürekl hesaplama değşklklern vurguladıktan sonra; lk olarak doğuşta yaşama ümdnn ortalama ömür göstergesn temslen kullanılmasının neden yetersz olduğu knc bölümde teork olarak rdelenecektr. Bu rdelemedek amaç, olması gereken ortalama yaşam beklents göstergesnn, doğuşta yaşama ümd olmadığını kanıtlamaktır. Üçüncü bölümde se çok değşkenl statstk metotlarıyla (faktör, kümeleme ve dskrmnant analzler) AB mekân kısıdı çersnde ülkemzn ortalama yaşam beklentsne göre gelşmşlk düzey ncelenmştr. Bu bölümde kullanılacak ortalama yaşam beklents değşkenler, erkek ve kadınlar çn mevcut bulunan yaş grupları çn hesaplanmış bütün yaşam beklentlern çeren kapsamlı br endekstr. 1. KALKINMIġLIK GÖSTERGESĠ OLARAK BĠRLEġMĠġ MĠLLETLER BEġERĠ KALKINMA ĠNDEKS HESAPLAMA METODOLOJĠSĠ VE YAġAM BEKLENTĠSĠNĠN GÖSTERGE OLUġU SAMUELSON (1970: ) az gelşmş ülkelern özellklern tanımlarken, Brleşmş Mlletler n Beşer Kalkınma İndeks kapsamında ele alınan üç ölçütten hareket etmektedr. Bu suretle endeksn kullanıma başlanmasından çeyrek asır öncesnde kalkınma tanımında bulunmaktadır. Buna göre az gelşmş ülkelern temel özellkler; kş başına düşen düşük mll gelr, kısa ömür ve okur yazar olmayanların çokluğu azgelşmşlğ göstermektedr. Hatta yazar, STALEY e dayanarak 1964 senes çn Türkye y de az gelşmş ülkeler kategorsnde tanımlamıştır. Kalkınmanın ölçümü ve bu çerçevede de ülkelern sınıflandırılması konusunda günümüz çn dünya çapında en genş kapsamla kalkınmayı rdeleyen yaklaşım ve ölçüm metodolojs se; Brleşmş Mlletler n Beşer Kalkınma İndeks olarak kabul edlmektedr. Ancak uygulama esaslarına bakıldığında, bu kalkınmışlık düzey sınıflandırmasının da kalkınmışlık düzeyn tanımlamada yetersz kaldığı görülmektedr. Şmd kısaca endeks yaratımındak uygulama esaslarını nceleyelm ENDEKS YARATIM METODOLOJĠSĠ 1990 tarhl beşer kalkınma endeksnde 130 ülke çn yapılan hesaplamada kullanılan metodoloj şu şeklde gerçekleşmştr. (UNDP, 1990: 14 16) Semboller: BM(G) = ülkes çn Brleşmş Mlletler ndrgenmş gelr değer [1] BM(YÜ) = ülkes çn Brleşmş Mlletler ndrgenmş yaşam değer [2] BM(E) = ülkes çn Brleşmş Mlletler ndrgenmş eğtm değer [3] BK0 = ülkes çn Brleşmş Mlletler beşer kalkınma ndeks değer [4] 54

5 Ekonometr ve İstatstk Sayı: FBG = ülkesnde fert başına düşen GSYİH (ABD$) [5] DYÜ = ülkesnde doğuşta yaşam süres beklents [6] O/Y = ülkesnde yetşkn okur - yazarlık düzey (%) [7] Max/mn = Maksmum "100" - mnmum sevyedek ülkedek değer [8] Standart ndrgenmş değer hesaplama metodolojs: Maksmum düzey Gerçekleşen düzey ndrgenmş değer = Maksmum düzey mnmum düzey [9] Standart endeks hesaplama metodolojs: İndrgenmş değer(1) + İndrgenmş değer(2) + İndrgenmş değer(3) ndeks=1 3 [10] 1. aşama: İndrgenmş gelr değer hesaplama metodolojs: Log(FBG max ) Log(FBG ) BM(G) Log(FBG max ) Log(FBG mn ) [11] 2. aşama: İndrgenmş yaşam beklents değer hesaplama metodolojs: DYÜmax DYÜ BM(YÜ) DYÜmax DYÜ mn [12] 3. aşama: İndrgenmş eğtmllk değer hesaplama metodolojs: O/Y max O/Y BM(E) O/Y max O/Ymn [13] 4.aşama: Beşer Kalkınma endeks hesaplama metodolojs: BM(G) + BM(YÜ) + BM(E) BK = 1 3 [14] İnd.yaşam ümd değ. + İnd. eğt.ümd değ. + İnd.GSYİH değ. gelşme ndeks= 3 [15] Yukarıdak denklemlerde de görüleceğ üzere oluşturulan gelr, eğtm ve yaşam beklents endekslernn artmetk ortalamaları alınarak gelşmşlk endeks oluşturulmuştur ENDEKS YARATIM METODOLOJĠSĠ Brleşmş Mlletler Beşer Kalkınma İndeks metodolojsnde 1991 de değşklğe gdlmştr. Metodolojdek değşklk şu şekldedr. (UNDP, 1991: 90-91) Metodolojdek lk değşklk gelr endeks hesaplamasında yapılmıştır. Buna göre 9 OECD ülkesndek 1 yoksulluk sınırı esas alınarak 1990 yılındak uygulama esasında bütünüyle farklı br yönteme yönelnmştr. Atknson un formülünün esas alındığı hesaplama metodolojs, aşağıdak gbdr. Ek semboller: DFBG = ülkes çn ndrgenmş fert başına düşen GSYİH düzey FBG* = 9 OECD ülkes ortalamasına göre yoksulluk sınırı [17] ÖS = ülkesnde öğrenm süres düzey (yıl) [18] BM(O/Y ) = ülkesnde ndrgenmş okur-yazarlık düzey (yıl) [19] [16] 55

