ÇOK KRİTERLİ KARAR VERME İLE AVRUPA BİRLİĞİ VE ADAY ÜLKELERİN YAŞAM KALİTESİNİN ANALİZİ

Transkript

1 Ekonometr ve İstatstk Sayı:13 (12. Uluslararası Ekonometr, Yöneylem Araştırması, İstatstk Sempozyumu Özel Sayısı) İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ İKTİSAT FAKÜLTESİ EKONOMETRİ VE İSTATİSTİK DERGİSİ ÇOK KRİTERLİ KARAR VERME İLE AVRUPA BİRLİĞİ VE ADAY ÜLKELERİN YAŞAM KALİTESİNİN ANALİZİ Pınar KAYA Emre İPEKÇİ ÇETİN Ayşe KURUÜZÜM Özet AB ülkeler çn en y yaşama ve çalışma koşullarının sağlanmasına yardımcı olmak amacıyla tavsyelerde bulunan Avrupa Yaşama ve Çalışma Koşullarını İyleştrme Vakı 2003, 2005 ve 2007 yıllarında, aralarında Türkye nn de bulunduğu toplam 31 ülke çn Avrupa Yaşam Kaltes Anket (EQLS) uygulamıştır. Anket sağlık, sthdam, gelr yoksunluğu, eğtm, ale, sosyal katılım, barınma, çevre, ulaşım, güvenlk, boş zaman, yaşam tatmn gb br dz temel göstergeler göz önünde bulundurmaktadır. Yaşam kaltes göstergeler kullanılarak yapılan çalışmalar brey, grup ya da toplumların demograk, sosyal ve ekonomk proln belrleme, mevcut yaşam kaltes düzeyn gelştrmek çn hedeler saptama ve yaşam kaltes konusunda mevcut konumlarını ulusal veya uluslararası düzeyde başka brmlerle kıyaslama mkânını vermektedr. Yapılan çalışmalarda sıklıkla statstksel analzlern kullanıldığı ve ülkelern yaşam kaltelernn brer gösterge ışığında ele alındığı görülmektedr. Bu çalışmada çok krterl karar verme (ÇKKV) analznden aydalanarak göz önüne alınan göstergelern bütüncül br bakış açısına göre aynı anda değerlendrlmesne dkkat çeklmştr. Çalışmada, Avrupa Brlğ (AB) ve Aday ülkelern yaşam kaltes br ÇKKV yöntem olan VIKOR Yöntemne göre analz edlmektedr. VIKOR yöntem le 2003, 2005 ve 2007 yılları çn üç ayrı analz yapılarak AB ülkeler le Avrupa Ortak alan (EEA) ülkes olan Norveç ve AB aday ülkeler olan Hırvatstan, Makedonya ve Türkye yaşam kaltes göstergeler açısından değerlendrlmştr. Elde edlen sonuçlardan aydalanarak 2003, 2005 ve 2007 yılları çn yaşam kaltesne lşkn değerlendrmeler yapılmıştır. Anahtar Kelmeler: Çok Krterl Karar Verme, VIKOR Yöntem, Avrupa Brlğ, Yaşam Kaltes Jel Sınılaması: N30, C44, D81 Araş.Gör., Akdenz Ünverstes SBE İşletme ABD, Antalya Yrd.Doç.Dr., Akdenz Ünverstes İİBF Ekonometr Bölümü, Antalya Pro. Dr., Akdenz Ünverstes İİBF İşletme Bölümü, Antalya

