SAMSUN-DONDORTEPE (HACI İSMAİL) TÜMÜLÜSÜ

Transkript

1

2

3

4 -ABSTRACT- Since the beginning of the 1st millennium BC mounded graves started to have a wider use in Anatolia through the Roman Period. Especially the Phrygian and Lydian tumuli on the western and midwestern parts of Anatolia are the earliest examples of the largest tumuli with valuable finds which help us in dating. During the surveys and excavations conducted in Samsun centrum many tumuli have been recorded; Toptepe, Büyük Kolpınar, Büyükoyumca, Atakent, Kuşçulu, Uzgur, Kalkancı, Toybelen and Dondortepe. Amongst these, excavations have been conducted at the Baruthane and Dondortepe Tumuli. The Dondortepe Tumulus, which was carved into conglomera bedrock, lies to the southeast of ancient Amisos. The Tumulus is unique by its two dromoi facing northeast and west. The main grave chamber is entered via a m. long dromos with two sections while the other dromos, facing west, is 5.00 m. long. Witnesses, who have entered within the tumulus about years ago, state that its walls were once covered with fine plaster. In time they have been plundered. The Dondortepe Tumulus, just like the recently found grave chambers in the Centrum, will help greatly in dating the rock-cut tombs at Samsun. 1

5 SAMSUN-DONDORTEPE (HACI İSMAİL) TÜMÜLÜSÜ Serdar ÜNAN * Genelde Karadeniz Bölgesi nde, özelde Samsun ve civarında, bugüne değin tümülüsler 1 ve özellikle Hellenistik ve Roma Çağı ölü gömme adetleriyle ilgili olarak, kapsamlı arkeolojik araştırmalar ve bu araştırmalara bağlı yayınlar henüz yapılmamıştır. Bu nedenle bu konuda ciddi kaynak sıkıntısı halen devam etmektedir. 2 Samsun, merkezde, bugüne değin yapılan yüzey araştırmaları ve kazılar sonucunda 3, başta Baruthane Tümülüsleri olmak üzere, Toptepe, Büyük Kolpınar, Büyükoyumca, Atakent, Kuşçulu, Uzgur, Kalkancı, Toybelen ve Dondortepe Tümülüsü * Serdar ÜNAN, Arkeolog, Samsun Müze Müdürlüğü, Kale Mahallesi, 19 Mayıs Bulv. No: 3. Posta Kod Samsun/TÜRKİYE - Tel.-Fax: e mail: ser-un55@hotmail.com. 1 Bilindiği gibi tümülüs, sözlük anlamıyla yığma tepe anlamına gelmektedir. Tümülüs kelimesi, Latince den alınmıştır. Aynı kelime Yunanca da tymbostimbos Latince de ise tumulus olarak geçer. Tümülüs kelimesi hakkında bkz: Oxford Latin Dictionary, Oxford Clarendon Pres, 1968, s.1989; kelimenin etimolojik izahı için bkz: Lateinisches Etymologisches Wörteburch von Alosi Walde, Heidelberg, 1910, s.798; Latinsko-Russkıy Slovar, izd. İ. H. Dboretskiy, Moskva,1976, s.790. Anadolu da bu yığma mezar geleneği M.Ö. I. binden bu yana yaygınlaşmış ve Hellenistik-Roma çağlarında da devam etmiştir. Özellikle, Batı ve Orta Anadolu daki Frig-Lidya Tümülüsleri, M.Ö. VIII. yy.dan itibaren, büyüklükleri ve mezarlarda ele geçen buluntu özellikleri açısından, Anadolu da dönemsel olarak tümülüs geleneğinin en erken örneklerini teşkil etmektedir. Frig Tümülüslerinin yanı sıra kronolojik sıraya göre Anadolu da Lidya, Hellenistik ve Roma dönemlerine ait pek çok tümülüs bulunmaktadır. Anadolu daki tümülüsler hakkında bkz. AKURGAL, E., Anadolu Uygarlıkları, İstanbul, 2000.; AKURGAL, E., Phrygische Kunst, Ankara, 1955.; UÇANKUŞ, H.T., Ana Tanrıça Kybele nin ve Kral Midas ın Ülkesi Phrygia, Ankara, 2002.; SEVİN, V., Anadolu Arkeolojisi, İstanbul, 1999.; SEVİN, V., Frygler, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, Cilt II, İstanbul, Bu konularda bkz: ATASOY, S., 1997, s.10 vdd.; ATASOY,S.,2005,s.153 vdd. 3 Bkz: ATASOY, S., 1997,s.51 vdd.; AKKAYA, M., 1998,s ; BİLGİ,Ö.- ATASOY,S.- DÖNMEZ,Ş.-SUMMERER,L., 2002, s ; BİLGİ,Ö.- ATASOY,S.-DÖNMEZ,Ş.,ULUGERGERLİ,E., 2003, s ; BİLGİ,Ö.- ATASOY,S.-DÖNMEZ,Ş.-SUMMERER,L., 2005, s

6 tespit edilmiş olup, bu tümülüslerden Baruthane 4 ve Dondortepe Tümülüsü nde 5 kazı ve temizlik çalışmaları yapılarak, bu yapılar hakkında bilimsel veriler elde edinilmeye çalışılmıştır. Samsun Müze Müdürlüğü nün daha önceki yıllarda ve özellikle 2007 yılında, Dondortepe Tümülüsü nde yaptığı çalışmalar neticesinde 6, Samsun merkezde yer alan tümülüslerin yapım teknikleri ve mimari üsluplarına dair ilginç sonuçlara ulaşılmıştır. Antik Amisos kentinin güney-doğusunda, Canik Belediyesi sınırları içerisinde kalan ve bugünkü kente hâkim bir noktadan bakan Dondortepe Tümülüsü, jeolojik tabakalaşma açısından 7 yığışma ile oluşan (konglomera) 8 tortul kayaca oyularak yapılmıştır (Lev.I/Plan I). Dondortepe Tümülüsü nün insan eliyle oluşturulmuş yığma tepesi, geçmiş yıllardaki bilinçsizce gelişen yapılaşma neticesinde tahrip olmuş, tepe, bugünkü yayvan halini yakın zamanlarda almıştır (Lev.-IV/Res.2). Tortul kayaca oyularak oluşturulmuş Dondortepe Tümülüsü nde, mimari açıdan en önemli buluntu, daha önce Samsun da bilinen hiçbir tümülüste rastlanmayan bir biçimde, kuzey-doğuya ve batıya bakan iki dromosun yer almasıdır. Bu özelliğiyle Dondortepe Tümülüsü, Samsun çevresinde görülen ilk ve tek örneği teşkil etmektedir (Lev.-I/Plan II;Lev.II/Plan III- 4 Bkz: ATASOY,S.-ENDOĞRU, M.- DÖNMEZ,Ş., 2005, s Samsun, Merkez, Hacı İsmail Mahallesi, Zirve Sokak, F 36 c. 02 b-2a Pafta 594 ve 595 parsellerde yer alan Dondortepe (Hacı İsmail) Tümülüsü, yerel adlandırmada bu adların yanı sıra Dündartepe olarak da adlandırılmaktadır. Bu açıdan, yine Samsun da bulunan Dündartepe Höyüğü ile karıştırılmamalıdır. 6 Samsun Müze Müdürlüğü nce, Dondortepe (Hacı İsmail) Tümülüsü nde, Bakanlığımız, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün 31/01/2007 tarih ve sayılı izinleri ile 14/03/ /04/2007 tarihleri arasında temizlik çalışmaları sürdürülmüş olup, Canik ve Büyükşehir Belediyesi nce işçi katkısında bulunulmuştur. Çalışmalara Müze Müdürü Muhsin ENDOĞRU başkanlığında, Arkeolog Salih KURUDERE, Uğur AKYÜZ, Mustafa KOLAĞASIOĞLU, Kenan SÜRÜL ve Müze Araştırmacısı Emine YILMAZ katkıda bulunmuştur. Ayrıca öğretmen Salih MERİÇ çalışmalar boyunca ekibin ulaşım işlerine destek olmuştur. 7 Bu konuda bkz: ÖZDEMİR, Koçak, 2000,s.12 vd. 8 Kayaçların akarsu ortamında taşınarak, yuvarlaklık kazanması ile oluşan, 2 mm.den büyük çakıl ve blokların, kum tane boylu doğal çimento ile bağlanıp pekişmesi ile konglomera adı verilen kayaçlar oluşmaktadır. Konglomeralarda çimento kalker, silis, demiroksit veya kil olabilir. Konglomeralar çimentolu olduklarından aşınmaya karşı nispeten dayanıklıdırlar. Konglomeralar, inşaatlarda kaplama malzemesi olarak da kullanılır. Bu konuda bkz: SÜR, A.- SÜR, Ö.-YİĞİTBAŞOĞLU,H.,2001,s.144vd.;ZİM,H.-SHEFTER,P,1965,s

