AZERBAYCAN : SANCI, KARGAŞA VE İKTİDAR

Transkript

1 AZERBAYCAN : SANCI, KARGAŞA VE İKTİDAR Ömer Faruk ÜNAL Qafqaz Üniversitesi İ.İ.B.F Kamu Yönetimi Bakü/Azerbaycan ÖZET Sovyetler Birliği de seksenli yıllarda başlatılan reformlar, diğer cumhuriyetlerde olduğu gibi Azerbaycan da da birlikten ayrılma faaliyetlerine hız vermiştir. Halk Cephesinin kurulmasıyla başlayan süreçte Karabağ sorunun getirmiş olduğu toplumsal çalkantı ortamında bağımsızlık ilan edilmiş, fakat ülkede siyasi istikrar sağlanamamıştır. Bu dönemde kısa aralıklarla yönetim değişiklikler yaşanmıştır. Haydar Aliyev in yönetime tam olarak hakim olmasına kadar geçen süre içinde özellikle dış güçlerin kışkırtmasıyla yönetime karşı bir çok silahlı kalkışma düzenlenmiştir. Bu makalede, Halk Cephesi nin kurulmasından ülkenin tam olarak istikrara kavuştuğu 1995 yılına kadar geçen süredeki siyasi olaylar incelenmiştir. Anahtar kelimeler: Azerbaycan, Azerbaycan Halk Cephesi, darbe, istikrar ABSTRACT AZERBAIJAN : PAIN, DISORDER, AND AUTHORITY When reforms began in Soviet Union, Azerbaijan like other Soviet Republics began the struggle to obtain independence from the Soviet State. With the process of the foundation of the People s Front and in the atmosphere of agitation in the Karabagh conflict, independence was declared but the political stability could not be established and frequent administrative changes occurred. There were a number of externally induced armed rebellions against the legitimate authority Until Haydar Aliyev gained full control on the administration. In this article the political events in the period from the foundation of People s Front to 1995 when full political stability was established is studied. Key words: Azerbaijan, Azerbaijan People s Front, Coup d ĕtat, stability I. Yeniden Yapılanma Dönemi ve Halk Cephesi nin Kurulması Mihail Gorbaçov un, Sovyetler Birliği nin başına geçmesi ile başlattığı açıklık ve yeniden yapılanma siyaseti Birlikteki bütün cumhuriyetleri olduğu gibi Azerbaycan ı da etkilemiştir. Gorbaçov reformlara başladığında Azerbaycan, Brejnev sonrası geçiş dönemini yaşamaktaydı. 1 Brejnev e yakın olarak bilinen K. Bağırov un yerine Abdurrahman Vezirov, Azerbaycan Komünist Partisinin Birinci Sekreterliğine getirilmiş, Haydar Aliyev de Polit Büro dan uzaklaştırılmıştı yılı başlarında Azerbaycan halkının karşılaştığı Karabağ sorunu önceleri siyasetle ilgilenmeyen yüz binlerce insanı siyasi mücadeleye sevk etti. Karabağ sorunu ve bu sorunun ortaya çıkarmış olduğu başka sorunlar Azerbaycan da olaylara yön veren en önemli faktör olarak ortaya çıktı. SB den ayrılma fikrini ileri süren ilim adamları Baltık ülkelerindeki halk cephelerine benzer Azerbaycan Halk Cephesi kurmak için Teşebbüs Grubu nu (TG) oluşturdu yılının yazından itibaren Azerbaycan da onlarca yasadışı teşkilat oluştu. Bunların en önemlisi daha sonra TG ile birleşerek AHC nin temelini oluşturan Azerbaycan ın doğal kaynaklarının korunmasını ve tarihinin ve dilinin öğretilmesini savunan Varlık grubuydu. TG, Bakü de mitingler ve gösteriler düzenleyerek AHC nin kurulmasına çaba harcadı. Bu dönemde ülkede çeşitli kurumlar ve teşkilatlar bazında iki yüzden fazla AHC ye destek grupları oluştu. Fakat halk cephesi kurulması fikri henüz kamuoyundan gereken desteği toplayamamıştı, tepkiler gelişi güzel özellik taşımakta ve Karabağ olaylarıyla sınırlı kalmaktaydı. 5 Ocak 1989 tarihinde yürüyüş askerler tarafından dağıtıldıktan sonra, harekatın bir çok liderine karşı başlatılan takip ve tutuklamalar sonucu halk cephesi kurma gayretleri bir müddet sonra durakladı. Şubat ayının sonlarında TG ile Varlık Cemiyeti arasındaki görüşmeler anlaşmayla neticelendi ve AHC Geçici Teşebbüs Merkezi (GTM) kuruldu. 13 Mart 1989 tarihinde GTM, Azerbaycan SSC Ali Soveti ne AHC nin tescil edilmesi için müracaat etti. Azerbaycan ın ileri gelenleri toplumun daha demokratikleşmesi için mücadelede AHC etrafında toplanmaları için halka çağrıda bulundu. Aynı zamanda AHC yi desteklemek için binlerce vatandaş Azerbaycan Komünist Partisi Başkanı A. Vezirov a mektup göndererek tepkilerini gösterdiler. Halkın gösterdiği tepkiler neticesinde ülke yöneticileri GTM nin üyeleri ile görüşmek mecburiyetinde 1 Shiren T. HUNTER, Azerbaijan Searching New Neighbors, New States, New Politics: Building The Post Soviet Nations, Edited by Ian Bremner and Ray Taras, Cambridge University Press, Cambridge-1997, s