6 Kal. Gös. Olarak Ort. Yaş. Bek. Göre Türkye nn AB İçndek Konumu: Kr. Ve Çok Değ. İst. Uyg. BM(ÖS ) = ülkesnde ndrgenmş öğrenm süres düzey (yıl) [20] İndrgenmş gelr değern oluşturma sürec: 0 < FBG FBG BM(G ) = FBG * End * * * * FBG <FBG 2FBG DFBG,1991=FBG + 2 (FBG - FBG ) 2FBG <FBG 3FBG DFBG =FBG + 2 (FBG - FBG ) + 3 (FBG - FBG ) * * * * 3 *,1991 (n-1)fbg <FBG nfbg * * DFBG =FBG +2 (FBG -FBG )+3 (FBG -FBG )+...+n (FBG -FBG ) * * 3 * n *,1991 DFBG - DFBG max BM(G End ) = [25] DFBG max - DFBG mn Uygulanan metodolojde maksmum ndrgenmş fert başına düşen GSYİH düzey yukarıda ortaya konulan esaslara göre hesaplanarak 5,070 dolara çeklmş ve mnmum düzey de 350 dolar olarak belrlenmştr. Böylece en yüksek ve en düşük fert başına düşen GSYİH düzeyne sahp ülkeler arasındak farklılık yaklaşık 200 kattan 15 kata sun olarak ndrlmştr. Dolayısıyla da hesaplamada logartmk ser kullanmaktan, kısıtların daraltılması sebebyle vazgeçlmştr. İndrgenmş eğtm değern oluşturma sürec: 2 1 BM(E) = 1 - [ BM(O/Y) + BM(ÖS) ] [26] 3 3 O/Y max - O/Y BM(O/Y )= O/Y max - O/Y mn [27] ÖS max - ÖS BM(ÖS ) = ÖS max - ÖS mn [28] 2 BM(O/Y ) + 1 BM(ÖS ) BM(E) 3 3 = 1 - [29] 3 Yukarıdak denklemlerde de [25 28] görüleceğ üzere analze tab tutulan 160 ülke çernde 15 yaş üstü yetşkn okur-yazarlık düzeyne ve okulda öğrenm görme süresne göre en düşük ve en yüksek sevyedek ülkeler, hçbr ön değer belrlemes yapılmaksızın brlkte alınarak, ndrgenmş değerlern hesaplanmasında kullanılmıştır. [21] [22] [23] [24] 56

7 Ekonometr ve İstatstk Sayı: Tablo 1: 1990 yılı çn 1990 ve 1991 BeĢer Kalkınma Ġndeks metodolojlerne göre en yüksek ve en düģük sevyelerdek lk 5 ülke endeks değerler karģılaģtırması (En Kötü 5) 1990 yön. göre 1991 yön. göre (En y 5) 1990 yön. göre 1991 yön. göre Njer Japonya Mal Ġsveç Burkna Faso Ġsvçre Serra Leone Hollanda Çad Kanada Kaynaklar: UNDP (1991), Human Development Report 1991, Oxford Unversty Press, New York, Oxford, s UNDP (1990), Human Development Report 1990, Oxford Unversty Press, New York, Oxford, s.111. Asgar gelr düzeynn 350 dolar olarak kabulüyle beraber br öncek yılda yapılan uygulamadak organk yöntem terk edlmştr. Yen yöntemle en yüksek ve en düşük gelre sahp ülkeler arasındak farklılığın ndrgenmes amacıyla Atknson un dayanaksız eştlğ kullanılmıştır. Bütün bu çabalara karşılık, ülkeler arasındak katsal açıklık br öncek yıla göre daha da artmıştır. Yukarıdak tabloda da görüleceğ üzere 1990 yöntemyle olarak en düşük endeks değerne sahp olan Njer n yern le Serra Leone almıştır. En yüksek değerlerdek değşm se çok düşük sevyede kalarak 1990 da Japonya çn hesaplanan sevyesndek endeks değer sadece e gerlemştr. Bu çerçevede en yüksek ve en düşük endeks değerler arasındak farkın 1990 dak 8,6 katlık düzeynden 20,7 katlık sevyeye sıçradığı görülmektedr VE 1993 ENDEKS YARATIM METODOLOJİLERİ Gerek yurt çnde gerekse de yurt dışında yapılan metodoloj ncelemelernde (Stanton, 2007; Demr 2006) 1992 ve 1993 yıllarındak hesaplama metodolojs değşklklerne değnlmemektedr. Hâlbuk 1992 ve 1993 yıllarında Beşer Kalkınma Raporları nda 1991 den tamamıyla farklı ve bzce çok daha üstün olan br uygulama detayı bulunmaktadır. (UNDP, 1992: 91 92; UNDP, 1993: ) 1991 de ndrgenmş eğtm değer hesaplamasında organk metod takp edlmş ve hem okuryazarlık çn hem de öğrenm süresnde, karşılaştırmaya esas alınan ülkelerden en düşük ve en yüksek kısıt değerler belrlenmştr. Ancak yapılan uygulamada değşken brmlernn farklılığına karşılık 2, değşkenler homojen olarak analze tab tutulmuşlardır. Bu sebepten dolayı da maksmum ve mnmum ndrgenmş eğtm değerler de 1991 de 70,1 ve 9,1 sevyelernde gerçekleşmştr. Konuyu somutlaştırmak amacıyla örnek br uygulamaya gdelm: 57

