1.2.Sebzelerin Sınıflandırılması Sebzeler incelenmesinde kolaylık olması amacıyla genel olarak 4 farklı şekilde sınıflandırılabilirler:

Transkript

1 HAZIRLAYAN: ŞEBNEM HASKINACI 2004

2 İÇİNDEKİLER SAYFA NO: 1.SEBZECİLİĞİN GENEL TANIMI SEBZE NEDİR? SEBZELERİN SINIFLANDIRILMASI SEBZELERİN BESİN DEĞERLERİ 5 2.SEBZE YETİŞTİRME TEKNİKLERİ TOPRAK EKİM GÜBRELEME SULAMA TOHUM HASTALIK VE ZARARLILAR 11 3.TÜRKİYE DE SEBZECİLİK ÜRETİM DIŞ TİCARETİ İHRACAT İTHALAT 17 4.DÜNYADA SEBZECİLİK ÜRETİM DIŞ TİCARETİ 18 5.SOĞUK ZİNCİR İŞLEMLERİ HASAT DEPOLAMA PAKETLEME TAŞIMA 21 6.TOPTANCI HALLERİ 22 7.PAZARLAMA VE FİYATLANDIRMA 22 8.SEKTÖRDEKİ MEVCUT DURUM, SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 23 KAYNAKLAR 26 2

3 1.SEBZECİLİĞİN GENEL TANIMI Sebzecilik insanoğlunun en eski uğraşlarından biridir. İlk insanlar beslenebilmek için doğadaki çeşitli yabani otlardan yararlanmış, zamanla alınan kültürle bu otlar sebzelere dönüşmüştür. Çağımızda sebzecilik sosyo-ekonomik koşullarla birlikte önemli bir boyut kazanmıştır. Coğrafi alanlarda sınırlı olduğu sanılan sebzeciliğin, günümüzde ekolojik şartları da zorlayarak alanını hızla genişlettiği görülmektedir. Sebzecilik günümüzde en cazip mesleklerden biri haline gelmiş ve ülke ekonomilerinin tarımsal girdileri içerisinde önemli bir yer tutmaya başlamıştır Sebzelerin insan beslenmesindeki öneminin anlaşılmasının ardından dünyada sebzelere yönelik araştırmalar yoğunlaşmıştır. Sebzelerin sağlıklı beslenmenin en önemli şartı olduğunun belirlenmesi ile birlikte tüketimi artmış, buna parallel olarak üretiminde de artış kaydedilmiştir. Artık günümüzde sebzeler mevsimlere bağlı olarak yetiştirilmemektedir. Özellikle ülkemizin sahip olduğu iklim ve çevre faktörleri sebzelerin hemen hemen her mevsimde üretilmesine ve buna bağlı olarak tüketiminin de her mevsimde bütün bölgelerimizde artmasına neden olmuştur. 1.1.Sebze Nedir? Kök, gövde, sürgün, yaprak, çiçek, meyve ve tohum gibi çeşitli yerlerinden gıda olarak faydalanılan, vitamin ve mineral kaynağı olarak kullanılan taze veya pişirilerek tüketilen tek veya çok yıllık otsu bitkilere sebze denilmektedir. 1.2.Sebzelerin Sınıflandırılması Sebzeler incelenmesinde kolaylık olması amacıyla genel olarak 4 farklı şekilde sınıflandırılabilirler: Familyalarına Göre Sınıflandırılma Bu sınıflandırılma şeklinde sebzeler türlerine, daha çok da çiçek yapıları dikkate alınarak sınıflandırılmaktadır. Tür isimleri Latince olduğu için bir tür dünyanın her yerinde aynı isimle bilinmekte olup, oluşabilecek herhangi bir karışıklık da önlenmiş olmaktadır. Yetişme Mevsimlerine (Sıcaklığa Duyarlılıklarına) Göre Sınıflandırma Bu sınıflandırma şeklinde, sebzenin soğuk koşullara dayanma özelliği esas alınır. Çünkü sebzeler soğuğa ve sıcaklığa dayanıklılıklarına göre birbirlerinden oldukça farklı özellikler taşırlar. Sıcak iklim bitkileri son derece narin bitkilerdir. Soğuk havalarda özellikle don olaylarında büyük zarar görürler. Narin olanlar en ufak dondan hemen etkilenir ve bazıları ölür. Sıcak iklim sebzelerinin optimum C, maksimum C ve minimum 9-10 C sıcaklıklarda gelişme gösterdiği belirlenmiştir. (Thompson, 1949) Serin iklim bitkileri hafif donlara dayanıklıdırlar. Bu bitkiler hem çok sıcaklara hem de çok soğuklara karşı aşırı duyarlıdırlar. Sıcak iklimde uzun süre canlı kalamazlar, kavrulurlar. Çok soğuklarda ise don olayları görülür. Bu bitkiler 3

4 ilkbaharda ve sonbaharda ekilebilir ve hasatları da kış aylarında yapılabilir. Bu bitkilerin ekim zamanlarını tam olarak belirlenmesi verimli ürün alınması açısından oldukça önemlidir. Bu iklim sebzelerinin aylık ortalama C olduğu ortamlarda en iyi yetişme özelliği gösterdiği belirlenmiştir.(thompson, 1949) Yetişme mevsimlerine (sıcaklığa duyarlıklarına) göre sebzeler olarak aşağıdaki tablo oluşturulabilir. için genel Tablo 1:Sebzelerin Yetişme Mevsimlerine Göre Sınıflandırılması (Örnek) Serin İklim Sebzeleri Sıcak İklim Sebzeleri Çok dayanıklı Dayanıklı Narin Çok Narin Enginar Kuşkonmaz Karalahana Turp Soğan Hardal Ispanak Pancar Şalgam Havuç Şeker Pancarı Karnabahar Kereviz Marul Patates Pırasa Bamya Tatlı mısır Salatalık, hıyar Patlıcan Kavun Karpuz Biber Kabak Tatlı patates Kaynak: Ware and McCollum, Raising Vegetables Sebzeleri Yetiştirme Sistemlerine Göre Sınıflandırma Bu sınıflandırma sisteminde sebzelerin yetişme dönemlerinde uygulanan değişik işlemler esas alınır. Tohum ekiminden sonra bitki gelişim dönemi ve hasat dönemine kadar yapılan işlemleri aynı olan sebzeler aynı grupta toplanırlar. Buna göre sınıflandırma şu şekildedir: Tablo 2: Sebzelerin Yetiştirme Sistemlerine Göre Sınıflandırılması (Örnek) Çok yıllık sebzeler Otsu sebzeler Salata sebzeleri Köklü sebzeler Soğanlı sebzeler Lahana grubu sebzeler Fasulye ve benzeri grubu sebzeler Solanacee familyası sebzeleri Cucurbitaceae familyası sebzeleri Kaynak :Thompson (1949) Kuşkonmaz, enginar Ispanak, pazı, hindiba Marul, salata, kereviz, hindiba Havuç, pancar, şalgam, turp Soğan, sarımsak, pırasa Lahana, karnabahar Fasulye, bezelye, bakla, börülce Domates, biber, patlıcan Hıyar, karpuz, kavun, kabak Sebzeleri Yenilen Kısımlarına Göre Sınıflandırma Bu sınıflandırma sisteminde sebzeler değerlendirilen kısımlarına göre sınıflandırılmaktadır. Ancak fasulye, bakla, patlıcan ve kereviz gibi bazı sebzelerin hem taze hem kuru olanlarının, hem toprak altı hem de toprak üstü kısımlarının değerlendirilmesi, sebzelerin birden fazla grup adı altına yer almasına sebep olmaktadır. Genel olarak sınıflandırma ilişikte görülen tablodaki gibidir. 4