2 kaldı. Fakat Vezirov AHC ve AKP nin amaçlarının benzer olduğu söyleyerek AHC nin kurulmasına gerek olmadığını ileri sürmüştür. 16 Haziran 1989 tarihinde Bakü de AHC nin kuruluş konferansı yapıldı. Konferans on beş kişiden oluşan yönetim kurulu üyeleri ve başkanlığa Azerbaycan İlimler Akademisi üyesi Ebulfez Aliyev (Elçibey) seçildi. Konferansta AHC nin program ve nizamnamesi kabul edildi. Programda AHC kendini ülke hayatının bütün alanlarında yeniden yapılanma ve demokratikleşme için faaliyet gösteren sosyal teşkilat ilan etti un temmuz ve ağustos aylarında Azerbaycan milli hareketi yeni bir devreye girdi. Bu dönemde gösteriler ülke çapına yayıldı ve genel nitelik kazandı. Yönetimin, halkın taleplerine tepkisiz kalması ülke çapında grevlere yol açtı. Bütün bunlar AHC nin halk arasında nüfuzunu artırdı. AHC, Karabağ Özel Yönetim Komitesi nin kaldırılmasını, Azerbaycan ın bağımsızlığı konusunda kanun kabul edilmesini, Nahçivan ı ablukada tuttuğu ve Azerbaycan dan toprak talebinde bulunduğu için Ermenistan ile tüm ekonomik ilişkilerin kesilmesini ve AHC nin resmiyetinin tanınmasını istiyordu. Grevlerin etkisi ve halktan gelen tepkiler sonucunda, 5 Ekim 1989 tarihinde Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu AHC yi tescil etti. Bu demokratikleşme ve bağımsızlık savaşının resmi nitelik kazanması anlamına gelmekteydi. AHC nin kurulmasıyla birlikte yoğun bir grev ve gösteri dalgası ülkeyi sarmaya başladı. Bu mitingler Azerbaycan da milli ruhun canlanmasına yardım etti. 2 Ülkeyi Ermenistan ın saldırılarından korumak ve bağımsızlığına kavuşturmak isteyen insanlar siyasi parti ve teşkilatlar olmadığı için Cephe etrafında toplandılar. Bunlar arasıda eski komünistler, İslamcılar, solcular, sağcılar vardı. Milliyetçi çizgide geniş tabanlı siyasi teşkilat olan AHC, kurulduğu dönemde halkın siyasi anlayışına ve isteklerine uygun olarak, anti-müstemlekecilik, anti-totaliterizim, demokrasi ve bağımsızlık mücadelesinin temsilcisiydi. 3 AHC birlikten ayrılma ve bağımsızlık talepleri yönüyle Baltık cumhuriyetlerindeki halk hareketlerine benzemekteydi. 4 Ancak AHC bir çok ilim ve fikir adamını (ikinci ve üçündü tabaka aydınları 5 ) içine almasına rağmen elit olmayan, 6 halkın tüm tabakalarından ve ülkenin dört bir yanından taraftar bulmuş bir hareketti. Azerbaycan halkının, Moskova nın yapmış olduğu ekonomik ve siyasi haksızlıklara karşı açık tavrı ve bağımsızlık istekleri Moskova yı oldukça tedirgin etti. Bu hareketin diğer milletlere de örnek olacağından çekinen Moskova, 20 Ocak 1990 tarihinde Ermenilerin provokasyonlarıyla Sumgayt ta ortaya çıkan etnik çatışmaları bahane ederek, Gorbaçov un emriyle Bakü de büyük bir katliam gerçekleştirdiler. Bu olaylardan sonra ülke çapında sıkı yönetim ilan edildi. Bu gelişmeler neticesinde toplumda hiçbir itibarı kalmayan Vezirov görevinden alındı. II. Mutalibov Dönemi Vezirov dan sonra Tat asıllı Ayaz Mutalibov un liderliğinde küçük bir grup yönetime hakim oldu. Mutalibov, KGB ve Bakü mafyası içinde ağırlığı bulunan bir grup tarafından destekleniyordu. 