2 Abstract Ekonometr ve İstatstk Sayı:13 (12. Uluslararası Ekonometr, Yöneylem Araştırması, İstatstk Sempozyumu Özel Sayısı) 2011 European Foundaton that gves advces n order to help to provde the best lvng and workng condtons or European Countres, appled European Qualty o Le Survey (EQLS) or 31 countres, ncludng Turkey, n 2003, 2005 and 2007 years. The European Qualty o Le Survey (EQLS) takes some knd o basc ndcators lke health, employment, ncome deprvaton, educaton, amly, socal partcpaton, housng, envronment, transportaton, saety, lesure tme and le satsacton nto consderaton. Studes that are made by usng the le qualty ndcators enable dentyng the demographc, socal and economcal proles o ndvduals, groups or socetes, determnng targets to mprove the exstng level o le qualty and comparng the current postons o ther le qualtes wth other natonal or nternatonal levels. In the studes conducted, t s seen that mostly statstcal analyss were used and the le qualtes o the countres were handled wthn the lght o varous ndcators. In ths study, mult-crtera decson makng s used or evaluatng the ndcators wth a holstc pont o vew, concurrently. The le qualty o European Unon Countres and European Unon Canddate Countres s analysed wth VIKOR, whch s one o the mult crtera decson makng methods. By three derent analyss wth VIKOR or the years 2003,2005 and 2007, European Unon Countres, Norway and European Unon Canddate Countres whch are Crota, Macedona and Turkey are evaluated accordng to ther le qualty ndcators. Benettng rom the study results, le qualtes o the countres or the years 2003, 2005 and 2007 are evaluated. Keywords: Mult-Crtera Decson Makng, VIKOR Method, European Unon, Qualty o Le Jel Classcaton: N30, C44, D81 1. GİRİŞ Karar problemler, çözümde kullanılan yöntemler ve bulunması gereken çözümlern durumuna göre çok arklıdır. Çok sayıda brbryle çelşen krtern/tutumun söz konusu olduğu durumda alınan karar çok krterl karar verme olarak blnr. Çok krterl karar verme (ÇKKV) oluşturulan krterlere göre en uygun çözümü belrleme sürecdr (Bazzaz vd., 2011:2550). Krterler genellkle brbryle çelştğ çn tüm krterler aynı anda tatmn eden br çözüm yoktur. Bu durumda çözüm, karar vercnn terchlerne göre br çözümler kümes veya uzlaşık br çözüm olur (Sayad, vd., 2009:2257). Brbryle çelşen krterlere sahp br problemn uzlaşık çözümü, karar vercnn deale/stedğ sevyeye en yakın olan uygun br çözüme ulaşmasını sağlar. Tpk br ÇKKV problem genellkle üç temel bleşen çerr: () alternatler, () krterler, () her br krter çn nsb önem (ağırlıklar). ÇKKV yöntemlernn avantaı çok sayıda krter ve alternat brlkte değerlendrmesdr (Chatteree, 2010: 484). Terch temell problemlerde karar verc ya en y alternat seçmek ster ya da tüm alternatler en yden en kötüye doğru sıralamak ster. Çok krterl sıralama yöntemler se br krter onksyonları kümesne göre alternatlern sıralanmasına dayanır. 81

3 Çok Krterl Kar. Ver. İle Av. Br. ve Aday Ülk. Yaşam Kaltesnn Analz Bu çalışmada, Avrupa Brlğ (AB), Avrupa Ortak Alan (EEA) ülkes Norveç ve AB Aday ülkelernn yaşam kaltes br ÇKKV yöntem olan VIKOR Yöntemne göre analz edlmektedr. Ülkelern yaşam kaltesne yönelk çalışmalar seçlen göstergeler bakımından çok çeştllk göstermesne rağmen, yaşam kaltesn ölçmek amacıyla kullanılan yöntemler azla değşmemektedr. Genellkle amaca uygun yaşam kaltes ölçekler gelştrlmş ve alan araştırması sonucunda elde edlen verler statstksel olarak değerlendrlmştr. Avrupa Yaşama ve Çalışma Koşullarını İyleştrme Vakı (European Foundaton or the Improvement o Lvng and Workng Condtons) taraından 2003, 2005 ve 2007 yıllarında yaptırılan ve AB ye üye ve aday olan ülkeler kapsayan çalışmada da Avrupa Yaşam Kaltes Anket uygulanmıştır. Bu anketlerden elde edlen sonuçlar, Qualty o Le n Europe ve Second European Qualty o Le Survey Overvew smyle k ayrı rapor halnde yayınlanmıştır. Her k raporda da anketlerden elde edlen her br yaşam kaltes göstergesne göre araştırma kapsamındak ülkelern bulguları karşılaştırılmıştır. Bu çalışmada, Avrupa Yaşam Kaltes Araştırmasında göz önüne alınan göstergeler aynı anda değerlendren VIKOR yöntemn kullanarak, bütüncül br bakış açısına göre AB ve aday ülkeler sıralamak amaçlanmıştır. 2. VIKOR YÖNTEMİ VIKOR Yöntem (VIseKrterumska Optmzaca I Kompromsno Resene), brbryle çelşen krterlern varlığında, karar vercnn nha br çözüme ulaşmasına yardımcı olmak amacıyla, alternatler sıralamaya ve br alternatler kümesnden uzlaşık çözüm bulmaya yarayan etkn br araçtır. Elde edlen uzlaşık çözüm, çoğunluk çn maksmum grup aydasını ve karşıt görüştekler çn mnmum pşmanlığı sağlayacağından karar verc taraından kabul görecektr (Yang vd., 2009:269; Oprcovc ve Tzeng, 2007:515). Çok krterl ölçüm çn uzlaşık sıralamanın temeln, uzlaşık programlamada toplama onksyonu olarak kullanılan Lp ölçütü oluşturur. VIKOR yöntem br toplam onksyon kullanan Lp-metrğ le başlar. Uygun alternatlern A 1,A 2,,A,,A J le gösterldğn varsayalım. A alternatnn perormans skoru ve. krter le ade edldğnde w.krtern ağırlığı (görel önem) olur. Burada = 1, 2,,n ve n krterlern sayısıdır. Ducksten ve 82