5 Tablo 3: Sebzelerin Yenilen Kısımlarına Göre Sınıflandırması (Örnek) Yumruları yenen sebzeler Kökleri yenen sebzeler Soğan ve sürgünleri yenen sebzeler Kuru soğanları yenen sebzeler Yalnız sürgünleri yenen sebzeler Yaprak sapları yenen sebzeler Yaprakları yenen sebzeler Meyveleri yenen sebzeler Kuru ve taze tohumları yenen sebzeler Çiçek ve çiçek tablası yenen sebzeler Kokulu otlar Kaynak:Bayraktar (1981) Patates, tatlı patates, yer elması Havuç, turp, kırmızı pancar, şalgam, kök kereviz Pırasa, taze soğan, taze sarımsak Soğan, sarımsak Kuşkonmaz Ravent, sap kereviz Marul, lahana, ıspanak, pazı, semizotu Domates, biber, patlıcan, hıyar, kabak, kavun, karpuz Kuru fasulye, barbunya Karnabahar, enginar,bamya Maydanoz, dereotu, nane, tere, roka 1.3.Sebzelerin Besin Değerleri Sebzeler içerdikleri vitaminler, mineral maddeler, karbonhidratlar, protein ve diğer birçok özellikleri ile beslenmede önemli bir yer tutmaktadır. Sağlık kaynağı olarak kabul edilen sebzelerin her biri birbirinden farklı birçok vitamin ihtiva etmekle birlikte, bazı sebzeler önemli miktardaki vitamin içerikleri ile tanınırlar. Örneğin; havuç, ıspanak, pazı, maydanoz ve kavun A vitamini, bakla, bezelye, bamya ve sarımsak B1 vitamini, ıspanak, brokkoli ve maydanoz C vitamini, taze bezelye ve domates D vitamini, marul, tere ve patates E vitamini açısından en zengin sebzelerdir. Sebzeler içerdikleri protein, karbonhidrat ve yağ oranları ile de insan beslenmesinde önemli yer tutmaktadırlar. Bazı sebzelerin 100 gr.daki protein, karbonhidrat, yağ ve kalori değerleri aşağıdaki tabloda kısaca özetlenmiştir. Tablo 4: Bazı Sebzelerin 100 gr.deki Besin Değerleri Sebze Proteinler(gr.) Karbonhidratlar(gr.) Yağlar(gr.) Kalori (kcal) Bakla Bamya Bezelye Biber Enginar Domates Fasulye Havuç Hıyar Ispanak Kabak Kavun

6 Tablo 4 ün Devamı Karpuz Patlıcan Pırasa Lahana Pırasa Sarımsak Soğan Kereviz Kaynak: Duman İ., Eşiyok D.,Vural H., Kültür Sebzeleri İnsan vücudunun gelişiminde önemli görevler üstlenen Ca (kalsiyum), P (potasyum) ve Fe (demir) gibi bazı minerallar bakımından da sebzeler oldukça zengindir. Ayrıca sebzelerdeki alkali fazlalığı vücudumuzdaki asit fazlalığını nötr hale getirerek denge temin ederler. Bileşimlerindeki selüloz sayesinde bağırsakların normal ve rahat çalışmasına da yardımcı olurlar. 2.SEBZE YETİŞTİRME TEKNİKLERİ 2.1.Toprak Sebze tarımı için en uygun toprak hafif karakterde olandır. Tınlı, kumlu-tınlı ve milli-tınlı, suyu geçirgen karakterde ve yeterli havayı alabilen topraklar tercih edilmelidir. Sebze üretimi yapılacak toprak istenilen besinleri ve nemi sürekli olarak verebilecek nitelikte olmalıdır. Seçilecek toprağın organik madde açısından zengin olması da oldukça önemlidir. Toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik yapısının düzeltilmesinde kesinlikle gerekli olan organik maddenin kaynağı, çürümüş ve parçalanmış, kısaca hümüs haline dönüşmüş hayvansal ve bitkisel artıklardır. Sebze tarımında ideal toprak ph nın arasında olması gereklidir. Bu değerin ortaya konulabilmesi için toprak ph sının ölçülmesi gerekir. Türkiye toprakları çoğunlukla alkali karakterde olup, ph değerleri 7 nin üzerindedir.toprak ph değeri 7 nin üzerine çıktığı zaman asit ve alkali değerleri artış gösterir. Eğer bu değerler olması gereken seviyenin çok üzerine çıkarsa bazı gıda maddelerinin, manganez, çinko ve demir gibi minerallerin bitki tarafından alımı zorlaşır. Bu sebeple bazı tedbirlerin alınması gerekir. Ekim veya dikimden önce kükürt uygulaması bu tedbirlerden bir tanesidir. Toprağın ph oranı sebzenin hastalık ve zararlılara direnci üzerinde de etkilidir. Her sebze için farklı ph derecesi vardır. Bu sebeple toprağın ph derecesinin tespit edilmesi son derece önemlidir. Sebze ekilecek topraklarda bol miktarda azot, fosfor ve diğer besinleri yararlanılacak esaslarda temin etmiş olmak gereklidir. Ancak her sebzenin ihtiyaç duyduğu besin maddeleri farklıdır. Sebzenin çeşidine göre bu maddeler belirli oranlarda gübre ve diğer besin maddeleri şeklinde verilebilir. 6

7 Her sebzenin toprak ihtiyacında bazı farklılıklar ortaya çıkabilmektedir.bu sebeple bilinçli bir yetiştiricilik ve doğru sebzenin doğru toprakta yetiştirilebilmesi için toprak analizinin yapılması son derece önemlidir. Toprağın gıda analizi, ph derecesinin tespiti ve organik maddece zenginleştirilmesi işlemelerinin yanı sıra topraktan kaynaklanan hastalık ve zararlı problemlerinin giderilmesi için toprak ilaçlaması ve toprak ıslah çalışmaları da yapılmalıdır. Toprak dışında, özellikle sera sebzeciliğinde özel harç ortamları dediğimiz topraksız kültür ortamları perlit, torf, vermikülit, steril kum, kaya yünü ve suda da yetiştiricilik yapılmaktadır. 2.2.Ekim Sebze ekimi bölgesel iklim şartlarına bağlı olarak farklılıklar göstermektedir. Sebzelerin gelişebilecekleri mevsimlerde ekimlerinin yapılması verimi arttırıcı en önemli unsurdur. Zamanında ekim yapılması son derece önemlidir. Tarla tarımında ekimin elle veya makine ile yapılmasına, hasatın ve bakım işlerinin makine ile yapılıp yapılmamasına göre sıra ekim aralıkları değişir. Bilinen sebzelerden fasulye, biber, patlıcan, kabak, mısır ve patates için sıra aralarının cm. olması ekim-hasat işlerini kolaylaştırır. Soğan, marul, havuç, pancar, turp, kereviz gibi dar yayılma alanı bulunan sebzelerde sıra araları dar olabilir.(30-40 cm. kadar düşebilir). Sebze aralıkları, bitkinin yapısıyla ilgilidir. Fasulye gibi, geniş sap ve yaprak dağılımıyla birbirine girip ışık ve havalanmayı engelleme eğilimi gösteren sebzelerde sıra aralarını geniş tutmak gerekir. Kavun, karpuz, salatalık gibi bitkilerde bir metrenin üzerinden sıra aralığı bitki gelişimini kolaylaştırır ve verimi artırır. Çimlenmiş, killenip sertleşmiş tarlanın ekiminden bir ay önce çok iyi sürülüp, bellenip hazırlanmış olması şarttır. Özellikle yeni ekilecek ürüne zarar verebilecek mikroplu ve hastalıklı toprakların işlemden geçirilerek temizlenmesi son derece önemlidir. Sebze tohumları ekim sırasında çimlenme testine tabi tutulmalıdır. Sebzelerin bir gece ıslatılması (bamya, fasulye, biber, kereviz, pancar gibi) bunların çimlenmelerini hızlandırır. Ekim zamanı her bölgenin iklim ve tarım koşullarına göre farklılık gösterir. Kış sebzeleri güneyde Ekim ve Kasım aylarında ekilebilir. Ayrıca sebze veya ürünün büyüme mevsimi (zamanı) önem taşır. Gelişimi 100 gün kadar süren narin sebzeleri erken, ilkbaharda ekmek iyi olur. Ekim derinliği, tohumun çimlenmesi için gerekli zamana, toprağın tavına, mevcut rutubet derecesine, tohumun çimlenme yeteneğine göre değişir. Örneğin yavaş çimlenen bamya, biber, pancar, havuç gibi tohumları, kabak, domates, turp ve şalgamdan daha derine ekmelidir. 7