7 Mutalibov döneminde uygulanan sıkı yönetimle birlikte AHC ye baskılar da devam etti. AHC 2 Eylül 1990 tarihinde yapılacak olan seçimlerde muhalefet güçleri arasında koordinasyonu arttırmak için Demokratik Azerbaycan Seçim Bloku nun (Demblok) kurulmasına öncülük etti. Bu bloka Azerbaycan ın bağımsızlığı, kişi hakları ve siyasal çoğulculuk ilkelerini kabul eden elliden fazla teşkilat katıldı. Demblok 10 Temmuz 1990 tarihinde bir bildiri yayınlayarak, Azerbaycan ın bağımsızlığını ilan edilmesi, insan haklarının yerleştirilmesi, Azerbaycan ın toprak bütünlüğünün ve halkın güvenliğinin sağlanması, halka kendini savunma imkanlarının tanınması, ekonomik ve siyasal hayatta gerçek çoğulculuğun sağlanması konusunda bir kısım öneriler ileri sürdü. Seçimler süresince de iktidarın AHC ye olan baskısı bütün şiddeti ile devam etti. AHC teşkilat sorumlusu ve iki adayı katledildi, çok sayıda üyesi tutuklandı. Muhalefetin televizyon aracılığı ile 2 Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev in 1994-cü İl Noyabrın 28-de Xalqa Nümayendelerinin Umumrespublika Toplantısında Yekun Sözü, Qurtuluş, Me sul Redaktor: Murtuz Eleskerov, A.R. Milli Meclisinin Neşri, Bakı-1998, s Qabil HÜSEYİNLİ, Azerbaycanda Partiya Quruculuğu Praktikasından, Azerbaycanda Çoxpartiyalı Sistemin Formalaşma Prosesi: Problemler ve Perspektivler, İnam Pluralizm Merkezi Yayını, Bakü-1997, s 31. Biz Hakimiyyete Gelmeye Mecbur İdik, Heyat, 1992, 4 Şule KUT, Yeni Türk Cumhuriyetlerinin Dış Politikası, Bağımsızlığın İlk Yılları (Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan), (Hazırlayan: Büşra Ersanlı Behar) 1994-Ankara, s Émékdaşlıq Danılmaz Héqiqétdir, Elm, 16 Sentyabr 199l, N 37(193), 6 Audrey L. ALTSTADT, The Azerbaijani Turks, HooverInstitution Press, California-1992, s İrfan ÜLKÜ, Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan, Doğan Kitabevi, İstanbul-2000, s. 45 2

3 propaganda yapmasına izin verilmediği gibi AHC ve Demblok un diğer liderleri halk düşmanı olarak ilan edildiler. Bütün bunlara rağmen Demblok Ali Sovet te 30 sandalye kazandı. 2 Şubat 1991 tarihindeki Ali Sovet in ilk toplantısı Demblok ve komünistler arasında şiddetli tartışmalara sahne oldu. Demblok un karşı çıkmasına rağmen Ali Sovet, SB nin yeni bir federasyon olarak devam etmesi konusunda referandum yapılması kararını aldı. 7 Mart 1991 tarihinde gerçekleştirilen referandum neticesinde halkın %95 i SSCB nin devamından yana oy kullandı, fakat AHC nin iddialarına göre oy verme hakkı olan halkın yalnızca %15-20 oylamaya katıldı. Ali Sovet, 8 Eylül 1991 tarihinde cumhurbaşkanlığı seçimlerinin yapılması kararını aldı. 8 eylülde yapılan cumhurbaşkanlığı seçimini alternatifi olmayan Mutalibov kazandı. 3 ekimde Mutalibov ve AHC arasında bir takım görüşmeler yapıldı. Görüşmeler sonucunda geçiş dönemi için yeni yasama organı oluşturulması kararlaştırıldı. 8 ekimde Ali Sovyet in olağanüstü toplantısında AHC Geçici Milli Meclis kurulması için kanun tasarısı önerdi. Bu kanun tasarısı yeni seçimlere kadar geçiş dönemi ilan edilmesi ve bu dönemde yasama organı olarak Geçici Milli Meclis in faaliyet göstermesini kapsıyordu. 30 ekimde tasarı önemli değişikliklere uğrayarak kanunlaştı. Kanun a göre Milli Meclis Ali Sovet in yerine değil onun bir organı olarak kuruluyordu. AHC, 1991 yılı sonuna kadar olan dönemde Milli Meclis te ülke için çok önemli kanunların çıkmasında etkili oldu. Bunların en önemlisi de Azerbaycan Devletinin Bağımsızlığı İle İlgili Anayasa Kanunun çıkarılmasıdır. Azerbaycan, istiklal mücadelesi yolunda AHC mücadelesini sürdürürken SB dağılma sürecine girmişti. Sovyetlerin dağılmasını engellemek isteyen güçlerin gerçekleştirdiği başarısız darbe girişiminin ardından Azerbaycan Meclisi Mutalibov un Başkanlığında bağımsızlık kararı aldı. 18 Ekim 1991 tarihinde yapılan halk oylamasıyla Azerbaycan ın bağımsızlığı kesinleşmiş oldu. Azerbaycan ın problemleri bağımsızlık ilan edildikten sonra hızla artmağa başladı. Mutalibov un, Moskova yanlısı siyaseti, Sovyetlerin Azerbaycan ın istiklal hareketine karşı tavrını değiştirmedi. 