7 VI;Lev.III/Plan V-VI). Dondortepe Tümülüsü nde ana mezar odasına, kuzey-doğu yönünden, eni ortalama 1.55 m., uzunluğu m.yi bulan iki bölmeli bir dromostan geçilerek ulaşılmaktadır (Lev.IV/Res.3). Batı yönüne bakan dromos ise 5.00 m. uzunluğa ve 1.50 m. genişliğe sahiptir ve her iki dromosa da, yine tortul kayaca oyularak oluşturulmuş merdivenlerden inilerek ulaşılmaktadır. Kuzey-doğuya bakan dromosun m.lik bir bölümünün üst örtüsü, beşik tonoz ile kapatılmıştır ki, muhtemelen tortul kayaç oyulurken yer yer çökmeler olması neticesinde, çöken kısım yerine bu beşik tonoz üst örtü olarak yapılmış olsa gerektir (Lev.VI/Res.6) m. uzunluğundaki bu birinci dromostan, 0.80 m. enindeki bir kapı ile m. uzunluğundaki ikinci dromos kısmına geçilmektedir. İkinci dromos kısmı, kod olarak aşağı doğru eğimli olarak tasarlanmıştır. Bundaki amaç, muhtemelen ilk m.lik tonoz örtülü dromosun, önce tortul kayaca oyularak oluşturulmuş olmasına karşın, tortul kayacın incelmesi mukabilince çökmesi ve bu nedenle tonoz üst örtünün inşa edilmiş olmasıdır. Üst örtüde, tortul kayacın incelmesi ve çökmesi durumunu tekrar yaşamamak için, ikinci m.lik dromos kısmını, tortul kayacı derinlemesine oyarak, bu sorunu aşmış olmaları olasıdır. Batı yönlü dromosu ana mezar odasına bağlayan kapı üzerinde ise, üçgen alınlık formu işlenmiştir (Lev.V/Res.4). Tümülüs, mezar odası ve ön oda olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Her iki dromosun da ulaştığı ön oda, 3.10 m. x 3.30 m. ölçülerinde ve kare bir planı ihtiva etmektedir (Lev.V/Res.5). Her iki odada da tavan yüksekliği 1.80 m. civarındadır. Ön oda girişinde bulunan blok taş parçalarından, her iki odanın girişlerinin de bu blok taştan yapılan kapaklarla kapatıldığı anlaşılmaktadır (Lev.VI/Res.7). Defin odası 3.60 m. x 3.70 m. ölçülerinde olup, içerisinde simetrik olarak yapılmış, uzunluğu 2.30 m., eni 0.95 m. ölçülerinde olan iki adet yan defin nişi; mezar odasının kapısının karşısına gelecek şekilde konumlandırılmış, uzunluğu 2.30 m., eni 1.50 m. olan bir adet ana defin nişi yer almaktadır (Lev.VII/Res.8). Mezar odasının niş içlerinde, yan duvarlarda, tabanındaki ve ön odanın tabanındaki harç kalıntılarından, bu mekânların düzgün sıvalı bir iç yüzeye sahip oldukları anlaşılmaktadır (Lev.VIII/Res.10-11). Bu tümülüsün varlığını daha önceden bilen ve tümülüsün içine giren çevredeki vatandaşların anlatımına göre, düzgün sıvalı mezar odasının niş içi yüzeyleri, aşağı yukarı yirmi beş yıl öncesine kadar tahrip edilmemiş durumda iken, kaçak 4

8 define kazıları vb. nedenlerle bugünkü tahrip olmuş duruma gelmişlerdir (Lev.VII/Res.9). Dondortepe Tümülüsü, muhtemelen ilk yapıldığı çağlarda da, günümüze yakın zamanlarda da, defalarca define arayıcılarının tahribatına uğradığından, yapılan temizlik çalışmaları neticesinde, mimari yapının dışında, tümülüsü tarihlememize yarayacak pek fazla buluntu olanağı vermemiştir. Buna karşın, bu çalışmalarda ortaya çıkarılan buluntuları, seramik parçaları ve madeni parçalar olmak üzere iki ana gruba ayırabiliriz. Seramik parçalarından oluşan buluntulardan en ilginci, muhtemelen rölyefli bir sunu kabına ait olan parçadır (Lev.IX/Res.12). Kırmızı killi ve astarlı bu kap parçası üzerinde yer alan sahnede, çıplak olarak bir erkek figürü betimlenmiş olup, öne doğru hafifçe kollarını açarak eğilen bu figürün önünde ise belirsiz bir figür daha yer almaktadır. 9 Muhtemelen bir sunu sahnesinin betimlendiği bu seramik parçasının dışında, yine rölyefli bir sunu kabına ait olabilecek seramik parçaları ele geçmiştir (Lev.IX/Res.13). Kuzey-doğu yönlü dromos önünde, dromos koridorunda ve ana mezar odasında ele geçen unguentarium parçaları, seramik buluntuların diğerlerini teşkil etmektedir (Lev.X/Res.14). Kuzey-doğu yönlü dromos içinde bulunan ve tortul kayacın yontulmasında kullanıldığı anlaşılan demir murç parçası, demirden topuz başlı çivi parçası, kemer tokası ve kuzey-doğu yönlü dromosun girişinin m.lik bölümünün üst örtüsünü teşkil eden tonoz taşlarının, birbirine kenetlenmesini sağlayan kurşun kenet parçaları, Dondortepe Tümülüsü temizlik çalışmalarında bulunan metal buluntuları teşkil etmektedir (Lev.X/Res.15). Seramik kandil parçalarına ait olan kulp parçaları, özellikle kuzey-doğu yönlü dromosun giriş kısmında yoğun olarak ele geçmiş olup, dromos içinde tortul kayaca açılan küçük yuvacıkların varlığı, buralara kandillerin yerleştirilerek, mezar odası ve dromosun bu şekilde aydınlatıldığını ortaya koymaktadır (Lev.XI/Res.16). Kuzey-batı yönlü dromos önündeki temizlik çalışmalarında ortaya çıkan seramik kaplara ait dip ve kulp parçaları, renkleri, bol mikalı ve perdahsız formları ve kaba işçilikleri ile kuzey-doğu yönlü dromos içinde bulunan seramik parçalarından farklı bir niteliktedir (Lev.XI/Res.17). 9 Bkz: SUMMERER, L., 1999, s. 143 vd. 5

