EKOTURİZM VE BOTANİK TURİZMİ: TÜRKİYE'NİN SUKKULENT BİTKİ ÇEŞİTLİLİĞİNİN TURİZM POTANSİYELİ

Transkript

1 GAP V. Mühendislik Kongresi Bildiriler Kitabı, Nisan 2006, Şanlıurfa. Proceedings of the Fifth GAP Engineering Congress, April 2006, Şanlıurfa, Turkey. EKOTURİZM VE BOTANİK TURİZMİ: TÜRKİYE'NİN SUKKULENT BİTKİ ÇEŞİTLİLİĞİNİN TURİZM POTANSİYELİ NESLİHAN DEMİRCAN, Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, 25240, Erzurum, IŞIK ÖZ, Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, 25240, Erzurum, RAY STEPHENSON, Sedum Society, 8 Percy Gardens, Choppington, Northumberland, NE62 5YH, UK, ray@sedumray.ndo.co.uk FARİS KARAHAN, Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, 25240, Erzurum, fkarahan@atauni.edu.tr Özet Türkiye, ekstrem yükseklik farklılıkları, derin vadi sistemleri, kayalık yamaçlar ve hem yatay hem de dikey yönde değişen ekosistemler nedeniyle Avrasya boyunca Sedum türlerinin önemli yayılış alanlarından biridir. Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye de özellikle ekoturime yönelik aktiviteleri ön plana çıkarırken Botanik Turizmi ni ana başlıklardan biri olarak değerlendirmektedir. Bu çalışmada, Türkiye deki Sedum çeşitliliği turizme katkı sağlaması bakımından coğrafik dağılım ve peyzaj karakteristiklerine göre değerlendirilmiş ve tehdit durumları IUCN Red Data Book kategorilerine göre gözden geçirilmiştir. Çalışmanın sonucu olarak, 11 i endemik, 1 i nadir, 5 i alttür ve 4 ü varyete olmak üzere toplam 44 Sedum türü coğrafik dağılışlara ve Türkiye haritası üzerinde haritalandı. Anahtar Kelimeler: Sedum, Sukkulent Bitkiler, botanik turizmi, coğrafi dağılış, peyzaj karakteristikleri ECOTOURISM AND BOTANICAL TOURISM: TOURISM POTENTIAL OF TURKISH SUCCULENT PLANT DIVERSITY Abstract Turkey is one of the important distribution areas throughout Eurasia for stonecrops owing to extreme altitudinal differences: deep valleys, rocky slopes, and ecosystems changing both horizontally and vertically. Turkish Ministry of Culture and Tourism evaluates Botanical Tourism as one of the main subjects while ecotorism is especially improved. In this study, Sedum diversity in Turkey motivated tourism was evaluated with regard to geographical distribution and associated landscape characteristics, and threatened cases in respect of the IUCN Red Data Book categories were noted. As a result of this review study, 44 stonecrop species including 11 endemic, 1 rare, 5 subspecies, and 4 varieties are mapped on Tukey s map according to geographical distributions. Key Words: Sedum, succulent plants, botanical tourism, geographical distribution, landscape characteristics 1. Giriş Biyoçeşitlilik kaynakları dünya için en önemli yaşam destek sistemleridir ye kadar, Dünya da bugün 6 milyardan fazla insan yaşamaktadır ye