8 Normal işlenmiş ve iyi hazırlanmış toprağa ekilmiş tohumlarda hastalıksız fideler meydana çıkar; bunları körpe iken zararlı ve hastalıklara karşı hemen ilaçlamak gerekir. Bitkilerin ekileceği yataklar her bitkinin, sebzenin özelliğine göre değişir. Tohum yataklarının hazırlanması boylu, bitkilerde (domates, biber, tatlı patates gibi) yüksek veya daha çukur olmalıdır. Marul ve soğan gibi sebzelerde buna gerek yoktur. Domates, patlıcan, biber, tatlı patates sıcak mevsimlerde büyür bu nedenle sıcak topraklara dikilmelidirler. Marul, soğan, lahana gibi sebzeler ise yarı soğuklardan hoşlanır, dikimi serin zamanlarda yapılabilir. Dikim zamanı bitkinin durumuna, toprağın durumuna, hava şartlarına göre ayarlanmalıdır. Sebzelerin bazıları tohum ekimi ile, bazıları fide yetiştirilerek üretilir. Havuç, maydanoz, ıspanak ve bezelye gibi özellikle soğuk ve sıcağa karşı hassas olmayan sebzelerin tohumları direk olarak tarlaya ekilir. Soğan, fasulye, bakla, hıyar,kavun, karpuz, turp gibi bazı sebzeler ancak iklim koşulları elverişli olduğu anda direk tohum ekimi ile yetiştirilir. Domates, biber, patlıcan, pırasa, lahana, karnabahar, kerevizin fide ile üretimi yapılır. Sebze fidelerinin yetiştirildiği özel yerlere yastık adı verilmektedir. Isıtma şekillerine göre sıcak ve soğuk yastıklar olarak sınıflandırılır. Her sebzenin yetiştirildiği yastıklar farklıdır. Yastıklar Sıcak Yastıklarda Yetiştirilen Sebzeler Yazlık Sebze Fideleri Domates Biber Patlıcan Soğuk Yastıklarda Yetiştirilen Sebzeler Lahana Karnabahar Pırasa Salata Marul Kereviz Yastıklara tohum ekebilmek için harç sıcaklığının C aralığında olması gereklidir. Sebzelerin çimlenme sıcaklıkları türlere, hatta çeşitlerine göre farklılık göstermektedir. Sebze türlerine göre tohumlar 7-15 gün içinde çimlenirler. Fidelerin 8

9 iyi bir gelişme gösterebilmeleri için tohum ekiminden itibaren çok dikkatli davranmalı ve özen gösterilmelidir. 2.3.Gübreleme Bitkilerde bulunan maddeler su, organik ve inorganik (mineral) maddelerdir. Bunlardan bir kısmının eksik olması bitkinin gelişmini olumsuz etkiler. Toprağın organik madde düzeyi bazen yeterli seviyede olmayabilir. O zaman toprağın organik madde düzeyini yükseltmek için yeşil gübreleme, suni gübreleme ve hasat gibi birçok işlem yapılmaktadır Doğru gübreleme için yetiştirilecek sebzenin tayininden sonra toprak analizi yapılarak ihtiyaç duyulan maddelerin tespiti yapılmalı ve buna göre gübreleme programı belirlenmelidir. Toprak ve iklim koşulları elverdiği sürece en üstün verim elde etmek üzere gübre cinsi ve miktarının doğru tespit edilmesi son derece önemlidir. 2.4.Sulama Sebze üretiminde istenen rutubet, verimlilik için şarttır. Sebze tarımında da suyu yağışlardan, toprağın drenajından, yeraltı kaynaklarından sağlamak mümkündür. Yağışlar ile sağlanan sulama şekli en önemli olan sulama şeklidir. Yağışlı bölgelerde bile yağmurların dağılımı genellikle tarımın taleplerine cevap verebilecek düzende olmaz. Çeşitli sulama sistemlerinin uygulanmasıyla sebzelerin su ihtiyacı karşılanmaya çalışılır. Sulamada genel olarak yüzeysel sulama, alttan sulama, püskürtme yöntemleri kullanılır. Yüzeysel sulama, en fazla kullanılan ve bilinen yöntemdir. Alttan sulama fazla kullanılmayan ve belirli şartlara bağlı olan bir yöntemdir. Kurak mevsimlerde püskürtme veya fiskıye yoluyla da sulama yapılabilir. Yüzeysel sulamada, verilen su tarla yüzeyini kaplar. Bu sistemle sebze sulamada, tümsekleme veya karıklama yöntemleri kullanılır. Arazinin hafif eğilimli olması halinde tümsekleme yönteminde cm. yükseklikte m uzunlukta, 1-3 m aralıklarla tümsekler hazırlanır ve sulama sırasında bu tümseklere su bırakılır. Alttan sulamada suyun toprağa alttan nüfuz etmesi istenir. Genel olarak bu sulama sisteminde malç uygulaması yapılır. Malç yöntemiyle toprak üzerinde suyun buharlaşmasını önleyen bir takım sun i engeller oluşturulur. Saman, yaprak, atıklar, kağıt ve talaş gibi maddeler yanında toprağın kültivatörle gevşetilmesiyle de malç meydana getirilebilir. Malç ın amacı, topraktaki rutubeti muhafaza etmek yabancı otların bertaraf edilmesi, ürünün çabuk olgunlaşmasını ve verimi artırmaktır. Pek çok üretici malçın buharlaşmayı önlediğini, toprağın rutubetini koruduğunu tespit etmiştir. Ayrıca malçla ürünün niteliği daha gelişmekte, parlak ve gösterişli hale gelmektedir. Kağıt malç uygulaması sıcak mevsim sebzelerinden hıyar, kavun, patlıcan, dolmalık biber üretimini olumlu etkilemekte ve verimi artırmaktadır. Buna karşın, gelişme şartları yeterli olduğunda malçın etkileri ters ve olumsuz olmaktadır. Ayrıca, serinlik bitkilerinden soğan, marul, pancar, lahana, karnabahar malça iyi cevap vermemektedir. Bu sebeple hangi sebzelere malç uygulanacağının doğru olarak tespit edilmesi gerekir. 9