9 Her ne kadar Dondortepe Tümülüsü nde çıkan çok az sayıdaki bu buluntulardan yola çıkarak, tümülüsü tam olarak tarihleyebilmek mümkün olmasa da, mimarisi ve içinden çıkan buluntular bakımından, tarihlemede şu şekilde bir sonuca ulaşmak olasıdır: Öncelikle, tümülüse mimari açıdan bakıp, kuzey-doğu yönlü dromosun girişten itibaren m.lik bölümünün üst örtüsünü teşkil eden beşik tonozun, yapım tekniği ele alındığında, dökme kurşun kenetlerle birbirine bağlanan kesme taşlarla oluşturulmuş yapısıyla, Hellenistik Çağ tümülüs mimarisine uygun özellikte olduğu gözlenmektedir. 10 Buna karşın, Dondortepe Tümülüsü nün batı yönüne bakan dromosun ve çizgisel üçgen alınlıklı giriş kapısının anlamı 11 ve yapım tekniğinden anlaşıldığı üzere, tümülüs Hellenistik Çağ daki ilk kullanımından sonra Roma Çağı nda da kullanım görmüştür veya en azından Erken Roma Çağı nda kullanım görmüş olmalıdır. Bu savı destekleyen diğer bir buluntu da, batı yönlü dromos önünden çıkan, Roma Çağı na ait olan seramik parçalarıdır. Mimari dışında, seramik parçalarının dönemsel özelliklerine baktığımızda, özellikle unguentarium parçalarının Hellenistik Çağ unguentariumlarının formu olan, açık devetüyü renk, basık kısa boyun, şişkin karın vb. gibi özelliklere sahip olduğu görülmektedir. 12 Samsun civarında bugüne değin tarihlenebilen tümülüslere baktığımızda, ilk olarak 1946 yılında Mahmut Akok tarafından kazısı gerçekleştirilen, Samsun İli, Havza İlçesi, Lerdüğe Köyü 13 Tümülüsleri ni görmekteyiz. İnşa tekniği ve biçim bakımından 10 Her ne kadar bu tarz beşik tonozlu mezar geleneğine Anadolu da Geç Roma ve Doğu Roma İmparatorluk dönemlerinde de rastlansa da, burada incelemeye çalıştığımız tümülüs, yapım tekniği açısından tipik Hellenistik yapı uygulamaları tekniklerini göstermektedir. Diğer bir açıdan da Amisos un özellikle VI. Mithradates döneminde Orta Karadeniz de oynadığı önemli siyasi rol düşünüldüğünde, pek çok önemli mimari ve küçük buluntunun bu döneme tarihlendiği göz önünde bulundurulmalıdır. Bu konuda bkz: ARSLAN,M., Romanın Büyük Düşmanı Mithradates VI Eupator, Odin Yayıncılık, İstanbul, Özellikle M.S. I.yy.a tarihlenen mezar stellerinde yer alan kapı şeklindeki motifin anlamı konusunda bkz: BEAR,D.T.- DEMİRKÖK,T.- DÖNMEZ,Ş.E.- TÜRKTÜZÜN, M., 2007, s Samsun da daha önce yapılan kazılarda ele geçen seramik örnekleri açısından bkz : AKKAYA,M.,1992, s ; TULUK, G., 1999, s Lerdüğe Köyü nün adı bugün Çamyatağı olarak değiştirilmiştir. 6

10 Bafra İkiztepe Tümülüsü ne benzeyen Lerdüğe Tümülüsü ile Dondortepe Tümülüsü arasında çok benzer özellikler olmasa da, kesme taşların birbirlerine tutturulmasında kullanılan kenetler açısından benzer özelliktedir. Bu tümülüs içinden çıkan malzeme, Mahmut Akok tarafından maden eserler ve pişmiş toprak eserler olarak iki ana gruba ayrılmıştır. 14 Bu eserleri inceleyip, M. Akok un da Lerdüğe Tümülüsü açısından terminus post quem olarak M.Ö. I.yy.ı öngördüğünü düşündüğümüzde, Samsun da yakın zamanlarda ortaya çıkarılan mezar odalarında ele geçen buluntularla paralel özellikte oldukları ve bunların da Hellenistik Çağ a tarihlendikleri bilinmektedir. 15 Samsun civarında bulunup, inşa edildiği dönem saptanabilen bir diğer tümülüs olarak, Bafra-İkiztepe de ortaya çıkarılan ve höyük üzerine inşa edilen Hellenistik Çağ tümülüsünü görmekteyiz (Lev.XII/Res.18-19). 16 Bunların dışında, Samsun ve çevresinde şimdiye dek bulunan ve bilimsel yayınları yapılmasa da, temizlik çalışması yapılıp rapor edilmiş tümülüsler, Dondortepe Tümülüsü nün tarihlenmesi açısından önemlidir. Samsun, Merkezde, Baruthane Tümülüsleri nde yıllarında yapılan çalışmaların sonuçlarına baktığımızda 17 her ne kadar bu tümülüslerde dromos yer almasa da, tortul kayaca oyularak yapılmış olmaları ve güney tümülüsünün içerisinin, tıpkı Dondortepe Tümülüsü nün mezar odası içi gibi sıvalı olması bakımından, Dondortepe Tümülüsü nün kronolojisinin 14 AKOK, M., s yılında Samsun, Merkez, Tınaztepe Sokak ta açığa çıkan mezar odasında in-situ durumda, Samsun da ilk defa kremasyon gömüye rastlanmış olup, kremasyonda kullanılan bronz kap, Lerdüğe Tümülüsü nde bulunan bronz kabın çok benzeridir yılında Samsun, Merkez, Dikilitaş Sokak ta ortaya çıkarılan mezar odasında da yine in-situ durumda ele geçen buluntular ve mezar mimarisi, Samsun İli, ölü gömme adetleri ve mezar tipolojisi açısından çok önemli ipuçları vermektedir. Bu iki mezar odası ve buluntularına dair yayın çalışmaları tarafımızdan sürdürülmektedir. 16 BİLGİ, Ö.- ALKIM, B.- ALKIM, H.,1988.s Bu tümülüs, dromos önünde bulunan ve Kral Lysimachos un adı yazılı olan altın bir sikkeden ve diğer mimari özelliklerden dolayı Prof. Dr.Önder BİLGİ tarafından M.Ö. III. yy.ın ilk çeyreğine tarihlenmektedir. Höyük toprağı oyularak, düzgün kesme taşlarla inşa edilen Bafra-İkiztepe Tümülüsü, Dondortepe Tümülüsü nün tortul kayaca oyularak yapılmış olması bakımından, farklı bir mimari teknik arz etmektedir. 17 Bkz: ATASOY,S.-ENDOĞRU, M.- DÖNMEZ,Ş., 2005,s

11 saptanmasında önemli bir dayanak noktasını teşkil etmektedirler. Bilindiği gibi Baruthane Tümülüsleri, mimari teknik (Lev.XIII/Res.20-21) ve içlerinden çıkan seramik örneklerinden (Lev.XIV/Res.22-23) yola çıkılarak, M.Ö. III. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Bu bakımdan, Dondortepe Tümülüsü için de, terminus ante quem olarak M.Ö. III. yüzyılı verebileceğimizi düşünmekteyiz yılında Samsun Müze Müdürlüğü nce, içerisinde kısmi temizlik çalışması yapılarak, yapısı hakkına bilgi edinilen Samsun, Merkez, Atakent Beldesi nde yer alan tümülüse baktığımızda, içerisinde herhangi bir in-situ durumda küçük buluntu çıkmasa da, özellikle beşik tonozun inşa şekli ve tekniği açısından, Dondortepe Tümülüsü ile çok benzer özellikler gösterdiği görülmektedir. Ancak, dromosunun ana zemin üzerine, işlenmiş taşlarla oluşturulmuş olması bakımından, tortul kayaca oyularak yapılan Dondortepe Tümülüsü nden ayrılmaktadır. Buna karşın, beşik tonoz tekniğinin uygulanış biçimi ve Atakent Tümülüsü içerisinden çıkan Hellenistik Çağ seramik örnekleri, Dondortepe Tümülüsü nü tarihlememize yardımcı olmaktadır ( Lev.-XV/Res.24-25) 18. Dondortepe Tümülüsü ile benzer özellik göstermesi açısından, bölgede örnek gösterilebilecek bir diğer tümülüs de Giresun İli, Alucra İlçesi nde yer alan Sivritepe Tümülüsü dür lı yıllarda içerisinde temizlik çalışması yapılarak mimarisi ortaya çıkarılan bu tümülüs, m.yi bulan dromos uzunluğu ile Dondortepe Tümülüsü ne benzer özellik göstermektedir. Sivritepe Tümülüsü nde dromos üzerini kapatmak amacıyla tonoz tekniğinden yararlanılmış olması önemlidir. Buna karşın, Sivritepe Tümülüsü nün dromos bölümü, Dondortepe Tümülüsü gibi tortul kayaca oyularak yapılmamış olup, tümüyle kesme taşlardan oluşturulmuş olsa bile, kullanılan tekniğin, Dondortepe Tümülüsü nün m. uzunluğundaki tonoz kısmı ile benzer özellikte olması önemlidir (Lev.XVI,XVII/Res.26-28) Samsun, Merkez, Atakent te yer alan Atakent Tümülüsü nde, 1994 yılında Samsun Müze Müdürlüğü nce temizlik çalışması yapılmış, dromoslu mezar odasının temizliği yapılarak bu tümülüs tarihlenmeye çalışılmıştır yılındaki son durumuna göre dromos girişi kapalı durumdadır ve yüzeydeki toprak dolgusu oldukça azalmıştır. 19 Fotoğraflar Giresun Müze Müdürlüğü nün izinleriyle kullanılmıştır. Giresun Müze Müdürü Sayın Hulusi GÜLEÇ e teşekkürlerimi arz ediyorum. 8