8 Kal. Gös. Olarak Ort. Yaş. Bek. Göre Türkye nn AB İçndek Konumu: Kr. Ve Çok Değ. İst. Uyg. Tablo 2: Faraz örnek uygulama değerler Okur-yazarlık Öğrenm süres Yüzde 1. örnekten 1. örnekten Yıl yüzdesel farklılık yüzdesel farklılık Azam 100 x 10.3 x Asgar 12.5 x 2.3 x 1.örnek örnek örnek örnek Ġdeal En kötü Brnc uygulamada 1991 hesaplama yöntemne göre eğtm endeks değerne karşılık 1992 dek değer olarak gerçekleşmştr. Bu değer başlangıç olarak alınarak üç örnek daha verlsn; İlk örnekte yetşkn okur-yazarlığı düzey %1,4 lük artışla %70 ten %71 e çıkarılırken, öğrenm görme süres sabt bırakılsın hesaplama yöntemne göre endeksn %1,7 lk değer artışıyla tan e yükseldğ görülmektedr. (tablo 2) 1992 yılındak hesaplama yöntem temel alındığındaysa endeksn %1,1 lk değer artışıyla tan e yükseldğ görülmektedr. Mevzu lk örnek uygulama netcelernden de görüleceğ üzere yetşkn okur-yazarlık düzeyndek değşmlere karşı 1991 yöntemnn endekste çok daha şddetl tepk gördüğü, 1992 yöntemne göre hesaplanan endeksteyse duyarlılığın daha düşük olduğu anlaşılmaktadır. İknc örnekte se yetşkn okur-yazarlığı düzey sabt bırakılırken, öğrenm görme süres %12,5 lk artışla 8 yıldan 9 yıla çıkarılmıştır. Aşağıdak tablolarda da görüleceğ üzere 1991 hesaplama yöntemne göre endeks, %0,8 lk değer artışıyla tan e yükselmştr yılındak hesaplama yöntem temel alındığındaysa endeksn %6,2 lk değer artışıyla tan ye yükseldğ sonucuyla karşılaşılmaktadır. Yapılan bu knc örnek uygulama sonucunda, öğrenm görme süresndek değşmlere karşı 1991 yöntemnn endekste çok haff br değşme yol açtığı, 1992 yöntemne göre hesaplanan endeksteyse duyarlılığın endekstek 1/3 lük ağırlığıyla paralel şeklde gerçekleştğ görülmektedr. Üçüncü örnekte se yetşkn okur-yazarlığı düzey % 1,4 düzeynde (%70 n %1,4 ü) düşürülerek % 69 olarak belrlenmş, öğrenm görme süres se %12,5 lk artışla 8 yıldan 9 yıla çıkarılmıştır. Aşağıdak tablolarda da görüleceğ üzere 1991 hesaplama yöntemne göre endeksn %-0,8 lk değer kaybıyla tan e düştüğü görülmektedr yılındak hesaplama yöntem baz alındığındaysa endeksn %5.0 lk değer artışıyla tan a yükseldğ sonucuyla karşılaşılmaktadır. Yapılan bu üçüncü örnek uygulama sonucundan da görüleceğ üzere yetşkn okur-yazarlığındak çok az derecedek düşüşe karşılık oransal bazda öğrenm görme süresnde dğer değşkenn 8 10 katını bulan ters yönlü değşmn olması durumunda dah, 1991 yöntemyle yapılan hesaplamaya göre oluşan yen endeks değernn kısıt aldığımız lk endeks değerne göre düştüğünü, buna karşılık 1992 yöntemne göre hesaplanan endeksteyse duyarlılığın endekstek 2/3 yetşkn okur-yazarlığı ve 1/3 lük öğrenm süres beklents ağırlığı sebebyle yükseldğ sonucuyla karşılaşılmaktadır. 58

9 Ekonometr ve İstatstk Sayı: Aşağıdak tabloda 1991 metodolojsyle yapılan hesaplamaya göre dört örneğn endeks değerler ve kısıt endeks karşısındak yüzdesel değşm oranları sunulmaktadır. Tablo 3: 1991 endeks hesaplama metodolojsne göre faraz örnek uygulamalar çn eğtm endeks değerler BM(E) 1. örnekten yüzdesel farklılık BM(E),1991, örnek örnek örnek örnek Ġdeal En kötü Aşağıdak tabloda 1992 ve 1993 metodolojleryle yapılan hesaplamaya göre dört örneğn endeks değerler ve kısıt endeks karşısındak yüzdesel değşm oranları sunulmaktadır. Tablo 4: 1992 endeks hesaplama metodolojsne göre faraz örnek uygulamalar çn eğtm endeks değerler BM(O/YE) 1992 BM(ÖSE) 1992 BM(E) örnekten yüzdesel farklılık 1.örnek örnek örnek örnek Ġdeal En kötü ENDEKS YARATIM METODOLOJĠSĠ (YAġAM BEKLENTĠSĠ HESAPLAMA YÖNTEMĠNDE DEĞĠġĠKLĠK) Brleşmş Mlletler Beşer Kalkınma Endeks metodolojsnde 1994 te dördüncü kez değşklğe gdlmştr. Metodolojdek değşklk hem endeks oluşturma yöntemnde, hem de kısıt olarak belrlenen değşken değerlernde eş zamanlı olarak gerçekleştrlmştr. (UNDP, 1994: 108) İlk değşklk, alt endekslern oluşturulmasında yaşanmıştır. Öncek yıllarda ülkeler çn bulunan değern 1 den çıkartılmasıyla hesaplama yapılırken, bu defa doğrudan endeks değer oluşturulmuştur. Hesaplama metodolojs şu şeklde gerçekleşmştr: Genel olarak alt endeksler hesaplama metodolojs: Gerçekleşen düzey - mnmum düzey ndrgenmş değer= Maksmum düzey - mnmum düzey [30] İknc değşklk olarak Atknson formülünün gelr çn 1991 den tbaren sürekl uygulandığı şeklyle 1994 raporunda da uygulanmasına karşılık, öncek yılların aksne bu defa ülkeler çn hesaplanarak oluşturulan türetlmş satın alma gücü partesne göre düzeltlmş fert başına düşen GSYİH sevyeler hesaplamalarda esas alınmıştır. BM(G) DFBG max - DFBG DFBG - DFBG max mn [31] 59