2 kadar bu sayının 8-9 milyar olabileceği tahmin edilmektedir. İnsanoğlunun geçim kaynakları ekosistem bütünlüğüne dayanan genetik materyal ve türler zenginliğine bağlıdır. Biyolojik çeşitlilikteki yok oluş hakkında çeşitli düşünceler bulunabilir. Bununla birlikte son yılda yok oluş süreci eskisinden daha da negatif bir perspektif kazanmıştır. Bu kayıplar dünyamızın doğal zenginliklerine giderek daha fazla zarar vermekte ve gelecekteki sürdürülebilir ekolojik ve ekonomik gelişimimizi tehdit etmektedir [1]. Bitkilerde dünyanın biyolojik çeşitliliğinin çok önemli bir parçası ve insan refahının temininde başvurulan temel kaynaklardandır. Bunun yanı sıra temel besin gereksinimini karşılayan tarımsal ürünler ve binlerce yabani bitki dünyanın bütününde insan varlığının çoğalarak devam edebilmesi açısından korunma, giyinme, ısınma, ilaç, yiyecek sağlama potansiyeline ve büyük ölçüde de ekonomik ve kültürel öneme sahiptir. Bitkiler temel ekosistem işlevlerini sürdürmede de önemli bir anahtar role sahiptir. Dünya yaban yaşamı çeşitliliğinin sürdürülmesi için de bitki varlığının korunması gereklidir [2]. Sedumlarında içinde bulunduğu sukkulent bitkiler tropik alanlardan kutuplara kadar dünyanın üzerindeki hemen hemen her yere yayılmıştır. Bu tür Crassulaceae familyasının bir üyesidir. Avrupa, Asya, Afrika ve Amerika kıtasında doğal olarak bulunur. Bu familya bir dizi tek yıllık ve çok yıllık otsu, çok yıllık çalı ve küçük ağaçlardan oluşan bir gruptur. Familyanın tamamı 33 cins ve 23 hibrit ile toplam 1410 tür ve kesin olmamakla birlikte 305 taksondan oluşur. En fazla türe sahip olan cins 428 tür ile Sedum dur [3]. Sedum türleri düzensiz bir şekilde yayılan rozet formlu bitkilerdir. Sedum cinsi sadece kurak değil aynı zamanda yarı kurak, tropik, subtropik ve serin ilkim bölgelerinde de bulunmaktadır [4,5,6]. Sedum Crassulaceae familyasının en çeşitli türe sahip cinsidir. Avrupa da Sedum un alt türleri de dahil olmak üzere toplam 53 türü vardır [7]. Bu çalışmanın amacı Türkiye deki Sedum çeşitliliğini IUCN Red Data Book kategorilerinden yararlanarak tehdit durumlarını, peyzaj karakteristiklerini ve coğrafi dağılışlarını ortaya koymak, harita ve resim gibi görsel materyallerle destekleyerek Türk turizmine katkı sağlamaktır. 2. Türkiye de Bitki Çeşitliliği ve Önemi Türkiye yaklaşık olarak bitki türü ile ılıman iklim kuşağının en önemli bitki alanlanlarından biri olarak bilinir. Bu bitki çeşitliliğinin yaklaşık dörtte biri endemiktir. Türkiye bu zengin flora yapısının yanında yaşlı orman alanları, otlak alanlar, çalılıklar, sulak alanlar, turbalıklar, kumul alanları bulunmaktadır. Ancak, Türkiye nin habitatları, bitki türleri, florası ve yaban yaşamı son 40 yıldan beri hızlı bir şekilde azalmış ve tehdit altındadır [8]. Bu sayısız habitatlar Akdeniz den, Ege ve Karadeniz kıyılarına, dağların yüksek kesimlerinden ve dağların iç kesimlerine, derin vadi sistemlerinden geniş bozkır alanlarına, alüvyal birikinti ovalarından kurak taşlık yamaçlara kadar çeşitlilik gösterir. Bunlara ek olarak sukkulent bitkileri de içeren doğal bitkiler tarım, hayvancılık, ilaç sanayi ve turizme katkı sağlayan ve Türkiye ekonomisinin biyolojik çeşitliliğe bağlı temel kaynaklarından biridir [9]. Biyolojik çeşitlilik açısından Türkiye Avrupa ve Orta Asya nın zengin ülkelerinden biri olarak değerlendirilir. Türkiye de çok sayıda farklı ekolojik bölgeler vardır. Bunların her birinin kendine özgü endemik türleri ve doğal ekosistemleri bulunmaktadır [10]. 3. Metod Türkiye florası üzerindeki kapsamlı çalışmalar Davis in Flora of Turkey ile başlamıştır [11]. Bu çalışmada Sedum türleri hakkındaki veriler Flora of Turkey, Türkiye