8 Mutalibov ile AHC arasındaki zıtlaşma giderek tırmanıyordu. Mutalibov yönetimi bağımsızlığın ilk yıllında Karabağ ın işgalini önleyeceğine Bakü deki iktidarını pekiştirmenin peşindeydi. Karabağ da durumun kötüleşmesine rağmen Mutalibov milli ordunun kurulmasını bütün gücüyle geciktiriyordu. Ordunun kurulmasından altı ay geçmesine rağmen asker sayısı beş yüz civarında idi. 9 Bunun yerine Mutalibov kendisi için Qaqdaşlıq adlı silahlı bir grup kurmuştu Şubat 1992 tarihinde Ali Sovet de Karabağ daki son olaylarla ilgili görüşmeler yapıldı. Ali Sovet te yapılan görüşmelerde AHC Mutalibov un istifasını talep etti. Ali Sovet in 6 Mart olağanüstü toplantısında Mutalibov un istifası kabul edildi. Ardından Başbakan H. Hasanov ile AHC Başkanı E. Elçibey arasında koalisyon hükümeti kurulması konusunda protokol imzalandı ve Y. Memmedov Ali Sovyet in başkanı seçildi. Aslında AHC savaş durumunu öne sürerek seçim istemiyordu. Ülkenin içinde bulunduğu vaziyetten çıkması için ülkedeki muhalif güçleri de içine alan bir koalisyon üzerinde duruluyordu. Fakat Y. Memmedov seçime gidilmesinden yana tavır koydu. 25 Mart ta Ali Sovet Cumhurbaşkanı seçimlerinin 7 Haziran 1992 de yapılması için karar aldı. a. Mutalibov un Sivil Darbe Girişimi Karabağ da çatışmaların sürdüğü ve seçim kampanyalarının devam ettiği bir ortamda Mutalibov darbe girişimiyle yeniden iktidara gelmeyi planladı. Ali Sovet, muhalefet milletvekillerinin büyük çoğunluğunun katılımı olmadan çoğunluktaki eski komünist milletvekilleriyle 14 mayısta olağanüstü toplantı yaparak Mutalibov u yeniden Cumhurbaşkanı seçti. O tarihte Nahçivan da bulunan H. Aliyev Mutalibov un bu girişiminin Rus yanlısı bir darbe olduğunu ve Mutalibov un da Rusların değişmez adamları olduğunu radyodan yaptığı bir konuşmada duyurarak Mutalibov un Cumhurbaşkanlığını tanımadığını ilan etti. 11 Darbeden bir gün sonra AHC halkın büyük çoğunluğunun desteğini alarak Cumhurbaşkanlığı binasını ele geçirerek Mutalibov u görevden uzaklaştırdılar. Mutalibov Rus askeri uçağı ile Moskova ya kaçtı ve KGB ni misafirhanesine yerleşti. Gerçekleştirilen bu karşı darbe ile Mutalibov döneminde seçilen Ali Sovyet dağıtıldı. Bunun yerine içinde AHC nin de bulunduğu Demokratik Bloktan yirmi beş kişi, KP den yirmi beş kişinin yer 8 Mehmet SARAY, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara-1996, s Tadeusz SWIETOCHOWKI, Russian and Azerbaijan, Colombia University Press, New York-1995, s Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev in 1994-cü İl Noyabrın 28-de Xalqa Nümayendelerinin Umumrespublika Toplantısında Yekun Sözü, s ÜLKÜ, a.g.m, s. 57 3

4 aldığı Milli Meclis kuruldu. 12 Moskova yanlılarının ve İran ın, AHC aleyhine yürüttüğü kampanyalara rağmen 1 Haziran 1992 tarihinde düzenlenen Cumhurbaşkanlığı seçimlerini oyların %59.4 ünü alan Elçibey kazandı. Milyonları coşturan bağımsızlık hareketi Türk Cumhuriyetlerinden yalnız Azerbaycan da görülmüştür. Bunun tarihsel sebepleri vardır; Azerbaycan daki sosyo-ekonomik gelişmeler öteki Türk Cumhuriyetlerine göre daha önce başlamıştır. Ceditçilik adlı milliyetçi aydın hareketi, diğer Türk toplumlarından daha önce ve daha yaygın bir şekilde Azerbaycan da yaşanmıştır. Milyonlarca insanın coşkulu hareketleriyle bağımsızlık isteyen ve bunun mücadelesini veren Azerbaycan, Asya daki eski Sovyet toplulukları arasında bu bakımdan tektir. III. Halk Cephesi İktidarı AHC, Elçibey in Cumhurbaşkanı seçilmesi ile iktidara gelmiş oldu. Elçibey başlangıçta Cumhurbaşkanlığına adaylığını koymak istememiştir. O, Gandi gibi yeni cumhuriyetin ideologu olmak istiyordu. Onun iktidara ikna edilmesinde devreye Alpaslan Türkeş ve Süleyman Demirel in bile girdiği ileri sürülmektedir. 13 Aslında AHC de iktidara gelmeye mecbur olmuştur. 14 O zaman ki siyasi konjonktür Komünist yönetimi iktidardan uzaklaştıran AHC den başka alternatif bırakmıyordu. Seçim kampanyası Azerbaycan a pahalıya mal oldu. Kampanyalar zamanı oluşan boşluktan yararlanan Ermeniler, Şuşa ve Laçin i işgal ettiler ve Karabağ tamamen Ermenilerin eline geçti. Halk Cephesi iktidarı döneminde gerçekleştirilen en önemli başarılardan birisi ülkede bulunan Rus Ordusu nun çıkarılması olmuştur. Seksen bin askerden oluşan Rus ordusu ülkenin bağımsızlığına karşı önemli bir tehdit oluşturmaktaydı. Azerbaycan bu konuda eski Sovyetler Birliği ülkeleri arasında ilk olmuştur. Aynı zamanda Yeni Bağımsız Devleler arasında kendi sınırlarını korumak için ilk defa Azerbaycan sınır muhafaza birlikleri oluşturuldu ve milli ordunun temeli atıldı. 