4 Ekonometr ve İstatstk Sayı:13 (12. Uluslararası Ekonometr, Yöneylem Araştırması, İstatstk Sempozyumu Özel Sayısı) 2011 Oprcovc (1980) taraından gelştrlen Lp-metrk ormu aşağıdak gb ormüle edlr (Ho vd. 2011: 20; Oprcovc ve Tzeng, 2004: 447). L p n 1 [ w ( * ) /( * )] p 1 p 1 p ; = 1, 2,...J. VIKOR yöntem sıralama ölçümünde sadece bu ormülü değl, Lp=1 çn ve Lp= çn de (3) ormülünü kullanır. VIKOR Yöntemnde zlenen adımlar aşağıda özetlenmştr. belrlenr. 1. Adım: =1,2,..,n olmak üzere her br krter çn en y max *, mn, eğer.onksyon br kazancı gösterrse, * ve en kötü değerler mn *, max, eğer.onksyon br malyet gösterrse. 2. Adım: =1,2,,J çn S ve R hesaplanır. n p1 * * S L w ( ) /( ) 1 p * * R L max[ w ( ) /( )] (3) Burada w görel önem ağırlığını gösteren krter ağırlıkları anlamına gelmektedr. p küçük olduğunda (p=1 gb) grup aydasını, p arttığında kşsel pşmanlıkları /boşlukları (gaps) vurgular. İlaveten p mn L uzlaşık çözümü terch edlecektr. Çünkü bu değer deal/stek sevyesne en yakın olandır. Dğer br ade şeklyle, mn S en büyük grup aydasını, mn R en büyük kşsel pşmanlıklar arasından en küçüğünü seçmey ade etmektedr. Gerçekte krterler, karar vercnn maksmzasyonla lglendğ durumda ayda tp olarak, mnmzasyonla lglendğ durumda da malyet tp olarak değerlendrlr (Ho vd., 2011:20). 3. Adım: =1,2,,J çn Q değerler belrlenr. Q v( S * S ) /( S * S ) (1 v)( R * R ) /( R R * ) (4) 83

5 Çok Krterl Kar. Ver. İle Av. Br. ve Aday Ülk. Yaşam Kaltesnn Analz Burada S mn S *, S max S, R mn R *, R max R olarak ade edlmektedr. v değer se maksmum grup aydasını sağlayan strate çn ağırlık anlamına gelmektedr. 4. Adım: S, R ve Q değerler küçükten büyüğe doğru sıralanarak üç tane sıralama lstes oluşturulur. 5. Adım: Aşağıdak k koşul (C1 ve C2) sağlandığı takdrde Q ya göre sıralamada en y olan (mnmum) A C1. Kabul edleblr avanta Q( A ) Q( A ) DQ DQ 1/( J 1) ; alternat uzlaşık çözüm olarak kabul edlr. Burada J alternat sayısı ve A se Q ya göre sıralamada 2. sırayı alan alternattr. C2. Karar vermede kabul edleblr stkrar A alternat aynı zamanda S ve/veya R sıralamasında da en y sırada olmalıdır. Bu durum uzlaşık çözümün karar vermede kabul edleblr stkrara sahp olduğu anlamına gelr. Eğer bu koşullardan brs sağlanmazsa uzlaşık çözümler kümesnden bahsedlr: Eğer sadece C2 koşulu sağlanmazsa A ve A alternatler, Eğer C1 koşulu sağlanmazsa (M ) ( A, Q A M ) ( ) Q( A ) DQ lşksn sağlayan maksmum M değer olmak üzere, kümesn oluşturur. A, A,, (M ) A alternatler uzlaşık çözümler VIKOR yöntemyle lgl detaylı blg çn Oprcovc ve Tzeng n 2004 ve 2007 yılları yayınlarına bakılablr. 3. YAŞAM KALİTESİ Güncel ve öneml br kavram olan yaşam kaltes özne olarak; brey, boyut olarak; breyn yaşamını, ekonomk koşullarını, sosyal çevresn hssedş olarak; breyn öznel duygularını, memnunyet ve memnunyetszlğn, olumlu ve olumsuz duygularını ele alan dsplnler arası br çalışma alanıdır (Kangal, 2009:29). Dener (2006) e göre yaşam kaltes 84