12 Bu açıklamalardan sonra Dondortepe Tümülüsü nün tarihlenmesi bakımından terminus ante quem, M.Ö. III. yy. olup, terminus post quem olaraksa, M.S. I. yy. tarihinin verilebileceğini düşünmekteyiz. Buna göre tümülüs, Hellenistik Çağ daki ilk kullanımından sonra Roma Çağı nda da batı yönlü dromosun, yapının ön odasına eklenmesi ile yeniden kullanım görmüş ve en geç M.S. I. yy.da kapatılmış olmalıdır. Samsun da daha önce ortaya çıkarılan, tortul kayaca oyularak oluşturulmuş tümülüs ve mezar odaları ile beraber, bir mezar tipolojisi oluşturmak amacıyla, yüksek lisans tezi çalışmaları devam etmekte olup, özellikle son aylarda açığa çıkan Samsun, Merkez, Dikilitaş Sokak taki mezar odaları buluntuları, yöredeki kaya mezarlarının tarihlemesinde önemli bir dayanak noktası olacaktır. 9

13 Levha I Plan I. Vaziyet Planı Plan II. Röleve Planı. 10

14 Levha II Plan III. A-A Kesiti. Plan IV. B-B- Kesiti. 11

15 Levha III Plan V. C-C Kesiti. Plan VI. D-D ve E-E Kesitleri. 12

16 Levha IV Res.2- Dondortepe; kuzey batından genel görünüm. Res.3-Kuzey-doğu yönlü dromosta temizlik çalışmalarından görünüm. 13

17 Levha V Res.4- Kuzey-batı yönlü dromosun girişi. Res.5- Ön oda girişi. 14

18 Levha VI Res.6- Beşik tonozlu kuzey-doğu yönlü dromos. Res.7- Kuzey-doğu yönlü dromos girişi; önde kırık blok kapı taşı parçaları. 15

19 Levha VII Res.8- Defin odası. Res.9- Kaçak kazıcıların tümülüs içinde bıraktıkları malzemeler. 16

20 Levha VIII Res.10- Defin nişi içerisinin sıvalı yüzeyi. Res.11- Sıvalı yüzey detayı. 17

21 Levha IX Res.12- Figürlü pt. kap parçası. Res.13- Rölyefli pt. sunu kabı parçaları. 18

22 Levha X Res.14- Pt. unguentarium parçaları. Res.15- Murç, çivi, kemer tokası ve kurşun kenet parçaları. 19

23 Levha XI Res.16- Pt. kandil kulpu parçaları. Res.17- Batı yönlü dromos önünde çıkan pt. kap parçaları. 20

24 Levha XII Res.18- Bafra İkiztepe Höyüğü genel görünümü. Res.19- İkiztepe Tümülüsü. 21

25 Levha XIII Res.20- Samsun-Baruthane Tümülüsleri. Res.21- Baruthane kuzey tümülüsü ön oda görünümü. 22

26 Levha XIV Res.22- Baruthane güney tümülüsü ön oda görünümü. Res.23- Baruthane Tümülüsleri pt. unguentarium parçaları. 23

27 Levha XV Res.24- Samsun-Atakent Tümülüsü dromos girişi. Res.25- Samsun-Atakent Tümülüsü dromos içi görünüm. 24

28 Levha XVI Res.26- Giresun-Alucra Sivritepe Tümülüsü. Res.27- Giresun-Alucra Sivritepe Tümülüsü dromos girişi. 25

29 Levha XVII Res.28- Giresun-Alucra Sivritepe Tümülüsü dromos içi görünüm. 26

30 KAYNAKÇA AKKAYA, M., Amisos Antik Kenti Kurtarma Kazısı, III. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Ankara, AKKAYA, M., Amisos Antik Kenti Kurtarma Kazısı ve Mozaik Kaldırma Çalışmaları VIII. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Ankara,1998. AKOK, M., Samsun İli Havza İlçesi nin Lerdüge Köyü nde Bulunan Tümülüsler, Belleten, Cilt XII, sayı 48, Ankara, ATASOY, S., Amisos Karadeniz Kıyısında Antik Bir Kent, Samsun, ATASOY, S., Eski Samsun da (Amisos) Aydınlanan Tarih, Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayını, İstanbul, ATASOY, S.-ENDOĞRU, M.- DÖNMEZ, Ş.- Samsun Baruthane Tümülüsleri Kurtarma Kazısı, Anadolu Araştırmaları, XVIII/2, BEAR,D. T., DEMİRKÖK, T., DÖNMEZ, Ş.E., TÜRKTÜZÜN, M., Tugay Anadolu Kültür-Sanat ve Arkeoloji Müzesi, Kütahya, BİLGİ, Ö.- ALKIM, B.- ALKIM, H., İkiztepe I-II, TTK. Basımevi, Ankara, BİLGİ, Ö.-ATASOY, S.-DÖNMEZ, Ş.-ULUGERGERLİ, E., Samsun İli 2002 Dönemi Yüzey Araştırması, 21.Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1.Cilt, Ankara, BİLGİ, Ö.-ATASOY, S.-DÖNMEZ, Ş.-SUMMERER, L. Samsun (Amisos) Bölgesi nin Kültürel Gelişimi Projesi, Belleten, Cilt: LXVIII, Ankara,

31 BİLGİ. Ö.-ATASOY, S.-DÖNMEZ, Ş.-SUMMERER, L., Samsun (Amisos) Bölgesinin Kültürel Gelişimi Projesi İle İlgili Yüzey Araştırması 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 2002,ss ENDOĞRU, M.- ATASOY, S.-DÖNMEZ, Ş, Baruthane Tümülüsleri Kazısı, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler, Sayı: 20, İstanbul, ÖZDEMİR, K, M.Ö. II. Bin Yıllarda Orta Karadeniz Bölgesi nin Jeopolitik ve Sosyopolitik Yapısı (İ.Ü. Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, SUMMERER, L., Hellenıstısch Terrakotten Aus Amısos, Geographıca Hıstorıca Band 13, Stuttgart,1999. SÜR, A.-SÜR, Ö.-YİĞİTBAŞOĞLU, H., Mineraller ve Kayaçlar, Bilim Yayıncılık, Ankara, TULUK, G., Die Unguentarium Im Museum von İzmir, Anatolia Antique, VII, (1999). ZİM, H.-SHEFTER, P., Kayaçlar ve Mineraller, Verona, MTA Yayını,

32 Türkiye de Koruma ve Onarım Üzerine Analiz * Uğur ALANYURT Öz 19. yüzyılın başlarında Avrupa da başlayan kültür varlıklarının korunması düşüncesi, ülkemizde 19. yüzyıl sonlarında etkisini göstermeye başlamıştır. Koruma olgusu; önceleri nesnelerin tek tek korunmasından bütünleşik korumaya, salt nesnenin korunmasından ona o ruhu veren değerlerin de korunmasına, tecritsel korumadan sürdürülebilir korumaya doğu ilerlemiş ve bu gün kısa tarihine rağmen ilkeler açısından belki de son halini almıştır. Bunda en büyük etken uluslararası kuruluşların faaliyetleri olmuş, ülkemizde de mümkün mertebe yakından izlenen bu faaliyetler, ilkesel olarak ilgili kurumlarca benimsenmiştir. Bu araştırmanın amacı; koruma ve onarımın tarihi süreçte nasıl geliştiğini irdelemek, koruma ve onarımın gerek bir bilim dalı olarak, gerekse teorik ve pratik açıdan ülkemizde son durumunu değerlendirmektir. Bu sebeple ilgili kurumlar bunların uygulamaları ve bu uygulamaların sonuçları değerlendirilecektir. Araştırmada değinilmiş olan olumsuzluklar; bu konuyla ilgili son derece önemli ve gerekli kurumların çalışmalarını lekelemek amacıyla değil, sadece eksiklikleri dile getirmek ve bu sayede farklı bir bakış açısıyla önerisel sonuçlara ulaşmak amacıyla ele alınmıştır. İlgili kişi, kurum ve kuruluşların bu araştırmada değinilmemiş olmasına karşın konuyla ilgili son dererce önemli çalışmaları bulunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Restorasyon, Konservasyon, Koruma Kanunları, Kültür Varlıkları, Koruma Etiği 19