3 Bitkileri Kırmızı Kitabı [12], TUBIVES (Türkiye Bitkileri Veri Sistemi) [13] ve bazı ulusal ve uluslararası yayınlardan [14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25] sağlandı. Bu çalışmada mevcut tüm Sedum türlerinin yayılışları TUBIVES ve Türkiye florası için hazırlanan Davis in kareleme sistemine dayanılarak haritalanmıştır. Türkiye ve daha önce [26] tarafından güncellenen Sedum türleri bu çalışmada turizm odaklı olarak sunulmuştur. Sonuç olarak Türkiye de Sedum türleri turizme katkı sağlayabilmek açısından peyzaj karakteristiklerine göre sınıflandırılmış ve lokasyonları Davis in kareleme sistemine dayanılarak harita üzerinde her bir tür için gösterilmiştir. Flora of Turkey in 4.,10. ve 11. ciltlerine göre 44 Sedum türü bulunmakta ve bunların 7 sinin enendemik olduğu bildirilmektedir. Diğer çalışmalar Türkiye nin 11 i endemik 1 nadir Sedum türüne sahip olduğunu ifade etmektedir [12]. 4. Bulgular Güncellenmiş kayıtlara göre, Türkiye toplam 44 adet dam koruğu türüne sahiptir. Bunların 5 i alt tür ve 4 ü varyetedir. Tüm Sedumlardan IUCN Red Data Book kategorilerine göre 11 i endemik ve 1 i nadirdir (Tablo 1). Bu çalışma kapsamında daha önce [26] tarafından oluşturulan lokasyon haritaları (Şekil 1-8) ve bitki türlerine ait slaytlar sözlü sunumlar sırasında gösterilmiştir. Son olarak, Türkiye deki Sedum türleri coğrafik özelliklerine göre sınıflandırılmıştır ve bu sınıflandırma onların fitocoğrafik orjin, yükseklikleri, habitatları, yaşam formları ve çiçeklenme peryotlarına göre yapılmıştır (Tablo 2).

4

5 Şekil 1-5. Türkiye deki Sedum türlerinin coğrafik dağılışları [26]. Şekil 6-7. Türkiye deki endemik ve endemik olmayan nadir Sedum türlerinin coğrafik dağılışları [26]. Tablo 1. IUCN Red Data Book kategorilerine göre Türkiye deki endemik ve nadir Sedum türleri [26]. Türler EX EW CR EN VU LR [cd] LR [nt] LR [lc] DD NE S. assyriacum Endemik S. confertiflorum S. eriocarpum subsp. caricum S. euxinum S. hispanicum var. planifolium S. ince S. inconspicuum S. lydium S. samium subsp. micranthum S. samium subsp. samium S. ursi Nadir S. ochroleucum Chaix Toplam Genel Toplam 12

6 5. Tartışma ve Sonuç Türkiye eski zamanlardan beri Avrupa, Afrika ve Asya kıtalarına göre yerleşiminden dolayı bölgesel geçiş özelliği göstermektedir. Buna ek olarak, Türkiye üç önemli coğrafik bölgeyi içermektedir. Tüm bu özellikler Türkiye nin sukkulent türler, orman ağaçları, alpin ve subalpin türleri ve otsu türler yönünden önemli bir biyolojik çeşitlilik merkezi olmasını sağlamış ve son yıldır farkına varılan alternatif turizm kaynaklarından biri olmuştur. Türkiye, aynı zamanda m ler arasındaki yükseklik farklıkları, derin vadi sistemleri, kayalık yamaçları ve hem yatay hem de dikey olarak değişen vejetasyon yapısından dolayı Sedumların doğal olarak yetiştiği alanlardan biridir. Bu çalışmanın sonucu olarak, 11 endemik, 1 nadir, 5 alttür ve 4 varyete içeren 44 Sedum türü coğrafi yayılış ve Davis in kareleme sistemi bakımından haritalanmıştır. Bu yaklaşımla botanik turizmi potansiyelini desteklemek için Sedum türlerinin hangi lokasyonlarda yetiştiği kareleme sistemi üzerinde gösterilmiştir. Bu yaklaşımın Türkiye nin doğal sedum türleri ve dolayısıyla sukkulent bitkilerine yönelik turizm ve araştırma faaliyetlerini destekleyeceği düşünülmektedir.