6 Ekonometr ve İstatstk Sayı:13 (12. Uluslararası Ekonometr, Yöneylem Araştırması, İstatstk Sempozyumu Özel Sayısı) 2011 gelr ve çevresel aktörler gb dışsal bleşenlere vurgu yapılarak, breyn yaşamının arzu edlmeyene karşı ne derece arzu edleblr olduğu anlamına gelmektedr. Subekt deneymlere dayanan öznel y olmanın aksne yaşam kaltes genellkle daha obekt olup breyn yaşamının koşullarına lşkn tepklernden çok o koşulları ele almaktadır. Ancak, bazı araştırmacılar yaşam kaltesn daha genş tanımlamakta, sadece koşulların kaltesn değl, aynı zamanda breyn algıları, düşünceler, hsler ve bu koşullara karşı tepklern de ele almaktadır. Yaşam kaltesnn yazında tek, değşmez ve evrensel olarak kabul edlen br tanımı bulunmamaktadır. Yaşam kaltes le lgl yazın ncelendğnde arklı dsplnlern yaşam kaltesne yönelk arklı yaklaşımlar gelştrdğ, hatta aynı dspln çnde değşk yaklaşımlar olduğu gözlenmektedr (Farquhar,1995: 502). Farquhar (1995) a göre böyle olmasının brkaç neden vardır. En öneml neden, yaşam kaltesnn multdsplner, yan brden çok blm dalı taraından kullanılan br kavram olmasıdır. Bu yüzden yapılan tanımlarda her dspln kend eğlmn yansıttığından, tanım çokluğu yaşanmaktadır. İknc neden se, yapılan çalışmanın ya da araştırmanın odak noktasının yaşam kaltes tanımını arklılaştırmasıdır. Üçüncü olarak, Schpper ve Clnch (1988) n belrttğ üzere, kültürel ortamın yapılan yaşam kaltes tanımının büyük ölçüde belrleycs olmasıdır (Farquhar, 1995:505). En son neden se, yapılan tanımlarda kavramla lgl herhang br bleşen ya da boyuta ne kadar ağırlık verleceğnn belrlenmemesdr Yaşam Kaltes Göstergeler Göstergelern kullanımı araştırmacının amacına göre şekl almaktadır. Yaşam kaltes göstergeler kullanılarak yapılan çalışmalar yerel ve ulusal yönetmlere; brey, grup ya da toplumların demograk, sosyal ve ekonomk proln belrleme, mevcut yaşam kaltes düzeyn gelştrmek çn hedeler saptama ve yaşam kaltes konusunda mevcut konumlarını ulusal veya uluslararası düzeyde başka brmlerle kıyaslama mkânını vermektedr. Yaşam kaltes göstergeler araştırmacılara ve yönetmlere çalışmaları çn uygun zemn hazırlamaktadır. Gtmez (1980) bu durumu, yaşam kaltes konusundak çalışmalar toplumun genel sosyo-ekonomk durumunun saptanması çn betmsel verlern toplanması, değerlendrlmes ve değerlendrlen bu blgler ışığında toplum reahının gelşmes çn yönetmler yönlendrc kamu poltkaları oluşturarak toplumsal koşulların gelştrlmesn sağlanmaktadır şeklnde ade etmştr (Kangal, 2009:44). 85

7 Çok Krterl Kar. Ver. İle Av. Br. ve Aday Ülk. Yaşam Kaltesnn Analz 3.2. Avrupa Yaşam Kaltes Araştırmaları Avrupa Brlğ yapısına bağlı olarak aalyet gösteren Avrupa Yaşama ve Çalışma Koşullarını İyleştrme Vakı (European Foundaton or the Improvement o Lvng and Workng Condtons) AB ülkeler çn en y yaşama ve çalışma koşullarının sağlanmasına yardımcı olmak çn tavsyelerde bulunan br kuruluştur. Bu vakı, çeştl yaşam aktörlernn Avrupalıların yaşam kaltesn nasıl etkledğn analz etmeye yönelk olarak çalışmaktadır. Vakı, 2003 yılında, aralarında Türkye nn de bulunduğu 28 ülkede, 2005 yılında aday ülkelerden Hırvatstan nın eklendğ 29 ülkede ve 2007 yılında se Norveç ve aday ülke olan Makedonya nın da eklendğ 31 ülkede Avrupa Yaşam Kaltes Anket (EQLS) uygulamıştır. Anket sthdam, ekonomk kaynaklar, konut ve yerel ortam, ale ve hane yapısı, topluma katılım, sağlık ve bakım, eğtm ve meslek eğtm gb br dz temel alanı ele almıştır. Anket sonucunda yayınlanan raporda, temel bulgular, poltk, ekonomk ve sosyal bağlam, nüus artışının dnamkler, sosyal katılım ve dışlanma, cnsyetler arasındak arklılıklar, topluma katılım ve yaşam memnunyet, AB perspektnden poltka çıkarımları başlıkları altında sonuçlar yayınlanmıştır ( ). Bu rapor, AB ülkeler arasında yaşam kaltes açısından Türkye nn yern görmek bakımından oldukça önemldr dönemne lşkn Uzun Vadel Gelşmenn ve yıllarına at hedeler çeren VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planında çeştl başlıklar altında yaşam kaltes ne lşkn hedeler yer almaktadır. Uzun Vadel Gelşmenn Temel Amaçları ve Strates ( ) sml raporda Toplumun yaşam kaltesnn artırılması, ülkemzn dünya hâsılasından daha çok pay alması, Avrupa Brlğ üyelğ perspektnde dünya le bütünleşmenn hızlandırılması, ülkemzn dünyada ve bölgesnde daha etkn br güç halne gelmes amaçlanacaktır. ades yer almaktadır (Uzun Vadel Strate ve Sekznc Beş Yıllık Kalkınma Planı: , 2000:21). Keza Dokuzuncu Kalkınma Planının hemen her başlığı altında da halkımızın yaşam kaltes artırılacaktır bares bulunmaktadır (Dokuzuncu Kalkınma Planı: , 2006). 4. YÖNTEM VE BULGULAR 86 Bu araştırmada, EUROFOND un EurLIFE vertabanından aydalanılmıştır. EurLIFE, Avrupa yaşam kaltesyle lgl nterakt br vertabanıdır ve kend alan araştırmaları le dğer