33 An Analysis on Preservation and Restoration in Turkey Abstract The idea of preservation of cultural treasures, which started in Europe at the beginning of 19th century, seen in Turkey first at the end of 19th century. Notion of preservation changed in time from the preservation of individual objects to integrated preservation, from the preservation of the object alone to the preservation of the values that the object represented, from isolated preservation to continuous preservation and despite it s short history it took a probable final stage in consideration of principles. The most important factor in this change is the activities of the international organisations. These activities, closely monitored in our country, has been adopted in principle by the concerned institutions. The aim of this research is to consider the development of preservation and restoration in historical process at length and to assess the current position of the preservation and restoration as a science and in theory and practice. For this reason the related institutions, their practices and the results of these practices will be assessed. The intent of the mention of negative elements in this research is not to stain the work of the much needed and important organisations but just by the mention of the flaws to reach some propositional results. Despite it is not mentioned in this research, related people, foundations and institutions have some very important works on the subject. Key Words: Restoration, Conservation, Preservation laws, Cultural treasures, Conservation Ethics 20

34 Avrupa da Koruma ve Onarımın Gelişimi Tarih boyunca anıtsal ve dini yapılar çeşitli uygulamalarla korunmaya çalışılmıştır. Gümüz koruma bilincinin temellerinin ise 1789 Fransız ihtilali sonrasında atıldığını söylemek mümkündür. Fransa da kentliler, burjuvalar, egemen diğer iki sınıf olan aristokratlara ve kiliseye karşı bir ihtilal başlattılar. Egemen sınıf cezalandırılırken bir yandan da onları temsil ettiği düşünülen yapıların yıkılması söz konusu oldu. Bazı sağduyulu insanlar, Victor Hugo gibi yazarlar, "Biz bu ihtilali yaptık, ama binaların ne günahı var; binalar bizim hepimizin malı; binaları niçin yok ediyoruz" dediler. Özellikle bakımsızlıktan ötürü, o dönemde yıkılması gündemde olan Notre Dam Katedraline, dikkat çekmek için Notre Dam ın Kamburu gibi yapıtlar oluşturuldu. Böylelikle tarihsel romancılıkla, bu yapıların; şatoların, sarayların korunması gerektiği konusunda fikirler yavaş yavaş gelişmeye başladı. (İLHAN 2005:38) seneleri arasında yaşamış çok yönlü bir insan bir aydın olan Viollet le Duc: 10 ciltlik bir mimarlık tarihi yazmıştır, "Akılcı Mimarlık Sözlüğü" adındaki bu eseriyle o zamana kadar kimsenin dönüp bakmadığı, bir döneme dikkati çekmiştir. Bu dönem; üncü yüzyıllar arasındaki Roman ve Gotik Dönem mimarisi dönemidir. Rönesans öncesi, Ortaçağ sonrası o aradaki dönemde; bir sürü saray, şato, sur, kent bulunmaktadır. Bu yapılara istinaden ilk defa "restorasyon" kelimesini bu sözlükte kullanılmıştır. Viollet le Duc: "Bir yapıyı restore etmek, onu korumak, onarmak veya yeniden yapmak değil, belirli bir zamanda hiç var olmadığı biçimiyle eksiklerini tamamlayarak tam bitmiş bir yapı haline getirmektir." görüşünü ortaya atmıştır. Bu anlayışa, üslup birliğine ulaşma kaygısı denmektedir. Viollet le Duc ; yapanın bir stili olmalıdır ve yapıyı o stil yükümlülüğü içinde tamamlamalısınız, yapıyı yeniden yapan mimar gibi düşünün kendinizi" demektedir. Bu yaklaşıma, stilistik rekompozisyon veya üslup birliğine varma denmektedir ve bu, bugün hâlâ tartışılmaktadır. Bu yaklaşımın İngiltere deki temsilcisiyse Sir Gilbert Squatland dir den sonra Avrupa daki çoğu restorasyon uygulamaları hep bu anlayışla yapılmıştır. Zamanla bu teze bir reaksiyon, bir antitez geldi. Aksiyon reaksiyonu getirmesi doğal bir süreçti ve reaksiyon da yine İngiltere den geldi. "Romantik görüş" adını verdiğimiz bu yeni kavramda, önemli mimarlık tarihçilerinden ve kuramcılarından John Rustin, stilistik rökompozisyon a antitez oluşturdu. Dedi ki: "Beyler anıtlara sadece iyi bakınız, bakımını yapınız; o zaman restorasyona gerek kalmayacaktır. Restorasyon, bir yapının başına 21

35 gelebilecek en büyük felakettir. Yok, olanın yerine sahte bir benzeri getirilir." John Rustin ile aynı zamanda yaşayan Arsen Grands hareketinin de öncülerinden Gluian Morris, İngiltere de Eski Eser Anıtları Koruma Derneği STAF adına 1877 Manifestosu nu yayınladı; yani antitez olarak. Dedi ki: "Yapının belge nitelikleri, üslup ve SİT bütünlüğü için yok ediliyor. Restorasyon yerine koruma olmalıdır. Klasik korumacılık kavramını, ilk defa John Rustin ve Gulian Morris ortaya koydular. Bunlara "klasik korumacılar" denmektedir ve ilk defa bu kişilerle, koruma kavramı yavaş yavaş gelişmeye başlamıştır. 19 uncu Yüzyılda Darvinizm, pek çok bilimi etkilediği gibi; Gluian Morris ve John Ruskin in yaklaşımını da etkilemiştir. Darvin türlerin gelişiminde "a,b,c,d,e," diye türleri koymuş, mimaride örneklendirilişinde ise; "a,b,c, d, e" dönemleri denerek. a, b yi biliyoruz; c hakkında fikriniz yok veya binanın o kısmı eksik. d ve e yi biliyoruz, a dan b den gelen öğeler ve d, e de bulunan öğelerin arası öğeleri aramanız lazımdır, denmiştir.. Aynen Darvin in ara türleri arayışı gibi. Tarihin, biyolojinin metodunu mimariye uygulanmıştır. Morris ve John Ruskin in yaklaşımını bir araya getiren düşünceye ek olarak; binada eğer restorasyon yapacaksanız, tarihsel araştırmayı, arşivleri çok iyi bilmeniz lazım diyen bir bilim adamı olan ve tarihi restorasyonun öncüsü olan, İtalyan Luca Beltrami dir. Luca Beltrami "anıtların tarihi belgeleriyle sağlanacak somut verilere dayandırılarak restore edilmesi gerekir" diyerek; tarihçi, arşivci restoratör kavramının getirmiştir. Hindistan Valisi Bop Kuruz, lerde Hindistan da bütün anıtların çevresini ayıklıyor. Büyük perspektiflerle anıtı çıplak, perspektif verecek gibi ortaya koyuyor, buna "gürzolizm" (Haussmann yaklaşımı) denmektedir. Bu yaklaşım tüm dünyada rağbet görmüş. Ayasofya nın çevresi böyle ayıklanmıştır. (İLHAN,2005:42) Rönesans ta nasıl İtalyanlar öncüydülerse, restorasyon ve koruma sahasında da İtalyanlar gene öncü olmuştur. Camillo Boito senelerinde bir sentez yaparak, 1883 te "çağdaş restorasyonun 5 ilkesi" diye temel ilkeleri belirlemiştir. Birinci ilke: Restorasyon, sentez kavramı nasıl olmalı? "Anıtlar tüm insanlık tarihinin belgeleridir." Yani benim, senin, ötekinin malı değil; hem ülke olarak, hem devir olarak insanlık tarihinin malıdır. Anıtlardaki restorasyonlar tarihe saygılı olmalı, yanıltıcı olmamalı demektedir. İkinci ilke: Yapıya en az müdahale en iyi uygulamadır kavramını getirilmiştir. "Sağlamlaştırma onarımdan daha iyidir, Onarımsa, restore etmekten daha iyidir." Üçüncü ilke: Ek yada onarım yapılması zorunluysa, somut verilere dayanmalı, yapının görsel bütününe ve biçimine saygılı olunmalıdır. Restorasyon tarihi bir işaret veya rakamla 22