10 Kal. Gös. Olarak Ort. Yaş. Bek. Göre Türkye nn AB İçndek Konumu: Kr. Ve Çok Değ. İst. Uyg. Üçüncü değşklk yaşam beklents endeksnn hesaplanmasında, mnmum ve maksmum kısıtlarda yaşanmıştır. Buna göre en yüksek doğuşta yaşama süres beklents 85 yıl olarak kabul edlmş, en düşük düzey olarak da 25 yıl alınmıştır. Ancak bu süreler, analze tab tutulan ülkelerdek sevye olmayıp, türetlmş değerlerdr. Dolayısıyla doğuşta yaşama süres beklents endeksnde organk hesaplama yöntem bu tarhten tbaren terk edlmştr. BM(YÜ) DYÜ - DYÜ DYÜ - 25 mn DYÜ - DYÜ max mn [32] Daha öncek yıllarda endeks hesaplamasında olduğu gb yne yetşkn okur - yazarlığının endekstek ağırlığı 2/3, öğrenm süres beklentsnn ağırlığı se 1/3 olarak korunmuştur. Eğtm endeksnn hesaplanmasındak dördüncü değşklk se, mnmum ve maksmum kısıtlarda yaşanmıştır. Buna göre yetşkn okur yazarlığında en yüksek sevye 100, en düşük düzeyse 0 olarak kabul edlmştr. Paralel şeklde öğrenm süresnde en yüksek sevye 15 yıl, en düşük düzey se 0 yıl olarak belrlenmştr. Ancak bu süreler, analze tab tutulan ülkelerdek sevyeler olmayıp, türetlmş değerlerdr. Dolayısıyla doğuşta yaşama süres beklents endeksnde olduğu gb eğtm endeksnde de organk hesaplama yöntem terkedlmştr. BM(E) O/Y - O/Y O/Y - O/Y max ÖS - ÖS mn mn [33] mn BM(ÖS )= [34] ÖS max - ÖS mn 2 BM(O/Y ) + 1 BM(ÖS ) BM(E) 3 3 = 3 Beşer kalkınma endeksnn hesaplamasında; gelr, doğuşta yaşama ümd ve öğrenm süres endekslernn artmetk ortalamaları alınmasına devam edlmştr. [35] BM(G) + BM(YÜ) + BM(E) BK = 3 [36] Yaşam ümd ndeks + eğtm ndeks + GSYİH ndeks Gelşme ndeks= 3 [37] Beşer kalkınma endeks ölçümündek yöntem değşklkler 1994 ten sonra da sürmüştür ENDEKS YARATIM METODOLOJĠSĠ Brleşmş Mlletler Beşer Kalkınma İndeks metodolojsnde 1995 te de yöntem değşklğne gdlmş ve 1998 yılı da dahl olmak üzere dört yıl boyunca söz konusu yen metodoloj uygulanmıştır. (UNDP, 1995: ; UNDP, 1996: 106; UNDP, 1997: 122; UNDP, 1998: 107) Metodoloj değşklğ, öğrenm süres yerne lk, orta ve yüksek öğrenm aşamalarının tümü çn okullaşma oranı bleşennn kullanılması ve mnmum gelr düzeynn 200 dolardan 100 dolara çeklmesyle gerçekleştrlmştr. 60

11 Ekonometr ve İstatstk Sayı: O/Y - O/Y mn BM(Eİ)= [38] O/Y - O/Y max mn OkO - OkO mn BM(OkO ) = [39] OkO max - OkO mn BM(E) = 2/3 BM(O/Y ) + 1/3 BM(OkO ) [40] ĠNDEKS YARATIM METODOLOJĠSĠ Brleşmş Mlletler Beşer Kalkınma İndeks metodolojsnde 1999 da yenden metodoloj tadlatına gdlmştr. Halen uygulanmaya devam eden metodoloj de 1999 da başlanan metodolojdr. Metodolojdek değşklk daha öncede vurgulandığı üzere sadece gelr endeks hesaplama yöntemyle sınırlıdır. (UNDP, 1999: ; UNDP, 2000: 169; UNDP, 2001: 240; UNDP, 2002: 253; UNDP, 2003: 341; UNDP, 2004: 259; UNDP, 2005: 341; UNDP, 2006: 394) Buna göre; Ek semboller: FBG sgp = Satın alma gücü partesne göre düzeltlmş fert başına düşen GSYİH [41] Gelr endeks oluşturma sürec: log(fbg) sgp, - log(100) BM(Gİ) = [42] log(40,000) - log(100) 2. YENĠ 3 ORTALAMA YAġAM BEKLENTĠSĠ GÖSTERGESĠNĠN KURAMSAL GEREKÇELERĠ Daha öncede vurguladığımız gb, Brleşmş Mlletler tarafından hesaplanan Beşer Kalkınma Endeks nde kullanılan doğuşta yaşama ümdnn kalkınma gösterges olarak kabulünde, teork açıdan cdd sıkıntılar mevcuttur. Öncelkle kalkınmışlık düzeynn tesptne yönelk yapılacak ölçümlerde lk referans noktası anlık ölçümdür. Endeksn belrl br yıl çn ülkelern anlık (o yılk) karşılaştırmalı kalkınmışlık düzeyn tespte yönelk olarak hazırlanması sebebyle statk karşılaştırma amacı güdülmektedr. Hâlbuk doğuşta yaşama ümd, ölçümün yapıldığı andak nüfusun ortalama yaşam beklentsn göstermemekte olup, gelecekte erşkn duruma gelecekler çn br öngörü mahyet taşımaktadır. Somutlaştırmak gerekrse, doğuşta yaşama ümdnn kalkınmışlık düzey gösterges olarak alınması, tıpkı fert başına düşen GSYİH yerne yıllık ortalama reel büyüme oranının referans gösterge olarak alınmasına benzemektedr. Bu noktada gösterge olarak alınması gereken se ortalama yaşam süres beklentsdr. Doğuşta yaşama ümd se, en fazla ortalama yaşam süres beklents çersnde yaş dlmlerne göre hesaplanan yaşam beklentlernn ağırlıklı ya da ağırlıksız olarak artmetk ortalaması çersnde br parça olarak kullanılablr. Doğuşta yaşama ümdnn ortalama yaşam süresn temsl etmede yetersz olacağını desteklemek amacıyla br örnek uygulama yapalım. Bu uygulamada lk olarak her 5 yıllık yaş dlmler çn (0 dan 85 yaşa kadar) daha önce Brleşmş Mlletler tarafından hesaplanan yaşam beklentlernn 4 artmetk ortalaması alınsın. Karşılaştırma yapılacak ülkeler çn de 0 61