15 Yeni iktidar bir yandan ekonomide liberalleşme ve dışa açılma (piyasa ekonomisi), diğer yandan da demokratik ilkeler üzerine kurulu yeni bir devlet kurma hedefine yönelik adımlar atmağa çalışıyordu. Mecliste başta siyasi partiler, sosyal birlikler, basın yayın gibi birçok alanda kanun çıkarılarak bağımsızlığın yasal temeli oluşturuldu. Yine bu dönemde yaklaşık otuz siyasi parti, iki yüz sosyal amaçlı örgüt kuruldu. Azerbaycan, dış siyaset alanında yapılan çalışmalarının sonucunda Birleşmiş Milletler, CSCE, İslam Konferansı Örgütü gibi bazı uluslararası örgütlere üye oldu. a. Kaosa Doğru AHC nin toplum içinde imajının yükselmesi Karabağ sorununda Mutalibov yönetiminin göstermiş olduğu başarısızlıkla yakından ilgiliydi. Karabağ sorununda durumun Azerbaycan ın aleyhine daha da kötüleşmesi AHC iktidarını sarsmaya başladı. Kelbecer ve Laçın in işgali Mutalibov iktidarının sonunu çağrıştırıyordu. Bundan başka AHC iktidara geldiğinde mevcut Meclis in geçici olduğunu ve en kısa sürede seçimlere gidileceğini ilan etmesine rağmen, savaş ve ekonomik sorunlar yüzünden itibar kaybettiğini fark eden AHC nin liderleri seçimleri geciktirmekteydi. 16 Seçimlerin sürekli ertelenmesi krize dönüştü. İktidar kanadı savaşı öne sürerek Anayasanın varolan Milli Meclis tarafından yapılmasını ve referanduma gidilmesini istiyordu. Buna karşın, Muhalefet, Azerbaycan ı bu elli kişi temsil edemez diyerek seçimlere gidilmesini ve yeni Anayasanın seçimle oluşturulacak bir parlâmento tarafından yapılmasını, demokrasi için vatanın kurtulmasının beklenmemesini savunuyordu. Azeri-Ermeni savaşının Azerbaycan ın aleyhine gelişmesi, Meclisin meşruiyetine gölge düşürmesi yanında petrol sorununun Rusya da yarattığı endişeler AHC iktidarının sonunu hazırladı ve Rusya nın gizli eli Azerbaycan a müdahale etti. 17 b. Gence Olayı ve AHC nin Sonu Albay Suret Hüseyinov un, Sovyet döneminde bir yün fabrikasının müdürlüğünü yaparken, önce fabrikayı ele geçirdiği daha sonra da bir kısım kaçakçılık ve narkotik işlerle uğraşarak büyük servetler 12 Nihal İNCİOĞLU, Yeni Türk Cumhuriyetlerinde Toplumsal Siyasi Güçler ve Yeni Siyasal Yapılanma, Bağımsızlığın İlk Yılları (Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan) 1994-Ankara, s ÜLKÜ, a.g.m, s Biz Hakimiyyete Gelmeye Mecbur Olduq, Millet, 19 Sentyabr 1992, R. Gluyev, Mübarizemizin Meqsədi, 15 Abulfazl ELCHIBEY, Indipendence: Second Attemp, December 1993, 16 İNCİOĞLU, a.g.m., s Günay GÖKSU ÖZDOĞAN, Sovyetler Birliği nden Bağımsız Cumhuriyetler e: Uluslaşmanın Dinamikleri, Bağımsızlığın İlk Yılları (Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan) Ankara-1994, s. 96 4

5 edindiği ileri sürülmektedir. 18 Hüseyinov, Çerkez Ethem tipi asker-çete karışımı iki bin kişilik 19 paralı orduya 20 sahipti. Hüseyinov, KGB ajanı olduğu gerekçesiyle Milli Savunma Bakanlığı ndan alınan R. Gaziyev in yakın adamlarındandı. Bu ikilinin de eski Cumhurbaşkanı Mutalibov a bağlı olduğu ileri sürülmektedir. Hüseyinov çok yüksek görevlere getirilmişti; Cumhurbaşkanı nın Dağlık Karabağ temsilcisi, Başbakan Birinci yardımcısı, Karabağ Ordusu Kumandanı olarak görev yapmasının yanında milletvekiliydi. Meclis tarafından kendisine Milli Kahraman unvanı verilmişti. Kelbecer in Ermenilerin eline geçmesinden sonra bazı askeri görevliler tutuklandı bazıları da görevlerinden alındı. Bu olayda doğrudan sorumlu olan Hüseyinov da görevinden alındı. Bu Mutalibov- Gaziyev-Hüseyinov üçlüsünün tasarladıkları plan için yalnızca bir kıvılcımdı. Hüseyinov 1993 yılı Mayıs ayının ilk haftasında Gence de isyan bayrağını kaldırdı. 