10 2.5. Tohum Tohum, sebzeciliğin en önemli unsurlarından bir tanesidir. Tercih edilecek tohumun yöreye, yetiştirme mevsimine, yetiştirme şartlarına, pazarın talebine uygun olması ilk koşuldur. Ayrıca soğuğa, sıcaklığa, hastalıklara karşı dayanıklılığı, verim düzeyi ve gelişme süresi de son derece önemlidir. Tohumların besi dokuları gıda ve enerji deposudur. İçeriğinde proteinler, lipoidler, inorganik maddeler( P, K, Mg, Fe, Ca,S,.. ) ve belirli oranda su vardır. Besi dokusu zayıf bir tohumun çimlenmesi zordur. Çimlense dahi fide haline dönüşmeden ölür. Besi dokusu yeterli olan tohumlar, uygun şartlarda en kısa süre içinde çimlenerek toprak yüzeyine çıkar ve süratle fide haline dönüşür. Bu sebeple tohum paketinde bulunan tüm tohumların sağlıklı tohumlar olması arzu edilir. Normal bir tohumun aktif hale geçebilmesi için gerekli olan faktörler: tohumun çimlenme olgunluğu, yeterli miktarda su, ısı ve oksijendir. Bir bitkiden elde edilen tohumun çimlenebilmesi için belirli bir dinlenme ve olgunlaşma süresine ihtiyaç vardır. Bu süre bitkilerin cinsine göre değişiklik gösterebilmektedir. Tohumun çimlenebilmesi için ikinci önemli faktör nem(su)dir. Tohumun içeriğinde bulunan su yeterli değildir. Bu sebeple tohumlar ekimden önce ıslatılırlar. Bu çimlenmeyi hızlandırır. Ancak aşırı sulamadan da kaçınılmaldır. Çimlenmede önemli bir diğer unsur da sıcaklıktır. Belirli bir derecenin altında çimlenme mümkün değildir. Genel olarak C arasındaki ortam sıcaklığı çimlenme için optimum sınırlardır. Tablo 5: Bazı Sebzelerin Çimlenme Sıcaklıkları Sebzenin adı Sıcaklık derecesi ( C) Domates Patlıcan Biber Hıyar Kavun Tohumun çimlenebilmesi için gerekli olan enerji ise oksijen ile sağlanır. Bütün şartların sağlanmış olmasına ve diğer faktörlerin mevcut olmasına karşın oksijen bulunmadığı takdirde çimlenme sağlanamaz. Ekilen tohumun kalitesi, elde edilecek ürünün kalitesini direkt olarak etkilemektedir. İyi ve kaliteli bir tohum verimi %15-20 oranında artırabilmektedir. Ülkemizdeki tohumluk üretimi 1963 yılında çıkarılan 308 sayılı Tohumların Üretimi, Tescil, Kontrol ve Sertifikasyonu hakkındaki kanun ve kanun çerçevesinde çıkarılan kararname, tüzük ve yönetmeliklere uyularak gerçekleştirilmektedir. 10

11 Sebze üreticileri sebze tohumluklarını tohum üreten resmi ve özel kuruluşlardan ya da kendi yetiştirdikleri tohumlardan temin etmektedirler. 2.6.Hastalık ve Zararlılar Hastalık ve zararlılar sebze tarımına oldukça zarar verirler. Hastalık ve zararlıların etkilediği sebze ürününde verim ve kalite düşüklüğü meydana gelir. Günümüzde sebze üretiminde mücadele ilaçları ve bu iş için kullanılan araç ve gereçler oldukça gelişmiştir. Hastalıklar: Sebze hastalıkları üretimi oldukça olumsuz etkilemektedir. Hastalıklarla mücadele daha hastalık ve mikrop tarlada görülmeden başlamalıdır. Hastalık bitkiye bulaşmadan önce gerekli önlemler alınmalıdır. Hastalık bitkiye bulaştıktan sonra yapılacak işler oldukça zor ve azdır. Hastalık ve mikropların kontrol altına alınması toprağın sterilizasyonu ile başlayıp, tohumların ilaçlanması, mikrop öldürücülerin büyüyen sebzelere uygulanması ile devam ettirilir. Hastalıklarla mücadelede, ilaçlama ve kültürel önlemler tam ve zamanında yapılmalıdır. Sebzesine göre farklılık göstermekle birlikte çeşitli sebze cinslerinin hastalık problemlerinin birçoğu ortaktır. Sebzelerde görülen bazı hastalıklar şunlardır: o Kök-ur nematodları o Kurşuni küf hastalığı o Pamucak hastalığı o Küllenme hastalıkları o Karaleke ve solgun hastalıkları o Fide dönemi hastalıkları o Mantarı hastalıkları o Baklagil hastalığı o Mildiyo hastalıkları o Sebze fidelerinde kök çürüklüğü o Sebzelerde solgunluk hastalıkları Zararlılar Toprakaltı Zararlıları Tırpan kurdu Danaburnu Tel kurtlar Tohum sinekleri Mantar sinekleri Topraküstü(Yaprak) Zararlıları: Yaprak bitleri Beyaz sinek Yaprak galeri sinekleri Beyaz sinek,yeşil sinek Kırmızı örümcekler, çekirgeler Prodenia Lahana kelebeği, lahana güvesi Fasulye kapsül kurdu 11

12 Yanlış ilaç seçimi, kötü hava şartları, ilaçların yanlış miktarda kullanılması, yetersiz araç ve gereçler gibi sebeplerden dolayı hastalık ve zararlılar ile mücadelede olumlu sonuçlar alınmayabilir. Bu sebeple ilaçlama son derece dikkatli yapılmalıdır. 3.TÜRKİYE DE SEBZECİLİK 3.1.Üretim Ülkemiz, ekolojik koşuların uygun olması sebebiyle tropik ürünler dışındaki birçok sebzenin üretilebildiği nadir ülkeler arasında yer almaktadır.türkiye 24 milyon ton yaş sebze üretimi ile dünyanın önemli üretici ülkelerinden birisi konumunda olup, Dünya sebze üretiminin yaklaşık olarak %3 ünü oluşturmaktadır. Türkiye deki sebze üretiminin büyük bir kısmını meyvesi yenen sebzeler oluşturmaktadır. Domates, kavun, karpuz, patlıcan, hıyar ve biber bu grubu temsil eden en önemli sebzelerdir dönemi incelendiğinde bu grubun yaklaşık olarak yıllık üretim miktarının ortalama 19 milyon ton civarında olduğu görülmektedir yılında bu grubun üretim miktarı artmış ve 20.5 milyon tona ulaşmıştır. (Tablo 7). Bu grubu ortalama 1.6 milyon tonluk üretim miktarı ile lahana, enginar, kereviz, marul, ıspanak, pırasa, maydanoz gibi yaprağı yenen sebzeler grubu izlemektedir. Sebze üretiminin %82 sini meyvesi yenen sebzeler, %7 sini yaprağı yenen sebzeler, %3 ünü baklagil sebzeler, %2 sini soğansı, yumru ve kök sebzeler oluşturmaktadır. Mısır ve patates dışında en çok üretimi yapılan sebzeler bakımından Türkiye ilk sıralarda yer almaktadır. Dünya sıralamasında Türkiye kavun, taze fasulye, patlıcan ve karpuz üretiminde ilk sıralarda yer almaktadır. Bu da ülkemiz sebzeciliğinin dünya ülkeleri arasındaki potansiyelini açık olarak göstermektedir. Ekonomik değeri fazla olan domates, biber, patlıcan, karpuz, kavun, hıyar, soğan ve fasulye gibi sebzelerin üretim miktarları bakımından ülkemizin önemli bir yere sahip olması yanında, bu sebzelerin hem taze hem de sanayiye yönelik tüketimleri açısından değerlendirildiğinde de ülkemizin ihracat şansı artmaktadır. Ülkemizde yazlık sebzelerin üretim miktarının yüksek olmasına karşın, iklim koşulları ve tüketiminin az olması gibi sebeplerden dolayı lahana ve karnabahar üretimi oldukça azdır. Sebzelerin insan sağlığı açısından öneminin anlaşılması üzerine hem taze tüketiminin hem de gıda sanayinde girdi olarak kullanımın artmasıyla ülkemizde sebzecilik gelişmeye başlamıştır yılında hektar olan sebze ekim alanları 2003 yılında yaklaşık olarak 1 milyon hektara ulaşmıştır. Ekim alanının artmasına paralel olarak sebze üretiminde de artışlar kaydedilmiştir yılında 21.9 milyon ton olan üretim miktarı %8 artarak 23.6 milyon tona ulaşmıştır yılında da üretim bir önceki yıla oranla yaklaşık %4 artarak 24.6 milyon tona ulaşmıştır. 12