8 Ekonometr ve İstatstk Sayı:13 (12. Uluslararası Ekonometr, Yöneylem Araştırması, İstatstk Sempozyumu Özel Sayısı) 2011 basılı kaynaklardan elde edlen verler çermektedr ( Söz konusu vertabanı 27 AB ülkes ve EEA ülkes Norveç le AB aday ülkeler olan Hırvatstan, Makedonya ve Türkye ye at yılları arasında, yaşam kaltes göstergelerne lşkn verler çermektedr. Bu vertabanı aynı zamanda Avrupa yaşam kaltes raporlarında kullanılan Avrupa Yaşam Kaltes Anket (EQLS) sonuçlarından elde edlen verler de çermektedr. Araştırmada, EurLIFE vertabanında 12 başlık (Sağlık, sthdam, gelr yoksunluğu, eğtm, ale, sosyal katılım, barınma, çevre, ulaşım, güvenlk, boş zaman, yaşam tatmn) altında toplanan 160 değşkenden; 2003, 2005 ve 2007 yılları tbaryle eksk blgye sahp olmayan, sırasıyla 49, 21, 36 değşken kullanılmıştır. VIKOR yöntem le 2003, 2005 ve 2007 yılları çn üç ayrı analz yapılmış ve 27 AB ülkes le EEA ülkes Norveç ve AB aday ülkeler olan Hırvatstan, Makedonya ve Türkye, yaşam kaltes göstergelerne göre sıralanmıştır. Elde edlen sonuçlardan aydalanılarak AB ülkeler le EEA ülkes Norveç ve AB aday ülkelernn; 2003, 2005 ve 2007 yıllarındak yaşam kaltelerne lşkn değerlendrmeler yapılmıştır yılında 28 ülkeye uygulanan Avrupa Yaşam Kaltes anket, 2005 yılında 29 ülkeye, 2007 yılında se 31 ülkeye uygulanmıştır. VIKOR yöntemnn br özellğ, alternatler arklı ölçüm brmleryle ölçülmüş değşkenler normalze ederek, bütüncül olarak değerlendrme mkanı sunmasıdır (Caterno vd., 2009:432). Yöntemde her krter çn onun dğer krterlere göre nsp önemn ade eden br ağırlık tanımına htyaç duyulur. Daha azla önem arz eden krterlere daha azla ağırlık verlerek bu krterlern daha etkn hale gelmes sağlanablr. Bu çalışmada tüm yaşam kaltes göstergeler ve alt göstergelern eşt öneme sahp olduğu varsayımından hareket edlerek eşt oranda ağırlıklandırma yapılmıştır. Tablo de ülkelern 2003, 2005 ve 2007 yıllarına at EQLS verler kullanılarak küçükten büyüğe doğru S, R ve Q sıralamaları yapılmıştır. Yıllar bazında uzlaşık çözümler bulmak amacıyla yapılan değerlendrmeler aşağıda özetlenmektedr. 87