12 Yıl Yıl Kal. Gös. Olarak Ort. Yaş. Bek. Göre Türkye nn AB İçndek Konumu: Kr. Ve Çok Değ. İst. Uyg. 85 yaş dlmler çn yaşam beklents hesaplanmış olan Sahra altı Afrka ülkelernden Mal ve en yüksek doğuşta yaşama ümdne sahp ülke olan Japonya olsun. İlk aşama olarak yaş dlmlerne göre Mal ve Japonya dak yaşam beklent düzeylernn gösterldğ grafkler nceleyelm: Grafk 1 Mal' de Yaş Gruplarına Göre Yaşam Beklents erkek kadın Yaş Grupları Yukarıda sunulan, Mal dek yaş gruplarına göre yaşam beklentler grafğ ncelendğnde 0 yaş grubu çn beklenen yaşam süres, 5 yaş dlm çn beklenen yaşam süresnn altındadır. Bu sebeple grafkte 0 5 yaş dlmler arasında br sıçrama oluşmakta, sonrak yıllar çnse stkrarlı br azalma trendyle karşılaşılmaktadır. 5 Grafk 2 Japonya' da Yaş Gruplarına Göre Yaşam Beklents erkek kadın Yaş Grupları Yukarıda sunulan, Japonya dak yaş gruplarına göre yaşam beklentler grafğ ncelendğnde se, 0 yaş grubu çn beklenen yaşam süres, Mal dek yapının aksne 5 yaş dlm çn beklenen yaşam süresnn üzerndedr. Bu farklılıktak temel sebep se bebek ölüm oranında yaşanan farklılıktır. Mal dek 1 yaş altı nüfusta ölüm oranı, Japonya dak oranın yaklaşık dokuz katına ulaşmaktadır. Bu durum aynı zamanda yaş grupları tbarıyla yaşam beklentlernn Mal çn Japonya dan farklı olmasına yol açmakta; ortalama yaşama ümdyle doğuşta yaşama ümd arasında da belrgn br uçurumun oluşumuna sebep olmaktadır. Aşağıdak k grafkte Mal ve Japonya çn yaş dlmlerne göre yaşam beklentler sunulmaktadır. 62

13 Yıl Yıl Ekonometr ve İstatstk Sayı: Grafk 3 Mal' de Yaş Gruplarına Göre Yaşam Beklents (Yaş Grubu Yaşı Eklenerek) erkek kadın Yaş Grupları Yukarıdak grafkte de görüleceğ üzere 1 yaş altı nüfusta yaşanan yüksek bebek ölüm oranıyla beraber Mal de, doğuşta yaşama ümdnn tüm nüfus çn ortalama yaşama ümdn cdd şeklde düşürdüğü görülmektedr. Hâlbuk aşağıdak grafkte sunulan Japonya da se yaş grupları tbarıyla stkrarlı br yaşam beklents dağılımıyla karşılaşılmaktadır. Grafk 4 Japonya' da Yaş Gruplarına Göre Yaşam Beklents (Yaş Grubu Yaşı Eklenerek) erkek kadın Yaş Grupları Yukarıdak grafkte de açıkça görüleceğ üzere gerek kadın gerekse de erkek nüfus çn yaş gruplarına göre yaşama ümtler arasındak farklılık son derece sınırlı olup, en düşük ve en yüksek değerler arasındak farklılık kadınlarda 10 yılın erkeklerde se 15 yılın altında kalmaktadır. Mal ve Japonya örneklernn brlkte kıyaslanmasına gdldğnde de Mal dek durumun ayırt edc sebeplern yakalamak kolaylaşmaktadır. Tablo 5: Mal ve Japonya Ġçn Ortalama ve DoğuĢta YaĢam Süres Beklentler KarĢılaĢtırmaları I: Ort. Y. Ü (yıl) II: Doğ. Y. Ü. (yıl) III = I-II Sapma (yıl) IV=III*100/II Sapma (%) ERKEK MALĠ JAP. KADIN ERKEK KADIN Hesaplamada yararlanılan kaynak: Unted Natons (1995), op.ct. Yukarıdak tabloda da görüleceğ üzere nüfus yekûnu çn ortalama yaşama süres beklentsnde Mal ve Japonya arasında cdd br fark bulunmamaktadır. Hâlbuk doğuşta yaşama ümd açısından Mal le Japonya arasındak farklılık erkekler çn yaklaşık 3 yıldan 21 yıla, kadınlar çn se 6 yıldan 23 yıla yükselmektedr. Tabloya dkkat edlecek olursa Mal ve Japonya çn doğuşta yaşama ümd ve nüfusun ortalama yaşama ümd düzeyler arasında farklı düzeyde sapmalar mevcuttur. Mal dek 63