21 Gence de bulunan Rus güçleri çekilirken bırakmış oldukları önemli miktarda silah ve mühimmata Hüseyinov un el koyması ve Hükümet birliklerinin bu duruma müdahale etmesiyle gerginlik ayaklanmaya dönüştü haziranda Gence de büyük bir miting düzenleyen Hüseyinov gövde gösterisinde bulundu ve Başbakan P. Hüseyinov un istifa etmesini istedi. Gence yi ele geçiren Hüseyinov a karşı hükümet birliklerinin başarısız olması ve Elçibey in olayların önünü alamamasından dolayı Başbakan P. Hüseyinov ve Meclis Başkanı İ. Gamber istifa etti. Bu arada Hüseyinov, Elçibey inde istifasını isteyerek üç bin kişilik ordusuyla Bakü ye doğru harekete geçti. Muhalefetin hemen hepsinin Elçibey ve Halk Cephesi ne karşı tavır alması siyasal kargaşaya yol açtı. Ordu çatışmalarda tarafsızlığını ilan etti. Diğer taraftan Azerbaycan ın güneyinde Talış, kuzeyde Lezgi ve batıda Kürt problemleri Azerbaycan ı parçalanma aşamasına getirmişti. 23 Elçibey in tabiriyle devlet felç olmağa doğru gidiyordu. 24 Azerbaycan hasta yatağında can çekişen adama benzetilmekteydi. 25 Ülkeyi içinde bulunduğu kargaşadan çıkarmak için halkın önünde tek seçenek kalmıştı. Halkın ve başta Elçibey olmak üzere bir kısım AHC önde gelenlerinin ısrarları üzerine tecrübeli devlet adamı Nahçivan Meclisi ve Yeni Azerbaycan Partisi nin Başkanı Haydar Aliyev 9 Temmuz 1993 de Bakü ye geldi ve 15 Haziran 1993 de Milli Meclis Başkanlığı na seçildi. Aliyev, Meclis Başkanı seçilmesi dolayısıyla yaptığı ilk konuşmada halka, Gencelilere ve Hüseyinov a seslenerek herkesi sağ duyulu olmaya çağırdı 26 Bu arada Hüseyinov un birkaç defa araya adamlar koyarak Mutalibov u Bakü ye davet ettiği ancak Mutalibov un Meclisin güvenliğine garanti vermeden geri dönmek istemediği de ileri sürülmüştür. Bunun sebebi ise Mutalibov un, on dört mayıs yenilgisinden ders çıkarması ve artık Aliyev in Meclis Başkanı olması olabilir. Mutalibov un dönüşünden ümidini kesen Hüseyinov, Aliyev in gelmesinden rahatsız olmadığını, onun Azerbaycan ın siyasi hayatında önemli bir yeri olduğunu ve eğer halk desteklerse iktidara dönmemesi için bir sebep olmadığını belirtmiştir. 27 Aliyev in isteğiyle Milli İstiklal Partisi lideri İtibar Memmedov Gence de Hüseyinov ile görüşerek onun Bakü ye saldırıya geçmesini geciktirmiş ve Aliyev in istediği bir haftalık zaman kazanılmıştı. 17 haziranda Suret in adamları Bakü ye girmeye başladılar. 17 haziranı 18 hazirana bağlayan gece içeriği bu güne kadar açıklanmayan Aliyev-Elçibey görüşmesinden sonra Elçibey, Nahçivan a, doğduğu Keleki köyüne döndü. Elçibey in Keleki köyüne dönmesinin gerekçesi, onun siyasi hırsının olmaması, zaten göreve yakın çevresinin teşvikiyle gelmiş olması ve eğer ısrar ederse bunun kardeş kanının dökülmesine sebep olacağı ve Rusların karışıklıkları bahane ederek Azerbaycan a doğrudan müdahale edeceği olabilir. Elçibey in köyüne dönmesiyle Aliyev, Hüseyinov ile baş başa kaldı. Aliyev in, elinde silahlı bir grubu olan Hüseyinov u Başbakan tayin etmekten başka seçeneği yoktu 28. Hüseyinov, Aliyev için 18 Haydar ALİYEV in TBMM de 1997 Yılında Yaptığı Konuşma, T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Cilt 26, 89. Birleşim, , 19 ÜLKÜ, a.g.e., Henrik BISCHOF, Transkafkasya Üzerindeki Rus Eli, Çeviren: Özcan Soysal, 21 Hüseyionov 75 asker ve üç tankla isyanı darbeyi gerçekleştirdiği ileri sürülmektedir. Yeni Müsavat, 1 Fevral 2002, 22 Michel P. CROISSANT, Transkafkasya da Petrol ve Rus Emperyalizmi, Avrasya Etüdleri, Cilt 3, Sayı 1, İlkbahar 1996, s Reyhan MİRZEZADE, Azerbaycanı Dünyaya Saydıran İnsan, Bakü-1998, s Fatma ABDULLAZADE, Heyder Eliyev, XXI Neşriyyatı, Bakı-1998, s İldırım Qasımov, Ucal İldırım, Heyder Eliyevin Biografiyası, Dünya Neşriyyatı, Bakı-1998, s Azerbaycan Respublikası Ali Sovetinin Sedri Heydar Elirza Oğlu Eliyevin Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin cü İl 15 iyun Tarixli İcalasında Çıxışı, Qurtuluş, s ÜLKÜ, a.g.e., s ALİYEV in TBMM de 1997 Yılında Yaptığı Konuşma, 5