9 Çok Krterl Kar. Ver. İle Av. Br. ve Aday Ülk. Yaşam Kaltesnn Analz Tablo Yılı EQLS Verlerne Göre Ülkelern Sıralama Sonuçları S R Q DK* 0,230 ES 0,017 ES 0,170 FI 0,316 IT 0,017 IT 0,255 LU 0,331 IE 0,019 DK 0,347 SE 0,333 BE 0,019 IE 0,369 AT 0,339 MT 0,019 FI 0,385 NL 0,362 CZ 0,020 MT 0,410 IE 0,368 FI 0,020 BE 0,426 MT 0,377 HU 0,020 SE 0,431 ES 0,386 SE 0,020 LU 0,457 CY 0,389 BG 0,020 NL 0,490 UK 0,400 CY 0,020 CY 0,520 BE 0,401 DK 0,020 UK 0,532 DE 0,414 EE 0,020 DE 0,548 IT 0,414 FR 0,020 CZ 0,600 FR 0,470 DE 0,020 FR 0,609 SI 0,496 EL 0,020 AT 0,619 PT 0,498 LV 0,020 SI 0,637 EL 0,500 LT 0,020 PT 0,639 EE 0,500 LU 0,020 EL 0,641 CZ 0,513 NL 0,020 EE 0,641 HU 0,532 PL 0,020 HU 0,643 LT 0,581 PT 0,020 LT 0,729 PL 0,592 RO 0,020 PL 0,742 RO 0,601 SK 0,020 RO 0,751 LV 0,625 SI 0,020 LV 0,778 SK 0,636 TR 0,020 SK 0,790 TR 0,680 UK 0,020 TR 0,838 BG 0,688 AT 0,022 BG 0,847 * Ülke kısaltmalarının açıklamaları Ek 1 de verlmştr yılı değerlendrldğnde Q( A ) Q( A ) DQ koşulunu (C1) sağladığı görülmüştür. Bu durumda İspanya nın dğer ülkelere nazaran kabul edleblr br avantaa sahp olduğu ortaya çıkmıştır. İspanya nın R sıralamasında da brnc sırada olduğu dolayısıyla C2 koşulunu da sağladığı görülmüştür. İspanya nın karar verme sürecnde kabul edleblr br stkrara sahp olduğu söyleneblr yılında İspanya yaşam kaltes açısından en y durumda olan ülkedr. 88

10 Ekonometr ve İstatstk Sayı:13 (12. Uluslararası Ekonometr, Yöneylem Araştırması, İstatstk Sempozyumu Özel Sayısı) 2011 Tablo Yılı EQLS Verlerne Göre Ülkelern Sıralama Sonuçları S R Q SE 0,225 IE 0,032 SE 0,000 DK 0,237 SE 0,032 DK 0,024 FI 0,288 DK 0,032 IE 0,076 IE 0,300 NL 0,033 NL 0,129 NL 0,309 FI 0,034 FI 0,132 AT 0,330 UK 0,036 UK 0,269 UK 0,367 ES 0,039 ES 0,391 LU 0,373 BE 0,040 LU 0,400 ES 0,389 HU 0,040 AT 0,411 BE 0,399 IT 0,040 BE 0,426 IT 0,405 LU 0,040 IT 0,432 MT 0,426 AT 0,041 CY 0,533 FR 0,433 EE 0,041 EE 0,548 CY 0,435 CY 0,042 HU 0,640 DE 0,462 LV 0,044 MT 0,704 PT 0,463 HR 0,045 FR 0,711 EE 0,465 BG 0,048 LV 0,725 SI 0,474 CZ 0,048 DE 0,740 TR 0,525 FR 0,048 PT 0,741 EL 0,527 DE 0,048 SI 0,753 CZ 0,551 EL 0,048 HR 0,770 LV 0,561 MT 0,048 TR 0,804 HR 0,581 PL 0,048 EL 0,807 SK 0,584 PT 0,048 CZ 0,831 LT 0,595 RO 0,048 SK 0,864 PL 0,603 SK 0,048 LT 0,875 HU 0,610 SI 0,048 PL 0,883 RO 0,621 TR 0,048 RO 0,901 BG 0,718 LT 0,048 BG 1, yılına baktığımızda C1 koşulunun sağlanmadığı görülmüştür Bu durumda br uzlaşık çözümler kümesnden bahsetmek gerekmektedr. A, Q( A ) Q( A ) DQ lşksn sağlayan maksmum M değer olmak üzere, A ve A alternatlernn uzlaşık çözümler kümesn oluşturduğu söyleneblr. Bu durumda 2005 yılında İsveç le Danmarka nın br uzlaşık çözüm kümes oluşturduğu ortaya çıkmıştır. Bu k ülkenn dğer ülkelere nazaran yaşam kalteler açısından daha avantalı oldukları söyleneblr. 89