13 Tablo 6 : Türkiye de Sebze Ekim Alanı, Verim ve Üretim Miktarı * Ekim Alanı (ha) Üretim (Mt)** Kaynak:Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE),*Dünya Tarım ve Gıda Örgütü (FAO) ** Mt:Metrik ton Türkiye de sebze üretimi hemen hemen her bölgede yapılabilmektedir. Ancak Ege, Akdeniz ve Marmara Bölgeleri üretimin en fazla yapıldığı bölgelerin başında gelmektedir. Akdeniz Bölgesi örtüaltı sebze yetiştiriciliği yönünden, Ege ve Marmara ise açıkta sebze yetiştiriciliği açısından oldukça önemlidir. Akdeniz ve Ege bölgelerinde yıl boyu sebze üretilmektedir. Farklı iklim bölgelerine sahip olan ülkemizde özellikle Ege ve Akdeniz bölgelerinde yoğun olarak örtüaltı sebzecilik yapılmaktadır. Örtüaltı sebzecilik, dış iklim faktörlerinin etkisinin kaldırılarak, özel çevre koşulları yaratılması ile yapılan sebze, meyve ve bitki yetiştiriciliğine verilen genel addır. Bu sistemler içinde cam ya da plastikle örtülü yüksek yapılara sera denilmektedir. Güney Seracılığı olarak adlandırılan bu iklim kuşağında üretim tamamıyla ekolojik koşullara bağımlı olarak ısıtmasız seralarda gerçekleştirilir. Kışın ortalama sıcaklık C, gündüz ortalama sıcaklık C veya üstünde olmalıdır. Ülkemizde bu tür örtülü alanlarımız dekarın üzerindedir. Genel olarak cam ve plastik seralarda yapılan örtü altı yetiştiricilikte birçok sebze yetiştirilmektedir. En fazla üretimi yapılanlar %38 lik oranla domates, %21 lik oranla hıyardır. Bunları patlıcan, kabak, kavun-karpuz ve biber izlemektedir. Seralarda marul üretimi de güncellik kazanmaktadır. Ayrıca maydanoz, yeşil soğan, ıspanak, enginar gibi türlerde örtüaltı yetiştiricilikte ön plana çıkmaktadır. Üretim artışına ve üretimin yıl içinde dengeli dağılımına katkısı yönünden örtü altı sebze yetiştiriciliğinin geliştirilmesine yönelik desteklemeler sonucu, son yıllarda örtü altı alanları sebze alanlarının %6 sına ulaşmıştır. Son yıllarda örtüaltı sebze alanlarında yaklaşık %70 oranında artış olmuştur. Alansal artışlar en fazla Akdeniz ve Ege bölgelerinde olmuştur. Örtü altı yetiştiricilikte üretim sonbahar dönemi, kış dönemi ve ilkbahar dönemi olmak üzere 3 dönemde yapılmaktadır. Plastik seralarda yılda iki mahsul, cam seralarda genellikle tek mahsul yetiştiriciliği yapılmaktadır. 13

14 Tablo 7 :Yıllar İtibariyle Türkiye de Sebze Üretimi (Mt) Yaprağı yenen sebzeler Lahana (Baş) Lahana (K.Yaprak) Enginar Kereviz Marul (kıvırcık) Marul (göbekli) Ispanak Pırasa Pazı Semizotu Dereotu Maydanoz Nane Roka Tere Meyvesi yenen sebzeler Kavun-karpuz Hıyar Domates Biber (sivri) Biber (dolmalık) Patlıcan Balkabağı Kabak (sakız) Bamya Baklagil sebzeler Fasulye Bezelye Bakla Barbunya fasulye Börülce Soğansı, yumru ve kök sebzeler Sarımsak(taze) Soğan (taze) Havuç Turp (bayır) Turp (kırmızı) Yerelması Şalgam

15 Tablo 7 nin Devamı Diğer sebzeler Karnabahar Kuşkonmaz Kaynak:DİE 3.2.Dış Ticareti İhracat: Önemli bir üretici olmasına karşın Türkiye nin yaş sebze ihracatı ne yazık ki üretim potansiyeli ile doğru orantılı değildir. İhracatın üretime oranı %2 gibi düşük bir oranda kalmaktadır. Bunun başlıca sebepleri ülke içi tüketimin fazla olması, üretilen ürünlerin birçoğunun gıda sanayinde girdi olarak kullanılması, sebze çeşitlerinin uluslar arası piyasalarda talep edilen çeşitlere uygun olmayışı ve sebze üretimi sırasında meydana gelen miktar ve kalite kayıplarıdır. Ayrıca dışsatımda karşılaşılan standardizasyon farklılıkları, yabancı madde kalıntıları, nakliye ve depolama sorunları, ambalajlama sorunları, teşvik yetersizlikleri ve işlemede yaşanılan sorunlar uluslararası pazarlarda yer alamamamızın en önemli sebepleri arasında yer almaktadır. Bütün bu olumsuz şartlara rağmen gerçekleştirilen istatiski verileri incelendiğinde, ülkemiz ihracatının yıllık ortalama ton olduğu söylenebilir. En çok ihraç ettiğimiz sebzelerin ürünlerin başında ise domates, patates, kuru soğan, hıyar, havuç ve biber gelmektedir. Tablo 8 :Türkiye nin İhraç Ettiği Başlıca Sebzeler (Mt) Ürün Domates Patates Kuru soğan Havuç Kavun Karpuz Biber Toplam Kaynak:Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) Ülkeler itibariyle incelendiğinde en öenmli ihraç pazarının Rusya Federasyonu olduğu görülmektedir yılının dolarlık sebze ihracatının yaklaşık %23 ü Rusya Federasyonu na yapılmıştır. Rusya Federasyonu nu %19 ile Almanya, %13 ile Suudi Arabistan, %7 ile Yunanistan ve Romanya takip etmektedir. Hollanda, Yugoslavya Federal Cumhuriyeti, Avusturya ve Fransa diğer önemli ihraç pazarlarımızdır. 15

16 Tablo 9 : Ülkeler ve Yıllar İtibariyle Türkiye Yaş Sebze İhracatı (Miktar:Mt, Değer:ABD $ ) Yıllar Ülkeler Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Rusya Almanya Suudi Arabistan Yunanistan Romanya Hollanda Yugoslavya Fed.Cum. Avusturya Fransa İsviçre Makedonya Bosna Hersek İngiltere Slovenya Bulgaristan Toplam Kaynak:DİE Grafik 1: İhracatımızın Ülkelere Göre Dağılımı Romanya 7% Diğerleri 34% Suudi Arabistan 13% Yunanistan 7% Rusya 23% Almanya 19% 16