7 Tablo 2. Türkiye deki dam koruklarının peyzaj özelliklerine göre sınıflandırılması [26]. Türler Coğrafik ya da Fitocoğrafik Orjin Yükseklik Habitat Yaşam Formu Çiçeklenme Peryodu Sedum acre L. Avrupa + Anadolu Kayalık yerler Çok Yıllık 6 7 S. aetnense Tineo [S. tetramerum Trautv., S. ekimianum Metzger & Duman.] Güney Avrupa + Anadolu Çakıllı alanlar ve kireçtaşlı bölgeler Tek Yıllık 5 Kuru duvarlar, kayalık S. album L. Avrupa + Anadolu yamaçlar Çok Yıllık 6 9 Çakıllı alanlar, ıslak kayalar, morenler, kar çukurları Çok Yıllık 8 S. alpestre Vill. Güney Avrupa S. amplexicaule D.C. subsp. tenuifolium (Sibth. & Smith) Greuter Pinus ormanları ve çakıllı & Burdet. Mediterranean yerler Çok Yıllık 5 7 S. annuum L. [S. hewittii Chamberlain] Avrupa Kaya çıkıntıları ve yamaçlar Tek Yıllık 6 7 S. assyraicum Boiss. [S. caroli henrici Kit Tan, S. yildizianum Sümbül] Irano Turanian 1500 Kayalık ve volkanik yamaçlar Tek Yıllık 7 S. caespitosum (Cav.) DC. Mediterranean Açık habitatlar Tek Yıllık 3 5 S. cepaea L. Güney Avrupa + Anadolu Kayalar, kireçtaşları İki Yıllık 6 7 S. confertiflorum Boiss. [S. sorgerae Kit Tan & Chamberlain] Irano Turanian Yamaçlar Tek Yıllık 7 S. dasyphyllum L. Mediterranean + Güney Avrupa Uçurumlar Çok Yıllık 7 8 S. eriocarpum Sibth. & Sm. subsp. caricum (Carlström) t Hart [S. caricum A. Carlström] Mediterranean Kireçtaşı, granit ve serpantin yerler Tek Yıllık 4 5 S. eriocarpum Sibth. & Sm. subsp. orientale t Hart Mediterranean Kireçtaşı, granit ve serpantin yerler Tek Yıllık 4 5 S. euxinum t Hart & Alpınar Euxine endemik Kar çukurları Çok Yıllık 8 S. gracile C. A. Meyer [S. vuralianum J. Metzger] Kafkasya Pinus silvestris ormanları ve kayalık teraslar Çok Yıllık 6 8 S. grisebachii Boiss. & Heldr. Güney Avrupa Açık ve ağaçlık yerler Tek Yıllık/Çok Yıllık 7 8