11 Çok Krterl Kar. Ver. İle Av. Br. ve Aday Ülk. Yaşam Kaltesnn Analz Tablo Yılı EQLS Verlerne Göre Ülkelern Sıralama Sonuçları S R Q DK 0,192 ES 0,023 ES 0,180 SE 0,241 UK 0,024 UK 0,274 FI 0,256 AT 0,024 DE 0,293 NL 0,272 DE 0,024 AT 0,311 NO 0,288 BE 0,025 BE 0,371 BE 0,316 IE 0,026 DK 0,439 DE 0,333 PL 0,026 IE 0,466 IE 0,335 PT 0,026 SE 0,482 LU 0,346 CZ 0,026 FI 0,519 AT 0,352 SI 0,026 NO 0,527 MT 0,355 LT 0,027 NL 0,577 UK 0,370 NO 0,027 CZ 0,583 ES 0,379 SE 0,027 SI 0,591 SK 0,413 DK 0,027 PL 0,603 FR 0,417 LV 0,027 PT 0,617 EE 0,418 FI 0,027 LU 0,648 CZ 0,424 HR 0,028 MT 0,657 SI 0,429 CY 0,028 LT 0,694 IT 0,449 EE 0,028 SK 0,713 PL 0,454 FR 0,028 FR 0,717 PT 0,463 EL 0,028 EE 0,718 CY 0,478 HU 0,028 IT 0,748 LT 0,511 IT 0,028 CY 0,776 EL 0,542 MK 0,028 LV 0,804 LV 0,558 LU 0,028 EL 0,838 RO 0,571 MT 0,028 RO 0,866 HU 0,573 NL 0,028 HU 0,867 TR 0,604 RO 0,028 TR 0,898 HR 0,619 SK 0,028 HR 0,912 BG 0,627 TR 0,028 BG 0,920 MK 0,710 BG 0,028 MK 1, yılında da 2003 yılına benzer br sonuç elde edlmştr. C1 ve C2 koşulları sağlanmış ve yne İspanya nın dğer ülkelere göre kabul edleblr br avantaa ve stkrara sahp olduğu görülmüştür. İspanya 2003 te olduğu gb 2007 de de yaşam kaltes açısından en y durumda olan ülke olarak karşımıza çıkmaktadır. 90

12 Ekonometr ve İstatstk Sayı:13 (12. Uluslararası Ekonometr, Yöneylem Araştırması, İstatstk Sempozyumu Özel Sayısı) 2011 Bu çalışmada ülkelern yaşam kaltes açısından sıralanmalarının yanı sıra anket yapılan her yıl çn o yılın en y yaşam kaltesne sahp olan ülkes veya ülkeler kümes belrlenmş ve stkrarlı olma durumları rdelenmştr. Tablo 4 de 2003, 2005 ve 2007 yılları çn ülkelern Q (v=0.5) değerne göre alınarak küçükten büyüğe doğru sıralaması görülmektedr. Tablo 4. EQLS Verlerne Göre Ülkelern Q Değer Sıralaması 2003 Sıralama 2005 Sıralama 2007 Sıralama AT BE BG ES CY CZ DE DK EE FI FR EL HU HR IE IT LV LT MK LU NO MT NL PL PT RO SK SI SE TR UK yılı sıralaması ncelendğnde İspanya nın brnc sırada olduğu görülürken onu İtalya ve Danmarka zlemektedr. Son k sırada se Bulgarstan ve Türkye yer almaktadır. 91

13 Çok Krterl Kar. Ver. İle Av. Br. ve Aday Ülk. Yaşam Kaltesnn Analz 2005 yılında brnc sırada İsveç, knc sırada İrlanda ve üçüncü sırada Danmarka yer alırken Bulgarstan ve Romanya nın son k sırada olduğu görülmektedr. Türkye se 29 ülke çersnde 22. sırada yer almaktadır yılına gelndğnde se yne İspanya nın brnc sırada olduğu dkkat çekmektedr. Brleşk Krallık knc sırada yer alırken Almanya üçüncü sıradadır. Bulgarstan ve Romanya 30. ve 31. sırada yer alarak son k sırayı paylaşmaktadırlar. Türkye ye bakıldığında se 2007 yılında 28. sırada yer aldığı görülmektedr. Ülkemz açısından dkkat çeken husus Türkye nn yaşam kaltes açısından ncelenen yıllarda son sıralarda olduğudur. Avrupa Brlğ ne grmeye aday olan ülkemzn yaşam kaltesnn arttırılması gerektğ görülmektedr. 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Yaşam kaltes pek çok unsurdan oluşan br kavramdır. Bu çalışmada Avrupa Yaşam Kaltes anketnde yer alan 12 ana gösterge ve bunlara bağlı alt göstergeler, toplam 31 ülke açısından ve 3 ayrı yıl çn değerlendrlmştr. Değerlendrmede son yıllarda kullanımı artan çok krterl br optmzasyon ve uzlaşık çözüm yöntem olan VIKOR yöntem terch edlmştr. Bu yöntemle yaşam kaltes kavramı br bütün olarak ele alınıp 27 AB ülkes le EEA ülkes Norveç ve AB aday ülkeler olan Hırvatstan, Makedonya ve Türkye nn yaşam kaltes göstergelerne göre sıralanması sağlanmıştır. Ayrıca yıllar bazında yaşam kaltes açısından en stkrarlı ve kabul edleblr avantaa sahp ülkeler belrlenmştr. Genel olarak değerlendrldğnde 2003 ve 2007 yılında İspanya nın, 2005 yılında se İsveç ve Danmarka nın en y yaşam kaltesne sahp oldukları tespt edlmştr. Her üç yılda da Türkye nn neredeyse son sıralarda yer aldığı görülmüştür. Çalışmada yılların brbryle karşılaştırılması mümkün olamamıştır. Her yıl kend çnde değerlendrlmştr. Bunun neden ülkeler bazındak verlern tam olmamasıdır. Eksk olan verlere at alt göstergeler çalışma kapsamına alınmamış ve her üç yılda ele alınan göstergeler arklılık göstermştr. Bu durum çalışmanın sınırlılığını oluşturmaktadır. 92