17 3.2.2.İthalat Türkiye nin sahip olduğu üretim alanı ve ekolojik yapısı itibariyle sebze ithalatı fazla değildir. Sezon dışı talepleri karşılamak ya da re-export yapmak için ithalat yapılmaktadır. Yapılan ithalatın miktarı oldukça az olup, genelde baklagil sebzeler ve patates ithal edilmektedir. Tablo 10 :Yıllar itibariyle Yaş Sebze İthalatımız (Miktar:Mt, Değer : ABD $ ) Ürünler Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Patates Domates Soğan, sarımsak, pırasa ve diğer soğanımsı sebzeler Lahanalar, karnabaharlar, alasabaslar Baklagil sebzeler Marul ve hindiba Toplam (diğerleri dahil) Kaynak:DİE 4.DÜNYADA SEBZECİLİK 4.1.Üretim Dünyada sebzecilik ekim alanı 2003 yılında yaklaşık 49 milyon hektar olup, yıılık ortalama sebze üretimi milyon tondur. En önemli üretici ülkeler ise Çin, ABD, Hindistan ve İran dır. İtalya, İspanya, Hollanda ve İngiltere de kışlık sebze üretimi açısından büyük rekabet gücüne sahip ülkeler arasında yer almaktadır. Tablo 11 : Dünyada Sebze Ekili Alan, Verim, Üretim ve Tohumluk Miktarları Ekili alan (ha) Verim (hg/ha) Üretim(mt) Tohum (mt) Kaynak:FAO Domates, patates, karpuz, kavun, lahana, hıyar-kornişon, marul, patlıcan ve havuç dünyada en fazla üretimi yapılan sebzelerdir. 17

18 Karpuz en çok Türkiye, Çin, ABD ve İran da; domates ABD, Çin ve Türkiye de; lahana Çin ve Rusya da; patlıcan Çin ve Türkiye de, hıyar-kornişon Çin,Türkiye ve İran da; havuç Çin, ABD ve Rusya da yetiştirilmektedir. Tablo 12 : Seçilmiş Bazı Sebzelerin Dünya Üretim Miktarları (Mt) Ürünler Enginar Marul Ispanak Domates Karnabahar Kabak Hıyar-kornişon Patlıcan Lahana Bezelye Havuç Bamya Karpuz Yeşil fasulye Genel Toplam Kaynak:FAO 4.2.Dış Ticareti Dünya sebze ticaretine ilişkin rakamlar aşağıdaki tabloda belirtilmiş olup, gerek ithalat gerekse ihracat rakamlarında büyük dalgalanmalar görülmemektedir. En çok sebze ihracatı yapan ülkeler Çin, ABD, Hindistan, İtalya ve İspanya dır. Belçika, Kanada, Fransa, ABD ve Çin ise ithalatçı ülkeler arasında yer almaktadır. Tablo 13 :Yıllara Göre Dünya Sebze Ticareti (miktar:metrik ton;değer 1000 $) Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer İthalat İhracat Kaynak:FAO ( 5.SOĞUK ZİNCİR İŞLEMLERİ Ülkemizde son yıllarda kaliteli ve yüksek verimli çeşitlerin kullanımı ile sebze üretimimiz 24 milyon tona ulaşmıştır. Ancak hasat sonrası teknolojinin tam olarak kullanılmaması sonucu sebzelerde %40 -%50 civarında kayıplar oluşmaktadır. Bu kayıplar sebze üretimindeki kârlılığı büyük ölçüde azaltmakta, tarım potansiyelimize dolayısıyla ülke ekonomisine zarar vermektedir. 18

19 Bu kayıpların azaltılması ancak soğuk zincirin tam olarak uygulanması ile mümkündür. Soğuk zincir, depolanacak ürünlerin hasattan başlayarak tüketicye ulaşana kadar yapılan tüm işlemleri, yani hasat-depolama-paketleme-taşıma işlemlerini içeren bir dönemdir. 5.1.Hasat Belirli bir gelişim aşamasını tamamlayan sebzelerin bitkiden koparılma veya topraktan sökülme işlemine hasat denilmektedir. Hasatın zamanında yapılması ürünlerin verimlilikleri açısından son derece önemlidir. Hasat erken yapılırsa sebze tam olarak gelişimini tamamlamamış olması nedeniyle, verimsiz ve kalitesiz olur. Ayrıca erken hasat edilen sebzelerde depolama veya taşıma sırasında bozulmalar ve ağırlık kayıpları ortaya çıkar. Geç hasat yapılması halinde ise sebzelerde dökülmeler ve çürümeler görülür. Sebzeler sabahın erken saatlerinde hasat edilmelidir. Bir kısım ürünler öğleden sonra hasat edildiğinde solabilirler. Hasat işlemlerinin son derece dikkatli yapılması gereklidir. Sebzelerde ezilme, çizilme, kaliteyi bozucu şekilde işlemlerden kaçınılması gereklidir. Sebze türlerine göre 2 farklı hasat şekli uygulanır. Bunlar seçmece hasat ve tümden hasat şekilleridir. Mevsim boyu gelişmesi uzun süren sebze çeşitlerinde seçmece hasat şekli kullanılır. Bu hasat şeklinde, hasat olumuna gelen sebzeler toplanır, gelişmemiş olanlar daha sonra toplanılmak üzere bırakılırlar. Oldukça maliyetli bir hasat şekli olmasına karşın, bu şeklide toplanan sebzlerde kalite oldukça yüksek olmaktadır. Domates, kuşkonmaz, fasulye ve enginar bu şekilde hasat edilen bazı sebzelerdendir. Aynı zamanda hasat etme işlemine ise tümden hasat denilmektedir. Soğan, sarımsak, patates, sanayi domatesleri, ıspanak, kereviz bu şekilde hasat edilir. Ayrıca hasatlama işleminden sonra depolamaya gitmeden önce ürünler şekil, renk, irilik, sertlik gibi kalite özelliklerine göre sınıflandırılırlar. Bu işlem paketleme sırasında da yapılabilir. Temizelenen ve sınıflara ayrılan sebzeler ya depolanmak için soğuk depolara ya da direkt olarak satış için pazara gönderilir. 5.2.Depolama Sebzelerin tazeliklerini yitirmeden türlerine hatta çeşitlerine göre değişen sürelerde depolanarak ülke ekonomisinde uzun süre yer alması sağlanır. Son yıllarda seracılığın gelişmesi ile birlikte depolamada bir takım giderler ve zorluklar azaltılmışsa da, sebze depolama işlemleri oldukça önemlidir. Depolama sırasında ortaya çıkan en önemli sorun sebzelerin çekilmesi ve su kaybına uğramasıdır. Bu çekilme ve su kaybı az olabileceği gibi bazen yüzde yüze 19