36 belirtilmeli, başka deyişle yapıyla armoni içinde olmalı, ama onu taklit etmemeli, sırıtmamalıdır, fakat yeni yapıldığı da belli olmalıdır. Dördüncü ilke: Restorasyon mutlaka bir işaretle önde ya da arkada, malzemesini, tarihini kitabesinde belirtmelidir. Farklı dönemin ekleri korunmalıdır. Nitelikli ekler korunmalıdır. Neyin nitelikli olduğuna, neyin niteliksiz olduğuna bir kişi karar vermemelidir, birden fazla kişi (uzman) tartışmalıdır. Beşinci ilke: Restorasyon çizim ve raporlarla belgelenmelidir. Camillo Boito ilkeleri bir kademe daha İtalya dan gelişiyor, geliştiren kişi Gustao Covannoni. Çağdaş restorasyon kuramlarını oluşturuyor, özelikle 1920 lerden sonra İtalya da müthiş bir araştırma ve restorasyon dönemi geliyor. Uygulamalar arz-talep konusunda çoğaldıkça, kuramlar ve kavramlar da gelişiyor. Gustao Covannoni, şöyle söylüyor: Yapıların mutlaka kullanılması gerekir, fonksiyon yapıyı hayatta tutar. Binada hayat yoksa o bina gider, mutlaka yapıyı bir fonksiyona dönüştüreceksiniz. Bunu da uygun şekilde yapmak lazım, her bina her fonksiyona gelemez, uygun fonksiyonu seçip ona göre restore etmek lazım. İkincisi; özel mülkiyetteki alanların korunması için kamu yetkileri güçlendirilmelidir. Çağdaş tekniğin sunduğu olanaklar kullanılmalıdır.(ilhan, 2005:39-42) Bir sene sonra İtalya da bütün dünyaya artık örnek teşkil edecek, İtalyan restorasyon kuramları, bir sistem halinde ortaya çıkar. 11 maddelik Carta Del Restauro modern restorasyonun ilk anayasasıdır. Bu ilkeler 1931 de Atina da toplanan Uluslararası Tarihi Anıtlar Mimar ve Teknisyenleri Kongresinde benimsenmiştir. (ÇELİK,2004:31) İkinci Dünya Savaşında Avrupa nın büyük bir çoğunluğu tahrip olmuştu, o tahribattan sonra insanların önce barınma ihtiyaçları, sonra korunma ihtiyaçları gündeme geldi. Harp sonrası uygulamaların ışığında, herkes farklı bir uygulama yaptı. (İLHAN, 2005:39-42) 1945 yılında Londra da Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu nun (UNESCO) kurulumuna dair 44 ülke tarafından karar alınarak da UNESCO kurulmuştur Paris Kongresi (Uluslararası Tarihi Anıtlar Mimar ve Teknisyenleri Kongresi) Kent içindeki Tek Anıt kavramından Anıt Olarak Kent kavramına doğru bir gelişmenin başlangıcına vesile olmuştur. Aynı zamanda, daha sonraları Bütünleşik Koruma olarak adlandırılacak olan kavramın temelleri de atılmıştır. Yine bu konferansın oluşturduğu tartışmalar Fransa da Malraux yasası olarak bilinen yasanın kökenini oluşturmuştur. (ÇELİK,2004:32) 23

37 UNESCO nun kuruluşundan sonra, bu kuruluşla ilintili yada ilintisiz, gerek ulusal gerekse uluslar arası birçok örgüt kurulmuştur. Bu örgütlerin önde gelenleri şunlardır. UNESCO tarafından; taşınabilir kültür varlıklarının korunması amacı ile 1946 da ICOM (Uluslararası Müzeler Konseyi - International Council of Museums), kültürel varlıkların korunmasında ve onarılmasında teknik anlamda üyelerine yardımcı olması amacı ile 1959 da ICCROM ( Kültürel Varlıkların Korunması ve Onarımı Araştırma Merkezi - International Center for the Study of the Preservation and the Restoration of Cultural Property ), 1964 te ise görevi; tarihi anıtlar ve sitlerin korunması, muhafaza edilmesi ve değerlendirilmesine yönelik teoriler, yöntemler, teknikler ile ilgili her türlü araştırmayı desteklemek ve yönlendirmek olan Uluslararası ve hükümetler dışı bir organizasyon olan ICOMOS; (Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi International Council on Monuments and Sites) Varşova da kuruldu yılında UNESCO Dünya Miras Vakfı nın (WHF), 250 adet kültür varlığı belirleyerek bunların korunması amacı ile kurulmuştur. Bu vakıf 1995 yılında uluslararası baskılarla kamusal bir örgüt olmuş ve WHC (World Heritage Center) ismini almıştır Uluslarası alanda faaliyet gösteren; Europa NOSTRA ( Avrupa Kültürel Miras Federasyonu), ICA (Uluslararası Arşiv Komisyonu), OWHC, Dünya genelinde etkin sivil gruplara ise: 1988 yılında mimar Hubert Jan HENKET ve mimar Wessel de JONGE tarafından başlatılmış bir sivil hareket olan, DOCOMOMO (Documentation and Conservation of Buildings, Sites and Neighborhoods of the Modern Movement) Moderm Mimari Akımın, Sitleri ve Çevresini Uluslararası Koruma ve Belgeleme Grubu, WATCH Çatışmalarda Taşınabilir ve Taşınmaz Kültürel Mirasın Korunması İçin Dünya Birliği, 1959 yılında Amerika Birleşik Devletlerinde kurulmuş olan AIC, 1965 yılında yine ABD de kurulmuş olan Dünya Anıtlar Vakfı (WMF World Monument Fund), 1985 yılında J.Paul Getty isminde bir petrol milyoneri tarafından kurulan Getty Koruma Enstitüsü (Getty Conservation Institute) örnek olarak verilebilir senesinde Venedik teki Korumacı Mimarlar ve Teknisyenler Kongresinde, bugün korumacıların anayasası olarak kabul edilen Venedik Kararları alındı. (İLHAN,2005:42) Bundan sonra; gerek UNESCO ya bağlı komisyon ve organizasyonlar gerekse diğer koruma ve restorasyon organizasyonları aldıkları kararlarda Venedik tüzüğünü temel almışlar buna ek maddeler tavsiye etmişlerdir. 24

38 Türkiye de Koruma ve Onarımın Gelişimi Osmanlı İmparatorluğunda korumacılığa, XVI yüzyılın ortalarında Mimar Sinan ın bazı uygulamalarını emsal göstermek mümkündür. Bunlar: 1559 da Rumeli Hisarının içindeki ve çevresindeki, gayri nizami ev ve dükkânlardan temizlenmesi, 1572 de Zeyrek Caminin ( Pantokrator Kilisesi ), Eski İmaretin ( Pantepoptes Kilisesi ) ve Kalenderhane Caminin ( Maria Kiriotissa Kilisesi); iç mekân ve dış duvarlarındaki müdahalelerden arındırma işi, 1573 te Ayasofya nın onarılarak duvarlarındaki ve çevresindeki müdahalelerden arındırılması işi olarak örneklendirilebilinir. Söz konusu işlerden; Zeyrek ve Kalenderhane Camileri ile Eski İmaretin; ahır, kümes gibi işlevlerde kullanım gördüğü, bitişik yapılan konutlarla yapılara zarar verildiği, Ayasofya nın içinde ve dışında payelerinin oyularak ocak, pencere ve tuvalet gibi kullanıldığı XVI yüzyıl Osmanlı Belgelerinden anlaşılmaktadır. Tüm bu olumsuzluklar Mimar Sinan tarafından giderilmiş ve yeni yapılacak yapıların, bu gibi eserlere 5 arşından, Ayasofya ya ise 35 arşından fazla yaklaşması yasaklanmıştır. ( BOZDOĞAN/KISA OVALI/ÖZKAN,2006: ) Kentsel ve yapı ölçeğinde koruma olarak da değerlendirilebilecek bu çalışmalar; gerek tam anlamıyla süreğen bir koruma ilkesi oluşturmadığından gerekse kullanıma yönelik onarımlar olarak da değerlendirilebileceğinden koruma ve onarım tarihimizin başlangıcında yer almamaktadır. Türkiye de koruma anlayışının başlangıcı olarak, taşınabilir eserlerle sınırlandırılmış bir koruma da olsa Müze-i Hümayun un kuruluşunu gösterebiliriz da içersi cephane ambarı olarak kullanılan Aya İrini, Tophane Müşiri Fethi Ahmet Paşa tarafından Eski Eser (Mecma-i Âsârı Atiha) ve Eski Silahların (Mecma-i Eslihâ -i Atika) toplandığı iki koleksiyonla müzeye dönüştürülmüştür.(pasinli,1992:148). Bir depo niteliğindeki müzenin adı Müze-i Hümayun (İmparatorluk Müzesi) olmuş bir süre sonra eserler Çinili Köşke taşınarak sergilenmeye başlanmıştır. Bu süreçten önce bir sene kadar Avusturyalı Teranzio (Trentzio) müzenin konservatör olarak sorumluğunu üstlenmiştir lardan itibaren yabancılara Arkeolojik kazı izni verilmiş olmasına rağmen ve Müze, eski eser fikrinin gelişmeye başlamasına karşın; eski eserleri korumaya yönelik ilk kanun 1874 te Asar-ı Atika Nizamnamesi olarak yürürlüğe girmiştir. Ne yazık ki bu kanun da içeriği gereği eserlerin tahrip edilmesine ve yurt dışına götürülmesine engel olamamıştır. (AYDINGÜN,2007: yılında Müze-i Hümayun un başına Osman Hamdi Bey getirilmiş, bu tarihten kısa bir süre sonra da Osman Hamdi Bey in çabalarıyla Asar-ı Atika Nizamnamesi değiştirilmiş ve 25