14 KAYNAKÇA. Ekonometr ve İstatstk Sayı:13 (12. Uluslararası Ekonometr, Yöneylem Araştırması, İstatstk Sempozyumu Özel Sayısı) 2011 Bazzaz, A., Osanloo, M., and Karm, B Dervng Preerence Order o Open Pt Mnes Equpment Through MADM Methods: Applcaton o Moded VIKOR Method. Expert Systems wth Applcatons 38: Caterno, N Comparatve Analyss o Mult-Crtera Decson-Makng Methods or Sesmc Structural Retrottng. Computer-Aded Cvl and Inrastructure Engneerng 24: Chatteree, P., Athawale, V. M., and Chakraborty, S Selecton o Industral Robots Usng Compromse Rankng and Outrankng Methods. Robotcs and Computer- Integrated Manuacturng 26: Dener, E Gudelnes or Natonal Indcators o Subectve Well-Beng and Ill- Beng. Journal o Happness Studes 7: Dokuzuncu Kalkınma Planı ( ), 1 Temmuz 2006 Cumartes - Mükerrer Resmî Gazete Sayı: alıntı tarh:17 Şubat Qualty o Le n Europe Frst European Qualty o Le Survey (2003) European Foundaton or the Improvement o Lvng and Workng Condtons. Farquhar, M Dentons o Qualty o Le: A Taxonomy. Journal o Advanced Nursng 22: Ho, W-R, Tsa, C-L, Tzeng,G-H., and Fang, S-K Combned DEMATEL Technque wth A Novel MCDM Model or Explorng Portolo Selecton Based on CAPM. Expert Systems wth Applcatons 38: Kangal, A Ünverste Yaşam Kaltes Ölçeğnn Pskometrk Özellklernn İncelenmes ve Türk Ünverste Öğrenclerne Uyarlanması. Akdenz Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü İşletme Anablm Dalı Yüksek Lsans Tez. Oprcovc, S., and Tzeng, G-H Compromse Soluton by MCDM Methods: A Comparatve Analyss o VIKOR and TOPSIS. European Journal o Operatonal Research 156: Oprcovc, S., and Tzeng, G-H Extended VIKOR Method n Comparson wth Outrankng Methods. European Journal o Operatonal Research 178:

15 Çok Krterl Kar. Ver. İle Av. Br. ve Aday Ülk. Yaşam Kaltesnn Analz Sayad, M.K., Heydar, M., and Shahanagh, K Extenton o VIKOR Method or Decson Makng Problem wth Interval Numbers. Appled Mathematcal Modellng 33: Second European Qualty o Le Survey: Overvew European Foundaton or the Improvement o Lvng and Workng Condtons. Yang, Y-P.O., Sheh, H-M., and Leu, J-D A Vkor-Based Multcrtera Decson Method or Improvng Inormaton Securty Rsk. Internatonal Journal o Inormaton Technology & Decson Makng 8: Uzun Vadel Strate ve Sekznc Beş Yıllık Kalkınma Planı, , Ankara, alıntı tarh: tarh: EK 1: ÜLKE KISALTMALARI AT: Avusturya FR: Fransa NO: Norveç BE: Belçka HR: Hırvatstan PL: Polonya BG: Bulgarstan HU: Macarstan PT: Portekz CY: Kıbrıs IE: İrlanda RO: Romanya CZ: Çek Cumhuryet IT: İtalya SE: İsveç DE: Almanya LU: Lüksemburg SI: Slovenya DK: Danmarka LT: Ltvanya SK: Slovakya EE: Estonya LV: Letonya TR: Türkye EL: Yunanstan MK: Makedonya UK: Brleşk Krallık ES: İspanya MT: Malta FI: Fnlandya NL: Hollanda 94