8 Trakya S. hispanicum L. var. hispanicum L. [S. aytacianum J. Metzger] Doğu Mediterranean Taşlık dağ etekleri ve kireçtaşı bölgeler Tek Yıllık/Çok Yıllık 4 7 S. hispanicum L. var. planifolium Chamberlain Irano Turanian Kayalık yamaçlar Tek Yıllık/Çok Yıllık 7 Güney Anadolu S. ince t Hart & Alpınar için endemik Kayalık kireçtaşı yamaçlar Tek Yıllık 7 S. inconspicuum Hand. Mazz. Irano Turanian 2250 Kayalık yerler Tek Yıllık 8 S. litoreum Sibth. Mediterranean Deniz kıyısında kayalık yerler Tek Yıllık 4 5 S. lydium Boiss. Anadolu için endemik Dağlardaki ıslak bölgeler Çok Yıllık 6 7 S. magellense Ten. Doğu Mediterranean Kayalık yamaçlar Çok Yıllık 7 8 S. microcarpum (Sm.) Schönland [Telmissa sedoides Fenzl.] Doğu Mediterranean Islak yerler Çok Yıllık 6 S. nanum Boiss. Irano Turanian Nemli topraklar ve bataklık yerler Tek Yıllık 5 8 S. obtusifolium C. A. Meyer [Phedimus obtusifolius (C. A. Mey.) t Hart] Irano Turanian Kayalık yerler, Ardıç altları, ıslak nehir kıyıları Çok Yıllık 7 8 S. ochroleucum Chaix Doğu Mediterranean Kireçtaşı uçurumlar Çok Yıllık 6 7 S. pallidum Bieb. var. bithynicum (Boiss.) Chamberlain Irano Turanian Geniş yapraklı ormanlar, kayaların üstleri Çok Yıllık 6 8 S. pallidum Bieb. var. pallidum Bieb. Avrupa Geniş yapraklı ormanlar, kayaların üstleri Çok Yıllık 6 8 S. pilosum Bieb. [Prometheum pilosum (Bieb.) H. Ohba] Kafkasya Kayaların üzerinde İki Yıllık 6 7 Geniş yapraklı ormanlar, S. rubens L. Mediterranean kayaların üstleri Tek Yıllık 6 8 S. samium Runemark & Greuter subsp. micranthum 't Hart & Alpιnar S. samium Runemark & Greuter subsp. samium Mediterranean + Anadolu için endemik Mediterranean + Anadolu için endemik Kireçtaşları, otlak ve kayalık alanlar Tek Yıllık 5 Kireçtaşları, otlak ve kayalık alanlar Tek Yıllık 4

9 S. sediforme (Jacq.) Pau Mediterranean Kireçtaşı uçurumlar Çok Yıllık 5 6 S. sempervivoides Bieb. [Prometheum sempervivoides (Bieb.) H. Ohba] Kafkasya Kayalık yerler İki Yıllık 6 8 S. spurium Bieb. [Phedimus spurius (Bieb.) 't Hart Kafkasya Kayalar Çok Yıllık 7 8 S. stellatum L. [Phedimus stellatus (L.) Rafin.] Mediterranean 1 20 Yer seviyesinde ya da otla kaplı kayaların üzerinde Tek Yıllık 3 S. steudelii Boiss. [S. hispanicum L. var. semiglabrum Fröder.] Irano Turanian Kireçtaşı, ana kayalar Tek Yıllık/ Çok Yıllık 6 S. stoloniferum Gmelin [Phedimus stoloniferus (Gmelin) 'Hart] Kafkasya Nemli kayalar ve nehir kıyıları Çok Yıllık 6 7 S. subulatum (C. A. Meyer) Boiss. Kafkasya Kayalık yerler Çok Yıllık 6 8 S. telephium L. [Hylotelephium telephium (L.) Ohba] Avrupa kıyıları + Anadolu nun alpin bölgeleri Kayalar, kuru yamaçlar, Karçam ormanları Çok Yıllık 7 9 S. tenellum Bieb. [S. farronianum Kit Tan & J. Metzger] Irano Turanian Kar yatakları, kaya çukurları Çok Yıllık 6 8 S. ursi t Hart [S. laconicum Boiss. & Heldr.] Anadolu için endemik Kayalık yamaçlar ve uçurumlar Çok Yıllık 6 8 S. urvillei DC. [S. sartorianum Boiss.] Avrupa + Anadolu Kireçtaşı kayalık yerler Çok Yıllık 6 7