39 Arkeolojik eserlerin yurt dışına çıkışı nispeten engellenmiştir. Müzede bulunan eserlerin kataloglarını yaptırmış, bilimsel sınıflandırmalarını yaptırmıştır. Bunun yanı sıra eski eserlere karşı ilgi ve sevgiyi arttırmadan onları korumanın da mümkün olmadığını bilen biri olan Osman Hamdi Bey Çinili Köşkün yanına 1883 te Sanayi-i Nefise Mekteb-i Alisi ni yaptırmıştır. Müze müdürlüğünün yanı sıra bu okulun da müdürlüğünü üstlenmiştir..(pasinli,1992:149) 1900 lerin başında taşınmaz eserleri restorasyonuna yönelik çalışmalar ise, Avrupa süregelen akımlardan etkilenmiştir. Hindistan Valisi Bop Küruz un lerde Hindistan da bütün anıtların çevresini ayıklaması, büyük perspektiflerle anıtı çıplak ortada koyması, ülkemizde örnek alınan bir uygulama olmuştur. Ayasofya örneğinde de görüldüğü gibi anıtlar meydanların ortasında yalnız bırakılırken bir yandan ikinci dereceden tarihi eserler yok edilmiş, diğer yandan kent dokusu bozulmuştur. (İLHAN,2005:38,42) Cumhuriyetin kurulmasıyla birlikte, koruma konusunda yeni ve çağdaş ilkeler ortaya çıkmaya başlamıştır. Hars müdürlüğü nün kurulması bunun ilk adımı olmuştur ile 1935 arasında Osmanlılardan kalan mevzuat değiştirilmiş, eski eserlere saygılı daha planlı bir kentleşme başlamış, yeni müzeler kurulmuş, bazı anıtsal yapılar müze olarak kullanılmaya başlanmış ve müzelerde iyileştirmeler yapılmaya başlanmıştır. (YILMAZ/ KEJANLI/AKIN, 2007:181) 1935 ten itibaren artan arkeolojik kazıların oluşturduğu koleksiyonlarla yeni müzeler kurulmaya devam etmiştir. Gerek taşınabilir gerekse taşınamaz eserlerde, Avrupa daki hâkim koruma kriterleri uygulanmıştır. Türkiye; 20 Mayıs 1946 tarihli 4895 sayılı kanunla Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu sözleşmesini (UNECCO Sözleşmesi) tanıyan ilk yirmi devlet arasında yer almıştır li ve 1960 lı yıllara damgasını vuran liberalleşmenin geniş kapsamlı planlama anlayışını doğurması ve Türkiye de akademik çevrelerde tartışılmaya başlanması nedeniyle, 1950 yılı, korumada yeni bir dönemin başlangıcı kabul edilmiştir. Uluslararası Müzeler Konseyi nin (ICOM) Türkiye Milli Komitesi nin kurulması da yine 1950 lerde olmuştur.(yasa YAMAN,2005:1) 2 Temmuz 1951 tarihinde yürürlüğe giren 5805 sayılı Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu Teşkiline ve Vazifelerine Dair Kanun la yurtiçinde korunması gereken mimari ve tarihsel özelliklere sahip anıtların ve diğer taşınmaz eski eserlerin korunma, bakım, onarım, restorasyon işlerinde uyulacak ilkeleri ve programları saptamak; saptadığı ilke ve programların uygulanmasını izlemek ve denetlemek; anıtlar ve taşınmaz eski eserlerle ilgili 26

40 olarak kendisine sunulacak ve özel araştırmaları ile kurul üyeleri tarafından bilgi edinilecek her türlü konu ve uyuşmazlık üzerinde bilimsel görüş bildirmekle yükümlü Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (GEEAYK) kurulmuştur. Bu kurulun kurulması ile Cumhuriyet döneminde korumayla ilgili çok büyük bir adım atılmıştır. Kuruluşundan hemen sonra taşınmaz eski eserlerin korunması konusunda önemli kararlar almaya başlayan kurulun, bu yıllarda aldığı önemli kararlar arasında eski eserleri yaşatmak için bunlara bir işlev verilmesi; ( , No.155), eski eserlerin çökme tehlikesi olsa da yıkılmayıp onarılması ( , No.466);Kurul tarafından korunmaları gerekli görülmeyen yapıların yıkılmadan önce rölövelerinin kurula gönderilmesi ( , No.707), konuları sayılabilir.1955 yılında önemli bir gelişme olarak eski eserlerin Turizmle ilişkisini kurmak ve mevcut örgütleri yeniden düzenlemek, geliştirmek için teklifler yapıldığı da bilinmektedir. (YILMAZ/KEJANLI/AKIN, 2007: ) 1960 lı yıllar dünyada koruma anlayışının önemli değişimlere uğradığı yıllara denk düşerken, Türkiye de ise 1960 lı yıllar ülke yönetiminde de yeni bir dönemin başladığı yıllardır ve bu dönemin koruma konusunda en önemli olayı 1961 Anayasa sıdır. Anayasanın 50. Maddesine göre Devlet, tarih ve kültür değeri olan eser ve anıtları korumakla yükümlüdür. Bu Anayasa devlet yapısında önemli değişikliklere yol açarken, önemli kurumsal yapıların oluşmasına da öncülük etmiştir. Aynı zamanda planlı bir kalkınma ilkesini getiren bu Anayasa Türkiye de planlı bir karma ekonomi politikasının da uygulanmasına öncülük eder niteliktedir.. (YILMAZ/KEJANLI/AKIN, 2007:186) Türkiye de 1967 yılında GEEAYK tarafından Venedik Tüzüğü benimsenmiş olmasına rağmen, ilkelerini hemen ve tam olarak uygulamaya koymak mümkün olamamıştır. Tarihi Kentlerdeki kültür varlıkları tek tek tescil edilerek koruma altına alınırken, mevcut yasayla tarihi bir mahalleyi ya da sokağı korumak mümkün olamıyordu. Yasal düzenlemedeki bu önemli eksiklik nedeniyle ülkemizde kırsal ve kentsel sit niteliğindeki tarihi çevrelerin korunması çok gecikmiştir. Dünyada sanat değeri taşıyan anıtsal yapıların korunmasından kent koruma düşüncesine geçiş, yerleşme dokusunu oluşturan öğelerin biçimsel ve tarihi değerlerin anlaşılmasından sonra olurken, Türkiye de ise tarihi çevreyi bir bütün olarak koruyabilmek için gerekli yasal çerçeve ancak 1970 lerden sonra oluşturulabilmiştir. Avrupa daki gelişmelerin Türk kamuoyuna aktarılması ve tarihi çevre koruma konusunda bilinçlenmenin artmasında üniversite öğretim üyelerinin yayınları, Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu nun kararları, UNESCO, ICOMOS, Avrupa Konseyi gibi kuruluşların kampanyaları etkili olmuştur tarihinde uluslar arası çalışmalara katılan Avrupa Konseyi Milli 27