20 çıkabilmektedir. Bu sebeple depolama esnasında gerekli şartların sağlanması ve tedbirlerin alınması gereklidir. Depolamada en önemli husus hiç kuşkusuzdur ki ısıdır. Sebze depolanmasında bozulmaların önlenmesi için sıcaklığın kontrolü oldukca önemlidir. Depo sıcaklığı mümkün olduğunca düşük tutulmalıdır. Sebzelerin yaşam faaliyetleri genellikle 0 C üzerinden maksimuma doğru artar. Donma noktasının 1 C-2 C üzerindeki sıcaklıklar depo sıcaklığı olarak seçilmelidir. Her sebzenin farklı sıcaklıklarda depolanması gereklidir. Özellikle tropik ve subtropik kökenli ve domates, hıyar, kabak, patlıcan, biber, bamya gibi sebze türlerine donma noktasının üzerindeki sıcaklıklar bile zarar verir. Depolamada ikinci önemli faktör nem oranınıdır. Deponun nem oranı yüksek oldukça,depolanan sebzenin su kaybı da azalacaktır. Nem oranı sebzelerin ihtiyaç duydukları ısı dereceleri, gerekli şartlar sağlandığı takdirde depolarda saklanabilme süreleri kısaca şu şekilde özetlenebilir: Tablo 14 : Depolama Şartları ve Süreleri Sebze adı Isı derecesi ( C) Nem oranı (%) Depolama süresi Kuşkonmaz hafta Fasulye hafta Pancar ay Karnabahar hafta Brüksel lahana ay Beyaz lahana ay Havuç ay Kereviz ay Hıyar hafta Patlıcan hafta Marul hafta Bezelye hafta Soğan ay Biber hafta Patates ay Tatlı patates hafta Kabak hafta Tatlı mısır hafta Domates hafta (yeşil olgun) Domates (olgun) hafta Şalgam ay Pek çok soğuk depoda modern araç ve gerçlerle ısı ve nem kontrol altına alınabilmektedir. Bu depolarda ısı değişimi olamadığından ve istenilen şekilde ayarlamanın mümkün olması nedeniyle en iyi depolama gerçekleşir. 20

21 Ayrıca depoların temiz tutulması, havalandırılarak içerideki pis havanın dışarı atılması sebzelerin kalitesinin bozulmasını önemli ölçüde azaltır. Sebzeleri genellikle ışıkta depolamak gerekir. En iyisi de hafif ışık teminidir, çünkü direkt gün ışığı birçok sebzeye zarar verebilmektedir. Depolanan ürünlerin yeni hasat edilmiş olması gereklidir. Seçkin ürün depoya verilmeli, depolarken dikkatle ve yavaş indirme ve bindirme yaparak, ürünün zedelenmesi önlenmelidir. Birçok depolama tipi bulunmaktadır. Bunlar; Adi Depolar:Dış havanın soğutma gücünden yararlanır. Özellikle kara ikliminin hüküm sürdüğü bölgelerde kullanılır. Mekanik Soğutmalı Depolar: Sıcaklık, nem, havalandırma gibi depo faktörlerinin kontrol edilebildiği depo tipleridir. Atmosfer Kontrollü Depolar: Bu depolarda sebze türlerinde yaşamı en alt düzeyde tutacak atmosfer karışımı her sebze türü ve çeşidi için ayrıdır. Depo atmosferi kontrol edilebilmektedir. 5.3.Paketleme Paketleme biçimi tüketici için uygun bulunmalı, paketlenmiş ürünün taşınması ve açılması sırasında tüketici zorluklar ile karşılaşmamalıdır. Paketleme sırasında dikkat edilmesi gereken en önemli husus ürünün fiziksel zararlanmalardan korunması ve tüketiciye sağlam ve sağlıklı bir biçimde sunulmasıdır. Ambalajlama şekilleri sebze türlerine göre farklılık göstermektedir. Farklı büyüklük ve şekilde, tahta kasa veya sandıklar, oluklu- oluksuz karton kutular, file çuvallar, plastik kasalar ve polietilen torbalar ambalajlama malzemesi olarak kullanılmaktadır. Ambalaj kapları içindeki ürünü ezilmeye karşı korumalı, sallanmaya ve üzerindeki istif basıncından koruyacak derecede sağlam ve sert olmalı, havalanmaya ve soğutulmaya, istifleme ve taşıma gibi işlemlere uygun olmalıdır. 5.4.Taşıma Taşıma, sebzelerin üretim bölgelerinden işleme ve tüketim merkezlerine ulaştırılmasıdır. Sebzeler doğrudan doğruya tüketiciye ya da aşamalı pazarlama kanalı ile perakendeciye gönderilir. Sebzeler tüketiciye genellikle kısa yollardan ulaştırılır. Kolay ve çabuk bozulan sebzelerin başarılı bir şekilde pazara taşınmasında, taşıma zamanı ve hızı, taşıma şartları ve taşıma şekli önemli faktörlerdir. Taşıma süresi uzadıkça, ürün daha kolay bozulur. Bu nedenle ürünün pazarda kalış süresi de gözönüne alınarak, belirli bir sürede pazara ulaştırılması gereklidir. 21

22 Sebzenin türü ve çeşidi, taşıma öncesi yapılan işlemler, sebzenin uzun mesafeye dayanıklılığı, paketleme, depolama şekli gibi unsurlar uygun taşıma şeklini belirler. Örneğin çabuk bozulan ıspanak, marul, taze fasulye,domates, biber gibi sebzelerin oldukça maliyetli olmasına karşın havayolu ile taşınması daha uygundur. Soğan, patates gibi dayanıklı ürünlerin ise ucuz olan denizyolu ile taşıma şekli uygundur. Ürünlerin hızlı bir şekilde nakledilmesi, taşıma süresince sıcaklığın kontrolü, ürünlerin sarsılmaması, bozulmaması ve kalitelerinin korunması açısından zorunludur. Ürünlerin bozulmadan taşınması için soğuk hava donanımlı araçlar kullanılması önemlidir. 6.TOPTANCI HALLERİ Toptancı halleri yaş sebzelerin büyük çapta pazarlandığı toptan ve sınırlı ölçüde perakende fiyatların oluştuğu pazarlama örgütleridir. Toptancı halleri Büyükşehir Belediyesi, olmayan şehirlerde Belediyeler ve/veya gerçek ve tüzel kişiler tarafından müzayede, depolama, tasnifleme, ambalajlama, standart ve kalite denetim laboratuarı bölümlerini içeren tip projelere göre İçişleri Bakanlığı nın izni ile kurulur. Üretilen sebzelerin tüketim amaçlarına en uygun ve sağlıklı şekilde dağıtımı kentlerdeki toptancı halleri ile sağlanmaktadır. Bu nedenle, toptancı hallerin sağlık ve hijyen koşulların tam olarak sağlandığı, haksız rekabetin ortadan kaldırıldığı, alım, satım ve nakliyesinin sebzelerin doğal yapılarının bozulmadan hızlı ve modern bir şekilde gerçekleşmesine imkan verecek bir sistemde gerçekleşmesi, toptancı halinde faaliyet gösteren üretici, komisyoncu, alıcı ve diğer yardımcı personelin işlerini en etkin şekilde yürütülmesini sağlayacak bir yapıya sahip olması gereklidir. 7.PAZARLAMA VE FİYATLANDIRMA Bütün tarımsal ürünlerde olduğu gibi sebze üretimini arttırmanın önkoşulu da etkin bir pazarlama sisteminin kurulmasıdır. Ürünlerin son tüketiciye ulaşmasında izlenen pazarlama kanalının uzunluk ve kısalığı, ürünün özelliğine, üretici ve tüketici bölgelerinin uzaklığına, işleme tekniğinin düzeyine, pazarlama kanalının uzunluk ve kısalığı, ürünün özelliğine, üretici ve tüketici bölgelerinin uzaklığına, işleme tekniğinin düzeyine, pazarlama örgütünün yapısına bağlıdır. Pazarlama kanalının kısa olması, o sebzenin üreticiden tüketiciye araya fazla aracı girmeden ulaştırılması demektir. Pazarlama kanalının uzun olması ise, üretici ile tüketici arasında çok sayıda aracının bulunmasını belirtmektedir. Pazarlama kanalı her sebze için farklı olup uzunlukları da değişmektedir. Sera sebzeleri için faklı, kuru soğan ve ıspanak için farklı pazarlama kanalı oluşmaktadır. Pazarlamada tüketici tercihleri son derece önemlidir. Üretime başlamadan önce tüketicilerin hangi sebzeyi, ne miktarda ve ne zaman istediklerini belirlemek gerekir. Aksi takdirde ürünlerin pazarlanmasında büyük sıkıntılar yaşanacaktır. Sebzelerde pazara ulaştırılan miktar daha çok iklime ve geçmiş yıl fiyatına bağlı 22