14 Kal. Gös. Olarak Ort. Yaş. Bek. Göre Türkye nn AB İçndek Konumu: Kr. Ve Çok Değ. İst. Uyg. sapma erkeklerde 21,7 yılla % 39,4 e, kadınlardaysa 19,4 yılla %33 e ulaşırken, Japonya da her k cnsyet çn bu oranlar %5 n altında kalmaktadır. Dolayısıyla Mal nn aksne Japonya da her yaş dlm çn toplamda yaşam süres beklents, brbrne çok yakın sevyelerde gerçekleşmektedr. Zamana göre yaş grupları tbarıyla yaşama ümdndek değşmlere bakıldığında da doğuşta yaşama ümdnn, ortalama yaşam beklentsn temsl etmedek yeterszlğ tekrar desteklenmektedr. Joel E. COHEN (2002: 574) n yaptığı tahmne göre 20. yüzyıl boyunca br asırlık peryotta doğuşta yaşama ümdnde 2.2 katlık artış yaşanmıştır. Zaman uzadıkça söz konusu artışın da yükseldğ blnmektedr. Günümüze yaklaşıldıkça da doğuşta yaşama ümdndek artışın vmes düşmektedr. Arjantn de 128 yıllık dönem çn doğuşta yaşama ümdnde yaşanan gelşm, bu duruma spesfk br örnek olarak verleblr. Tablo 6: Arjantn de Uzun Dönemde DoğuĢta YaĢama Ümdnde GerçekleĢen GelĢm Peryot Erkek Kadın * 28 yıl 32 yıl * 47 yıl 49 yıl * 61 yıl 64 yıl ** 71 yıl 78 yıl Yıl yılda değģm Yüzde Kat Yıl yılda değģm Yüzde Kat yılda değģm Yıl Yüzde Kat Hesaplamada yararlanılan kaynaklar: *Zumla R. RECCHINI, D. LATTES (1969), Les effets des mgratons nternatonales les sur la demographque de la Republque Argentne, de 1870 a 1960, Congres Mondal de la Populaton, 1965 Volume IV, Mgratons Urbansaton Developpement Economque, Natons Unes, New Yok, s **Unted Natons Department of Economcal Socal Affars (2006), The World s Women 2005, Pogress n Statstcs, New York, s Yukarıdak tabloda da görüleceğ üzere Arjantn de daha 128 yıl önce erkeklern sadece 28 yıl, kadınlarınsa 32 yıl doğuşta yaşama ümtlernn olduğu sonucuyla karşılaşılmaktadır. Şayet doğuşta yaşama ümd, br toplumun ortalama yaşama süresn tam temsl kablyetne sahp se bunun anlamı, Arjantn de erkeklern çoğunun daha 30 yaşına gelmeden ölmüş olduğudur. Bu noktada zhnlerde belrmes gereken soru se, sadece 128 yılda nasıl olmuşta Arjantnl lern ömürler k buçuk kat artablmştr! Söz konusu tarhte Ortaçağ Avrupası nda görüldüğü gb nüfusun yarısının ölümüne yol açan veba salgınları ya da Belçka nın günümüz Zare snde (:Kongo), Almanya nın II. Dünya savaşında Polonya da yaptığı gb büyük çaplı toplu katlamlar gerçekleşmemştr. Dolayısıyla Arjantn de ortalama nsan ömrünün 128 yıl gb kısa br peryotta 2.5 katlık artış kat etmes mevcut koşullarda mkan dâhlnde görülmemektedr. Bebek ölüm oranlarını esas alan söz konusu yaklaşım temel alınacak olursa, lerde çeştl arşv belgelernden elde edleblecek muhtemel verler çerçevesnde örneğn Osmanlı ya da Selçuklu veya Roma uygarlıklarında ortalama nsan ömrünün 8 10 yıla kadar nmes söz konusu olablr. Burada sorulması gereken soru, doğan kaç kşnn yaşama mkânına sahp olduğu mudur yoksa yaşayanların nüfus yekûnu açısından ortalama kaç yıl yaşadığı mıdır? Dolayısıyla soru ve cevap seçşlernn öncelkle belrlenmesnde büyük yarar bulunmaktadır. 64

15 Yaş Yaş Ekonometr ve İstatstk Sayı: Konuyla lgl düzenl peryodk verlern bulunduğu ABD özeln nceleyelm. Aşağıdak k grafkte ABD nde peryodunda doğuşta yaşama ümd ve lk evllk yaşı karşılaştırması erkek ve kadın nüfus çn ayrı ayrı sunulmaktadır. 6 Grafk 5 ABD' nde Erkek Nüfus Ġçn DoğuĢta YaĢama Ümd ve Ġlk Evlenme YaĢı KarĢılaĢtırması ( ) Yıllar DoğuĢta yaģama ümd Ġlk evllk yaģı evllk süres beklents peryodunda ABD nde doğuşta yaşama ümdnn ortalama yaşam beklents çn tam gösterge olarak kabul edlmes durumunda erkeklern 1890 da ortalama evllk sürelernn 15 yıl cvarında sürebleceğ sonucuna varılır. Bu sevye 2000 yılına gelndğnde se yarım asra yaklaşmış görünmektedr. Kadın nüfus çn dönemsel gelşmde benzerdr. Grafk 6 ABD' nde Kadın Nüfus Ġçn DoğuĢta YaĢama Ümd ve Ġlk Evlenme YaĢı KarĢılaĢtırması ( ) Yıllar DoğuĢta yaģama ümd Ġlk evllk yaģı evllk süres beklents Yukarıdak grafkte de görüleceğ üzere peryodunda ABD nde doğuşta yaşama ümd, ortalama yaşam beklentsnn tam gösterges olarak kabul edlmes durumunda kadınların ortalama evllk sürelernn 20 yılın braz üzernde sürebleceğ sonucuna varılır. Bu sevye 2000 yılına gelndğnde se 60 yıla dayanmaktadır yıllık evllk peryodunun yaşanacağının beklenmes gerçekç değldr. Arjantn örneğne ger dönersek, söz konusu evllk süres beklentsnn, lk evllk yaşının ABD ndek gb olduğu varsayımı altında erkekler çn 2, kadınlar çnse 10 yıl olacağı sonucuna varırız. Böyle br durumda doğurganlığın, günümüzle mukayese edlemeyecek düzeyde düşük olmasına yüksek bebek ölüm oranları da eklennce, kesnlkle nüfus artışının yaşanmaması gerekrd. Netcede evl çftlern çocuk yapmaya ömürler kfayet etmeyecektr. Dolayısıyla doğuşta yaşama ümdnn, ortalama yaşam beklentsnn tam gösterges olamayacağı br kez daha görülmektedr. Mal Japonya eksennde kest zaman mukayeses, Arjantn ve ABD örneklernde zamana dayalı gelşm mukayeses ertesnde şmd de Mısır özelnde ve 1991 kest yılları çn yaş gruplarına göre yaşam beklentlernde yaşanan gelşm krtk edelm. (UN, 1955: ; UN, 1995: ) 65