6 zamanla çözülecek bir problemdi. Nitekim Hüseyinov, Aliyev in Başbakanlık ve İçişleri Bakanlığı teklifine razı olmak zorunda kalacak ve zamanla onun elinde rehine durumuna gelecektir. 29 Hüseyinov, istemeyerek Aliyev e Elçibey den sonra iktidar yolunu açan ikinci yeşil ışığı yakmak zorunda kalmıştır haziranda Parlâmento Elçibey in Cumhurbaşkanlığı yetkilerini Aliyev e verdi. Böylece Aliyev fiilen Cumhurbaşkanı oldu. Elçibey e göre İran ve Rusya tarafından 31 gerçekleştirilen bu darbenin amacı, Azerbaycan da yeniden Komünist Nomenklatura yı işbaşına getirmektir. 32 Sonuç olarak kim tarafından gerçekleştirilirse gerçekleştirilsin, ülkenin düşman işgaline maruz kaldığı bir ortamda ordunun cepheden çekilip başkente yürümesi ancak düşmanların emeline hizmet etmiştir. Üçüncü dünya ülkelerinde olduğu gibi yanına birkaç silahlı adam toplayan bir albayın çizmiş oluğu görünüm ülkeye telafisi güç zararlar vermiştir. c. AHC nin İktidarı Kaybetmesinin Sebepleri AHC iktidarı uzun süreli olmadı. Bunun sebeplerini şu şekilde sıralayabiliriz; - Azerbaycan da Elçibey le birlikte iktidara gelen milliyetçiler devlet geleneğine ve idari alışkanlıklara sahip değildiler. 33 Elçibey in en yakınları bile onu devlete ve olaylara hakim olamamakla suçlamaktadırlar Piyasa ekonomisine geçiş kararıyla pek çok kimse yolsuzluk ve rüşvet bataklığına dalmış, bu durum Halk Cephesi ni ve Elçibey i yıpratmıştır. 35 O zaman için hem bazı makamları tutan eski komünistler hem de siyasi ve sosyal dalgalanmalar zamanı hak etmediği halde çeşitli makamlara gelen insanlar makamlarının geçiciliği psikolojisiyle tez elden zengin olmağa çalışmışlardır Milli ordunun kuruluşunda başarılı olunamamıştır. Ülkenin, bir kısmı İçişleri Bakanlığı, Savunma Bakanlığı ve Müdafaa Şurası gibi kurumlara bağlıyken bir kısmı da hiçbir yere bağlı olmayan deste olarak adlandırılan çete benzeri gruplar tarafından savunulmaktaydı Ülke yurt dışında iyi tanıtılamamış ve Ermenistan ın menfi propagandası engellenememiştir İçerde yıpranan Elçibey siyaseti, dış politikada Türkiye ye bağlanan ümitlerin gerçekleşmemesi ile ağır bir darbe almıştır Bununla birlikte iktidar-muhalefet ilişkilerinde de bazı olumsuzluklar yaşanmıştır. AHC iktidarı döneminde iktidar-muhalefet ilişkilerinde zor modelinin uygulanması istenmeyen sonuçlar doğurmuştur. Azerbaycan Milli İstiklal Partisi nin karargahına el konulmak istenmesi, gazetecilere karşı fiziki güç kullanılması bunlara örnek olarak verilebilir İktidar kendi icraatlarını ve Azerbaycan ın içinde bulunduğu zorlukların sebebini halka anlatmada radyo ve televizyondan yeterince istifade etmemiştir. Bu da halkın iktidara karşı inancını yitirmesine sebep olmuştur Aynı zamanda iktidar mensuplarının makam için kendi aralarında siyasi çekişmeye girmesi iktidarın zayıflamasına sebep olmuştur Cephede Ermenilere karşı yaşanan bozgunlar iktidardaki Halk Cephesine olan inancı büsbütün sarstı. Bakü nün yolu Ermenilere açıldı. Azerbaycan bağımsızlığını ilan ettikten sonra en tehlikeli duruma düştü. Yeterince demokratik tecrübesi olmayan ve çok sayıda siyasi partinin ve gruplaşmanın ortaya çıktığı Azerbaycan da, AHC döneminde ihtiyaç duyulan istikrar sağlanamamış, ülke belirsizliğe doğru sürüklenmiştir. Ülkeyi bu çıkmazdan kurtaran ise, tecrübeli devlet adamı Aliyev olmuştur. 29 ÜLKÜ, a.g.e., Eynulla FETULLAYEV, Facieli Suret, Yeni Musavat, , 31 Ebulfez ELÇİBEY in SARA TV de Kontak Programı ndaki konuşması (28 Mayıs 1999) 32 ELCHIBEY, a.g.m 33 Taha AKYOL, Azerbaycan Sovyetler ve Ötesi, İstanbul-1994, s ÜLKÜ, a.g.e., s Şləx Peremogi, 28 noyabr 2001, 35 AKYOL, a.g.e., s Biz Hakimiyyete Gelmeye Mecbur Olduq 37 Müxalifetden Milli Şuraya İsa Qemberovla Müsahibe, Azadlıq, 24 Yanvar 1992, 38 ELCHIBEY, a.g.m 39 AKYOL, a.g.e., s Seyyad ARAN, Azerbaycanda Siyasi Partiyalar ve Dövlet Münasibetleri, Azerbaycanda Çoxpartiyalı Sistemin Formalaşma Prosesi: Problemler ve Perspektivler, İnam Pluralizm Merkezi, Bakü-1997, s "Bizim Sehvlerimiz Bizim Müsbet Cehetlerin Davamından İreli Gelirdi, 525-ci Qezet, 1994, 42 Aynı yerde 6