23 olarak yıldan yıla dalgalanma göstermektedir. Bir önceki yılın fiyatı yüksekse bir çok üretici o belirli sebzeyi üretmeye yönelmektedir. Tüketici talebi pazarcı, manav, toptancı veya işleyici aracılığıyla üreticiye ulaşırken fiyat sistemi oluşmaya başlar. Pazardaki bir sebzenin fiyatı, onun için zaman, yer ve şekil değişikliklerine bağlı olarak yapılan masraflar ile üretilen miktar, tüketici talebi ve devletin etkisi altında oluşmaktadır. 8.SEKTÖRDEKİ MEVCUT DURUM, SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Son yıllarda dünya sebze üretimi ve ticareti tahıl üretimi ve ticaretinden çok daha hızlı biçimde artmaktadır. Gelişmiş ülkelerde yapılan bilimsel çalışmalar, dünya nüfusunun artması, dünya ekonomisinin artmaya devam etmesi ve sağlıklı beslenme bilincinin giderek yaygınlaşması gibi sebeplerden dolayı dünya genelinde sebze ürünlerine yönelik talebin önümüzdeki yıllarda da artmaya devam edeceğini göstermektedir. Artan taleple birlikte büyüyecek olan sebze pazarında bir tarım ülkesi olan ülkemizin de yer alması son derece önemlidir. Ancak gerek üretim aşamasında gerekse pazarlama aşamasında yaşanılan sorunlar ekolojik açıdan birçok avantaja sahip olan ülkemizde sebze üretiminin ve ihracatının istenilen düzeyde olamamasına neden olmaktadır. Sektörde yaşanılan başlıca sorunlar şu şekilde özetlenebilir: Yanlış Destekleme Politikaları Sebze üreticileri, tarımsal desteklerin verilmesinde daima ikinci planda kalmışlardır. Halbuki ülkemizin tarımsal üretim yapısı göz önüne alındığında katma değeri yüksek olan ve emek yoğun ürünler arasında yer alan sebzelerin üretiminin öncelikli olarak desteklenmesi gereklidir. Hububat ile birlikte, sebze gibi yüksek katma değerli ürünlerin de desteklenmesi halinde, üreticilerin reel geliri artacak ve daha fazla döviz girdisi elde edilecektir. Kayıtdışı Ekonomi ve Sebze Sektörü Ülkemizde, kayıtdışılığın en yoğun olduğu sektörlerden birisi de tarım sektörüdür. Sebzelerin kayıt içine alınması genel olarak haller ve ticaret borsaları vasıtasıyla olmaktadır. Ancak alınan vergiler, harç, fon rüsum gibi kesintiler nedeniyle maliyet yükselmektedir. Maliyet yükseldikce kayıtdışılık hızla artmaktadır. Uygulanan KDV oranının düşürülmesi ile kayıtdışılık önlenecek ve zamanla vergilerin düşürülmesinden dolayı geçici olarak azalan gelir, artan hasılat ile dengelenecektir. Üretim Aşamasındaki Sorunlar Maliyetler oldukca yüksektir. Akaryakıt, ilaç, gübre gibi girdilerin fiyatlarının yüksek olması maliyetleri artırmaktadır. Ürün kalitesini etkileyen gübreleme ve ilaçlama gibi faaliyetlere yeterince özen gösterilmemesi, yanlış hasat teknikleri, nakliye ve depolama koşullarının uygun olmayışı ürünlerde kalite kaybına neden olmaktadır. 23

24 Üretim planlamasının olmaması nedeniyle, üretim hacimlerinde dalgalanmalar oluşmakta olup, tohum ıslahının da yapılmaması sebebiyle tür çeşitliliği az olmaktadır. Sebze işletmeleri küçük arazilerde olup, çok parçalıdır. İşletmeler bu yapılarıyla rantabl bir üretim yapmaya uygun değildir. Tarım arazilerinin tarım dışı amaçlar için kullanılması da üretimi olumsuz yönde etkilemektedir. İç piyasaya tüketim amaçlı sunulan ürünler kalite ve standart açısından hiçbir kontrole tabi tutulmamaktadır.tarımsal ilaç kalıntıları bakımından da önemli sorunlar ile karşılaşılmaktadır. Bu da Türk sebzeciliğinin imajını olumsuz etkilemektedir. Sektördeki mevcut sorunların giderilmesi ve sektörün geliştirilmesi için, Tarım arazilerinin tarım dışı amaçlar için kullanılması önlenmelidir. Ayrıca miras hukukunun yeniden düzenlenerek tarım arazilerinin parçalanması önlenmeli ve arazi toplulaştırma çalışmaları da yasayla düzenlenmelidir. Tarımsal üretim planlaması yapılarak sebze türlerinin hangi bölgede ne kadar üretileceği belirlenmelidir. Üretilen sebzelerde kalite ve verimi arttırabilmek için üreticiler tarafından sertifikalı tohum kullanımı yaygınlaştırılmalı, hatta zorunlu hale getirilmelidir. Sebze sektöründe üretici birlikleri ve tarım kooperatifleri oluşturularak birçok hizmet bizzat çiftçilerin kendileri tarafından gerçekleştirilmelidir. Türkiye nin üretim potansiyeline paralel olarak ihracat hacminin arttırılmasına yönelik çalışmalarda bulunulmalıdır. Çok az ülkenin sahip olduğu olanaklar iyi kullanılarak üretim ihracata yönelik olarak planlamalı, yeni pazarlar için rakip ülkeler tanınmalı, pazar boşlukları olan ürün ve zamanlarda üretim yapılmalıdır. Uluslararası pazarlarda rekabet gücümüzü arttırmak için özellikle sebzelerin tasnif ve ambalajlama işlemleri AB standartlarında yapılmalıdır. Bütün dünyada gün geçtikçe önem kazanan organik tarım ürünlerinin üretimi desteklenmelidir. Örtüaltı yetiştiriciliğinde aşırı gübre ve ilaç kullanımından kaynaklanan zararlı etkilerin önüne geçilmeli, bilinçli gübreleme ve ilaçlama programları ile doğal denge korunmalıdır. Örtüaltı sebzeciliği desteklenmelidir. Bahçe ürünlerinin dünyadaki üretimini en iyi şekilde yapabilmek için geliştirilen ve mutlak gerekli temel esaslar ile ithal edilen ürünlerdeki minimum standartları, kısaca İyi Tarım Uygulamalarını belirlemek amacı ile hazırlanan EUREPGAP protokolü yakın bir zamanda özellikle AB ülkelerine ihraç edilen yaş sebze ve meyvelerde uyulması gerekli ön koşul haline gelecektir. Bundan dolayı bu protokolün hızlı bir şekilde üreticilerimiz 24