16 Yıl Yıl Kal. Gös. Olarak Ort. Yaş. Bek. Göre Türkye nn AB İçndek Konumu: Kr. Ve Çok Değ. İst. Uyg. Grafk 7 Mısır' da Erkekler İçn Yaş Gruplarına Göre Yaşam Beklents Yaş Grupları 1937 ve 1991 yıllarında, Mısır da erkek nüfus çn yaş grupları tbarıyla yaşam beklentlernde, doğuşta ve lk 5 20 arasındak yaş gruplarında zamana göre br değşm söz konusudur. Özellkle doğuşta yaşama ümd süresnde cdd br artışın yaşandığı görülmektedr. Dğer yaş grupları açısından zamana göre farklılık son derece azdır ve yaş grubu yükseldkçe, farklılık düzey de azalmaktadır. Grafk 8 Mısır' da Erkekler İçn Yaş Gruplarına Göre Yaşam Beklents (Yaş Grubu Yaşı Eklenerek) Yaş Grupları Yukarıdak grafkte, söz konusu zamana dayalı sıçrama br öncek grafğe göre çok daha net br şeklde görülmektedr. Aradak yarım asrı aşan dönemsel farklılığa karşılık yaş gruplarına göre yaşam beklentsnde, yaş dlmlernn yükselmesyle brlkte yaş dlmlerne göre yaşam beklentlerndek farklılık süratle kapanmaktadır. Bu durum, Mısır örneğndek kadın nüfus cephesnde çok daha net br şeklde görülmektedr. 66

17 Yıl Yıl Ekonometr ve İstatstk Sayı: Grafk 9 Mısır' da Kadınlar İçn Yaş Gruplarına Göre Yaşam Beklents Yaş Grupları 1937 ve 1991 yıllarında, Mısır da kadın nüfus çn yaş grupları tbarıyla yaşam beklentlernde, sadece doğuşta yaşama ümdnde cdd br değşm vardır. Dğer yaş grupları açısından zamana göre farklılık se son derece azdır. Grafk 10 Mısır' da Kadınlar İçn Yaş Gruplarına Göre Yaşam Beklents (Yaş Grubu Yaşı Eklenerek) Yaş Grupları Yukarıdak grafkte, söz konusu zamana dayalı sıçrama br öncek grafğe göre çok daha net br şeklde görülmektedr. Dkkat edleceğ üzere aradak yarım asrı aşan dönemsel farklılığa karşılık, yaş gruplarına göre yaşam beklentsnde, doğuşta yaşama ümd dışında cdd br artışın yaşanmadığı açıkça görülmektedr. Yaş grupları tbarıyla (0 85 yaş dlmler) nüfusun ortalama yaşam beklentsne bakıldığında dönemnde erkekler çn 62,9 yıl olan sürenn 1991 de 10,7 yıllık artışla 73,6 yıla yükseldğ; bu artışın kadınlar çn 4,2 yılla sınırlı kaldığı sonucuyla karşılaşılmaktadır. Tablo 7: Mısır da DoğuĢta yaģama ümd ve nüfusun ortalama yaģama ümd karģılaģtırmaları ( ve 1991) Gözlem Erkek Kadın YaĢam Ümd peryodu Yıl DeğĢm (%) Yıl DeğĢm (%) DoğuĢta yaģama ümd Ortalama yaģam ümd Hesaplamada yararlanılan kaynaklar: UN (1955), bd. UN (1995), bd. 67