41 Komitesi kurulmuştur. 9 Bakanlık ve 5 ilgili kurulusun temsilcilerinin oluşturduğu komite; ülkenin ortak mimari miraslarına ilgi çekmek; tarihi ve estetik değer taşıyan mimari ve tarihi anıtları saptamak ve bunları korumak için gerekli önlemleri almak; korunan eserlere uygun işlevler sağlamak ve bu çalışmalar için bütçeye gerekli ödenekleri koydurmakla görevlendirilmiştir. Komite çalışmaları ile değişik sosyal, kültürel, tarihsel ve ekonomik özelliklere sahip bölgelerde koruma projelerinin hazırlanması amaçlanmıştır tarihli ve 1710 sayılı Eski Eserler yasası ile tarihi eserlerin korunmasına ciddi bir adım daha atılmıştır. Bu kanunun yürürlüğe girmesiyle birlikte, kültürel miras ve kültürel çevremizin korunması ile ilgili çalışmalar 5805 ve 1710 sayılı yasalar kapsamında sürdürülmüştür. Bu kanunla, taşınır ve taşınmaz eski eserlerin; anıt, külliye, tarihi sit, arkeolojik sit, tabii sit kavramlarının ilk defa ayrıntılı tanımları ve kapsamları belirtilmiştir. Ayrıca, Türkiye uluslar arası alanda kısa adı ICOMOS olan, Uluslar arası Anıtlar ve Sitler Konseyine (International Council on Monuments and Sites) katılmış ve 1974 yılında ICOMOS Türkiye ulusal komitesi kurulmuştur. Bunun yanı sıra Atina, Venedik, Amsterdam Sözleşmeleri TBMM kararları ile yasallaşmıştır. (YILMAZ/KEJANLI/AKIN, 2007:188) Kültür varlıklarının korunması ve onarılması ile ilgili en çağdaş ilkeler bu sayede kabul edilmiş ve kanunlarla hükme bağlanmıştır. Bu konular günümüzde de taşınabilir ve taşınmaz kültür varlıkları için geçerliliğini korumaktadır sayılı kanun; kentsel koruma ve doğal sit gibi kavramlar açısından yetersiz kaldığından modernize edilerek, 21 Temmuz 1983 de 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu olarak yürürlülüğe girmiştir. Bu kanunun bazı maddelerinde ise 1987 de 3386 sayılı kanunla değişiklik yapılmıştır. Kavramlar genelleştirilmiş; sit alanlarının kentsel ölçekli bir plan ile korunacağı vurgulanmış olup bu planın da Koruma Amaçlı İmar Planı olacağı ifade edilmiştir. (YILMAZ/KEJANLI/AKIN, 2007:192) 2004 yılında çıkarılan 5226 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ile Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun ile uluslararası normlara uygun bir kanun oluşturulmaya çalışılmıştır. Bu kanunda yer alan Katılımcı Alan Yönetimi Modeli, yeni kaynaklar oluşturulmasına, örgütlenme modelleri üretilmesine, planlama etapları ile uygulamada görev alacakların sorumlulukların belirlenmesine ve kullanıcı katılımını sağlayarak sürdürülebilinir yönetim modeli oluşturulmasına imkân sağlamıştır ten günümüze değin çeşitli yasalar çıkartılarak uygulama sorunları aşılmaya çalışılmıştır. 28

42 Koruma ve Onarımın Kurumsal Açıdan Değerlendirilmesi Türkiye de koruma ve onarım amacı ile gerek devlet tarafından kurulmuş olsun gerekse sivil iştirak olsun birçok kuruluş bulunmaktadır. Bunların başında; direkt olarak bu amaç doğrultusunda kurulmuş olmasa da, özellikle kentsel korumacılık anlamında etkin rol oynayan TMMOB (Türkiye Mimarlar ve Mühendisler Odaları Birliği) gelmektedir. Diğer kurum, kuruluş ve dernekler ise; T.C Kültür Bankalığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu ile buna bağlı Bölge Koruma Kurulları, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Tarihi Çevre Koruma Müdürlüğü, KUDEB (Koruma Uygulama Denetleme Birimi), Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü, Restorasyon ve Konservasyon Merkez Laboratuarı, Topkapı Sarayı Atölyeleri ve Çeşitli Müze Laboratuarları, TAÇ Vakfı (Türkiye Anıt Çevre ve Turizm Değerlerini Koruma Vakfı) ÇEKÜL Vakfı(Çevre Kültür Değerlerini Koruma Vakfı), Türk Tarih Vakfı, Kültür Bilincini Geliştirme Vakfı, Tarihi Kentler Birliği, Turing ve Otomobil Kurumu, Ulusal Ahşap Birliği, MİMDAP (Mimarlıkta Demokratik Açılımlar Platformu), TAKÜTAY (Tarihimizi Kültürümüzü ve Tabiat Varlıklarımızı Koruma ve Yaşatma Derneği, KUMİD (Kültürel Mirasın Dostları Derneği), Koruma ve Restorasyon Uzmanları Derneği, Türk Tarihi Evleri Koruma Derneği gibi kuruluşlardır. Devlete bağlı olan kurum ve kuruluşlar; var olan yasaları, kararları ve yönetmelikleri tatbik etmek veya uygulamaları denetlemekle mükelleftirler. Yasalar ise uluslararası komite ve kurumların belirlediği politikalarla paralellik göstermektedir. Sivil toplum kuruluşları koruma kapsamında, kültür varlığı olan sivil mimari örnekleri başta olmak üzere, anıt eser veya çevre bazında uygulamalar gerçekleştirmekte yada uygulamalara yön vermeye çalışmaktadırlar. Ülkemizdeki kurumlarının başında, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulları gelmektedir. Koruma yüksek kurulu ve buna bağlı bölge koruma kurullarının belli başlı amaçları; taşınmaz kültür varlıklarının ve tabiat varlıklarının tescilini yapmak, bunları gruplandırmak, bunlarla ilgili yapılan plan ve projeleri değerlendirmek ve denetlemektir. Kültür Bakanlığı bünyesinde hizmet veren bu kurumun, kurul üyelerinin; yakın zamana kadar, üçünü bakanlıkça görevlendirilen uzmanlar, ikisini Yüksek Öğrenim Kurulu tarafından atanan öğretim üyeleri oluşturmakta iken buna ek olarak günümüzde biri hukukçu, bir diğeri ise yerel yönetimce atanmış uzmanlar da kurullarda görev almaktadır. Ankara da bulunan koruma yüksek kurulunun yanı sıra yirmi kadar bölge kurulu bulunmaktadır. Koruma yüksek kurulu ise ilke kararları alarak, bölge kurullarının 29

43 değerlendirme toplantılarında riayet edeceği ilke kararlarını oluşturmaktadır. Bu toplantılarda uzman raportörlerce incelenen projeler değerlendirilmekte ve kararlara bağlanmaktadır. Bunların dışında kalan yerel yönetimlere bağlı kurum ve kuruluşlar planlama ve projelendirme kapsamında çalışmalar yapmaktadırlar. Özellikle İstanbul da son dönemde hız alan projeler kurulların iş yükünü oldukça arttırdığından yeni kurul ve kurumlar oluşturulmaktadır. Koruma çalışmalarında kurulların iş yükünü hafifletmek ve çalışmalara ivme kazandırmak amacıyla Koruma Uygulama Denetleme Büroları kurulmuştur. Gerekli görülen bölgelerde il ya da ilçe bazında belediyelere bağlı olarak veyahut İl Özel İdaresine bağlı olarak kurulan bu bürolar basit onarımların izinlerini vermekte ve kontrolörlüğünü gerçekleştirmektedirler. KUDEB lerin bünyesinde şehir planlamacılar, mimarlar, sanat tarihçiler, arkeologlar, restoratörler ve konservatörler görev almaktadır. Raportörlük yapacak olan elemanlar üç aylık süre ile Koruma Kurullarında staj eğitimi almaktadırlar. Koruma ve onarım çalışmalarında merkezi oluşturan ve karar verici olan bu kurumlar, kuruluşu itibariyle ve yasal yönden amaca yönelik kurumlar olsa da; işleyişlerinde bir takım olumsuzluklar bulunmaktadır. Kurulların sayısı arttıkça nitelikli uzman bulmak zorlaşmaktadır ki, zaten kurul üyesi olarak seçilme konusunda çok da belirgin kriterler bulunmamaktadır. (TAPAN M. 2005) KUDEB ler içinde aynı durum söz konusudur, seçilen personelin uzmanlığı konusunda herhangi bir kriter bulunmamaktadır. Her iki kurumun da, özellikle İstanbul da iş yükü oldukça fazladır. Buna rağmen özellikle koruma kurullarında teknik personel sıkıntısı, araç sıkıntısı gibi olumsuzluklar yaşandığı bilinmektedir. Her iki kurumun da yaptırım gücü, yasal mercilere başvurarak yapılan ihlalin durdurulması ve muhatapların cezalandırılmasını sağlamaktır. Bu ise kurumlar için bürokratik bir iş yükü anlamına gelmekte ve maalesef ki, çoğu kez dava sonuçlanmadan uygulamalar gerçekleştirilmiş olmaktadır. Ayrıca; koruma kurullarının kültür bakanlığına, kültür bakanlığının hükümete, hükümetinse politik çıkarlar ve ranta bağlı olması da kurullar için bir dezavantaj olmaktadır. 30