10 Kaynaklar [1] ANONYMOUS. 2002a. Business & Biodiversity: The Handbook for Corporate Action. Earthwatch Europe & IUCN The World Conservation Union & World Business Council for Sustainable Development, ISBN , Switzerland. [2] ANONYMOUS. 2002b. Global Strategy for Plant Conservation. The Secretariat of the Convention on Biological Diversity World Trade Centre, 393 St. Jacques, Suite 300, Montreal, Quebec, Canada. [3] EGGLI, U Illustrated Handbook of Succulent Plants: Crassulaceae. Springer Verlag, ISBN: [4] DEMİR, S. & YAZGAN M.E Kaktüs ve sukkulentler. Peyzaj Mimarisi Derneği Yayınları, Ankara. [5] ÖZTAN, Y. & ARSLAN M İç Anadolu Bölgesi Ekolojik Koşullarına Uygun Sukkulent (Etli Yapraklı) Bitki Türlerinden Peyzaj Mimarlığı Çalışmalarında Yer Örtücü Olarak Yararlanma Olanakları, Ankara Büyükşehir Belediyesi Yayını, Ankara. [6] FISCHER, T Border Sedums. Horticulture, 97: [7] T HART. & EGGLİ U Sedums of Europe: Stonecrops and Wallpeppers. ISBN [8] ÖZHATAY, N., BYFİELD, A. & ATAY S Important Plant Areas of Turkey. WWF Turkey Press, İstanbul, Turkey. [9] KAYA, Z. & RAYNAL, D.J Biodiversity and conservation of Turkish forests. Biological Conservation, 97: [10] ATALAY, I Türkiye nin Ekolojik Bölgeleri. Orman Bakanlığı Yayınları, ISBN , İzmir. [11] DAVİS, P.H Flora of Turkey and East Aegean Islands [Vol: 4, 10 and 11]. Edinburg. [12] EKİM, T., KOYUNCU, M., VURAL, M., DUMAN, G., AYTAÇ, Z., & ADIGÜZEL, N Red Data Book of Turkish Plants (Pteridophyta and Spermatophyta). Foundation for Turkish Nature Conservation and Van Centinential University Press, Ankara. [13] TUBIVES Turkish Plants Data Service. TÜBİTAK (The Scientific and Technical Research Council of Turkey), [accessed in 02 January 2004]. [14] METZGER, J Sedum vuralianum (Crassulaceae), a new species from N.E. Anatolia, British Cactus & Succulent Society Journal, 11: [15] METZGER, J Sedum aytacianum (Crassulaceae), a new species from Turkey, Cactus and Succulent Journal (U.S.), 66: [16] T HART, H Sedum ursi (Crassulaceae), a new species from Sandras Dağı. Acta Bot. Neerl., 39: [17] THART, H Variation in Sedum litoreum and the S. rubens complex (Crassulaceae); new names and combinations Ot Sistematik Botanik Dergisi, 2: 8. [18] T HART, H. & ALPINAR, K. 1991a. Biosystematic studies in Sedum of Turkey (Crassulaceae), III S. euxinum, a new species from northeastern Anatolia. Act. Hort. Bot. Neerl., 40: [19] T HART, H. & ALPINAR, K. 1991b. Biosystematic studies in Sedum (Crassulaceae) of Turkey. 1. Notes on four hitherto little known species collected in the western part of Anatolia. Wildenowia, 21: 150.

11 [20] ÖZHATAY, N., KÜLTÜR, S. & AKSOY N Check list of additional taxa to the supplement Flora of Turkey II. Tr. J. of Botany, 23: [21] CANSARAN, A The Flora of Eğerli mountain (Amasya Turkey). Turk J Bot., 26: [22] STEPHENSON, R. & STEPHENSON, J Turkey after Christmas. Sedum Society Newsletter, 66: [23] STEPHENSON, R. & STEPHENSON, J Stonecrops of Eastern Anatolia. Sedum Society Newsletter, 71: [24] STEPHENSON, R. & STEPHENSON, J South Eastern Anatolia. Sedum Society Newsletter, 72: [25] VAROL, O, DOĞRU A, KAYA E Flora of Yılanlı (Muğla) Mountain. Tr. J. Ecology, 13: [26] KARAHAN, F., STEPHENSON, R., ÖZ, I., & DEMİRCAN, N., Succulent Plant Diversity of Turkey I: Stonecrops (Crassulaceae). Haseltonia, (in pres).