18 Yıl Yıl Kal. Gös. Olarak Ort. Yaş. Bek. Göre Türkye nn AB İçndek Konumu: Kr. Ve Çok Değ. İst. Uyg. Konuyla lgl dğer br örnek de İsveç ten gelmektedr. Nathan KYFITZ ve E.M.MURPHY (1969: 158) nn hesaplamalarına göre İsveç te 1875 te yaş grubu çn ortalama yaşama ümd 32,91 yıldır. Bu sevye 2003 yılında 15 yaş grubundak erkek ve kadınlar çn 63,3 ve 67,8 yıl olarak gerçekleşmştr. (Councl of Europe, 2004: 105) Dğer br deyşle brbrne yakın k yaş grubu esas alındığında yaklaşık 130 yıllık peryotta kümülatf yaşam beklents (15 25 yaş grubu çn) 56 yıldan 79 yıla yükselmş olup artış oranı % 41.4 le sınırlıdır. Br dğer örnek se Fnlandya dan gelmektedr. Max Planck Nüfus Araştırmaları Ensttüsü nde yapılan araştırma netcesnde (Kannsto, Nemnen, Turpenen, 1999: 5) 1751 den tbaren 0, 15, 65+ yaş grupları çn yaşam beklentler hesaplanmıştır. Grafk Fnlandya' da Peryodunda YaĢ Gruplarına Göre Kümülatf YaĢam Beklentler KarĢılaĢtırması (Erkek) * * doğuşta 15 yaş 65+ yaş * * * * Yukarıdak grafkte de görüleceğ üzere 15 ve 65+ yaş grupları çn yaklaşık k buçuk asırlık sürede yatay br gelşmn varlığıyla karşılaşılmaktadır. Hâlbuk doğuşta yaşama ümdne bakıldığında, özellkle 21. yüzyıl boyunca süratl br artış trendnn yaşandığı görülmektedr. Benzer yapı Fnlandya da kadınlar çn de geçerldr. Ancak kadınlarda erkek nüfustan görece farklı olarak 15 yaş grubunda 1940 lardan tbaren doğuşta yaşama ümdyle paralel br artış dönemnn arız olarak yaşandığı hesaplanmaktadır Grafk 12 Fnlandya' da Peryodunda YaĢ Gruplarına Göre Kümülatf YaĢam Beklentler KarĢılaĢtırması (Kadın) * * doğuşta 15 yaş 65+ yaş * * * * 68

19 Yıl Yıl Ekonometr ve İstatstk Sayı: Şmd de düzenl 7 olarak uzun dönemde verlere ulaşmanın mümkün olduğu ABD özel çn peryodunda yaş gruplarına göre erkek ve kadınların yaşama ümtlern karşılaştırmalı olarak nceleyelm. 8 Grafk 13 ABD' nde YaĢ Gruplarına Göre Erkeklern YaĢama Ümd ( ) doğuşta 20 yaş 40 yaş 60 yaş 70 yaş 0 Tarh Yukarıdak grafkte de görüleceğ üzere 120 yıllık dönem çersnde yaş gruplarına göre yaşam beklentlernde en yüksek volatltenn, doğuşta yaşama ümdnde gerçekleştğ görülmektedr. Dğer yaş grupları çn yaşam beklentlernn (özellkle 40, 60, 70 yaş grupları çn) hemen hemen yatay br seyr zledğ, dğer br deyşle 120 yıllık dönemde yaşam beklentlernn neredeyse aynı kaldığı sonucuyla karşılaşılmaktadır. Aynı durum kadın nüfus çn de paralel şeklde gerçekleşmektedr. Grafk 14 ABD' nde YaĢ Gruplarına Göre Kadınların YaĢama Ümd ( ) doğuşta 20 yaş 40 yaş 60 yaş 70 yaş 0 Tarh Yukarıdak son k grafğe esas olan, yaş gruplarına göre yaşam beklentsndek peryodk yüzdesel değşmlere göre hesaplanan korelasyon katsayıları aşağıdak tabloda sunulmuştur. 69

20 Smlarty Kal. Gös. Olarak Ort. Yaş. Bek. Göre Türkye nn AB İçndek Konumu: Kr. Ve Çok Değ. İst. Uyg. Tablo 8: ABD nde Br Öncek Döneme Göre YaĢ Gruplarındak Erkek Nüfus Ġçn Toplam YaĢam Beklentlernde YaĢanan Yüzdelk DeğĢmn Korelâsyon Matrs E0 E20 E40 E60 E70 E E E E E Korelasyon matrs EVews 4.0 da hesaplanmıştır. Yukarıdak tabloda, onar yıllık peryotlarda yaşanan dönemsel değşmler baz alınarak yaş gruplarına göre gerçekleşen yüzdelk değşmlern gelşmne bakıldığında; erkek nüfus çn doğuşta yaşama süres beklentsnn hçbr yaş grubuyla statstksel olarak anlamlı br lşks bulunmamaktadır. (12 gözleml %5 hata payında çft yönlü t değernn geçlmes çn katsayının %57 y 0.57 aşması gerekldr.) Dğer yaş gruplarındak onar yıllık peryotlarda yaşanan dönemsel yüzdelk değşmler arasındak lşkler se aynı yönlü ve yüksek sevyede gerçekleşmştr. Sadece doğuşta yaşama ümdndek peryotlar arası yüzdelk değşmle söz konusu lşknn varlığı sınanamamıştır. Dolayısıyla erkek nüfus çn peryotları arasında yaş gruplarına göre yaşam beklentlernde onar yıllık dönemlerde gerçekleşen yüzdelk değşmler arasında, doğuşta yaşama ümd harcnde anlamlı ve görece yüksek lşknn var olduğu; buradan hareketle de doğuşta yaşama ümdnde yaşanan onar yıllık dönemler arasında gerçekleşen yüzdelk değşmlern yetşknler çn söz konusu olan yaşam süres beklentlernde yaşanan değşmden tamamen bağımsız ve kopuk şeklde hareket ettğ sonucuyla karşılaşılmaktadır. Grafk 15 Dendrogram wth Complete Lnkage and Correlaton Coeffcent Dstance e0 e20 e40 Varables Korelâsyon matrsnde doğuşta yaşama beklentsnn, dğer yaş gruplarıyla uyumsuzluğunun açık şeklde görülememes htmalne karşı, Mntab statstk paket programında yapılan hyerarşk kümeleme analz sonuçları, yukarıdak dendogramda sunulmuştur. Yukarıdak dendogramda da görüleceğ üzere (tam bağlantı yöntem, kosnüs uzaklık ölçüsüne göre aynı zamanda uzaklık ölçüsü 1- korelâsyon katsayısıdır ) erkek nüfus çn doğuşta yaşama ümd değşken, başka kümeye atılmaktadır. Değşkenlere en son eklemlenen doğuşta yaşama ümddr. e60 e70 70