7 VI. Aliyev Dönemi Aliyev in, petrol paylaşımındaki sınırlı tavizleri, Rusya yı Transkafkasya da hakim güç olma arayışında fazla memnun etmemiştir. Moskova, 1994 yazında Dağlık-Karabağ sorununda saldırgan bir arabuluculuk girişimi başlattı. Bu durumda Bakü için ödenecek bedel aynıydı: Bu, ülkede büyük bir Rus barış gücü varlığının kabulü anlamına gelmekteydi. Aliyev, Rusya nın talepleri karşısında, Rus ordusunun Azerbaycan a girebilmeleri için önce kendi cesedinin üzerinden geçmeleri gerektiğini, belirterek bu konuda taviz verilemeyeceğini göstermiştir. 43 Aliyev in, ülkenin başına geçmesinden sonra Azerbaycan ın geleceğini etkileyen üç önemli olay yaşanmıştır. Bu üç olayın ortak noktası yurt dışında planlanmış olması ve yönetime karşı silah kullanılmasıdır. a. Alikram Hümbetov Olayı Alikram Hümbetov, önceden AHC üyesi idi. Savunma Bakanı R. Gaziyev Silahlı Kuvvetlerin büyük bir kısmını Hümbetov a teslim etmişti. 44 Hümbetov, kendisine bağlı kanunsuz silahlı guruplarla Lenkeran, Astara, Masallı, Lerik, Yardımlı, Celilabad ve Bilesuvar rayonlarında, halkı baskı altına alarak, devlet organlarını kendisine bağlamağa çalışmıştır. İsteklerini yerine getirilmeyen Rayon Emniyet Müdürü nü ve Savcılığın bir kısım çalışanlarını tutuklamıştır. Milli Meclis sorunun halledilmesi için gereken önlemleri almak üzere Başbakan Hüseyinov u görevlendirmiştir. Aynı zamanda Milli Meclis olaylarla doğrudan ilgili gördüğü Savunma Bakanı Gaziyev in, milletvekilliğinin düşürülmesine ve hakkında soruşturma açılmasına karar vermiştir ağustosta Gence de Başbakan Hüseyinov, icra hakimlerinin, bazı bakanların ve devlet yetkililerinin de katıldığı bir toplantı düzenlemiş ve toplantıya Hümbetov u da çağırmış, fakat yapılan toplantı her hangi bir sonuç vermemiştir. Hümbetov, Lenkeran a döndükten sonra hakkındaki Meclis kararının iptal edilmesini isteyerek Talış Mugan Cumhuriyeti nin kurulacağını bildirmiştir. Bununla da yetinmeyerek kendisini sözde Talış-Mugan Cumhuriyeti nin, Yüksek Baş Kumandanı ilan etmiş ve icra hakimlerini görevden alarak yerlerine kendi adamlarını yerleştirmiştir. Hüseyinov un, müzakerelerden sonra kargaşanın halledileceğini söylemesine rağmen Hümbetov un, saldırganlıkta daha da ileri gitmesi olaylarda Hüseyinov un da parmağının olabileceği ihtimalini güçlendirmektedir. Aliyev, görüşmelerden müspet sonuç alınmadığını gördükten sonra bölge halkının ayrılıkçılara karşı çıkmasını istemiştir. Aliyev, televizyon konuşmasında bölge halkına seslenerek halkın mevcut vaziyetten çıkmak için insanlık ve vatandaşlık tepkilerini göstermelerini, kendi namus ve şereflerini korumalarını istemiştir. 45 Bunun yanında bazı pratik önlemler de alınmıştır. Milli Demokratik çizgideki partiler olan AHC ve Müsavat, Hümbetov hareketini kınamışlardır. Halk ve bölgenin ileri gelenleri, merkezi yönetimi desteklemiş ve ayrılıkçılar devlet güçleri tarafından dağıtılmışlarladır. 46 b. Elçibey in Başkanlıktan Uzaklaştırılması Hüseyinov un gerçekleştirdiği darbe girişiminin ardından Elçibey görünürde Cumhurbaşkanı olsa da bütün yetkiler Aliyev in elindeydi. Üstelik onun Keleki ye her ne şekilde olursa olsun gitmesi ve Aliyev in geri çağırmasına rağmen dönmemesinden 47 dolayı halk üzerinde inanılırlığını kaybettirmişti. Cumhurbaşkanının demokratik yolla değiştirilmesi ve kimsenin buna itiraz etmemesi için Aliyev, Elçibey in görevde kalıp kalmaması konusunda Referandum önerdi. 29. Ağustos 1993 tarihinde Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansının gözetiminde yapılan referandumda seçmenlerin % 97,5 i Elçibey in başkanlık görevinden uzaklaştırılması yönünde oy kullandı. Böylece 3 Ekim 1993 de yapılacak başkanlık seçimleri için yol açılmış bulunuyordu. Ekimde yapılan Başkanlık seçimlerine üç aday katıldı. Halk Cephesi nin boykot ettiği seçimleri Aliyev, kullanılan oyların %98.8 ini alarak kazandı ve 10 Ekim 1993 tarihinde resmen başkanlık görevini üstlendi. c. Ermenistan la Ateşkes Ermeni silahlı kuvvetleri karşısında müteşekkil bir kuvvet yoktu. Ayrı ayrı guruplar veya bataryalar tarafından yapılan çarpışmalardan sonuç alınması imkansızdı. Bu guruplar düşmanla çarpışmak yerine 43 CROISSANT, a.g.m., s Azerbaycan Respublikası Prezidentinin Selahiyetlerini Heyata Keçiren Azerbaycan Respublikası Ali Sovetinin Sedri Heydar Eliyev in 1993-cü İl Avgust 23-de Televiziya İle Xalqa Mürecieti, Qurtuluş, s Ak., s Rasim MUSABEYOV, Azerbaycan daki Etnik Azınlıklar, Avrasya Dosyası, Cilt 7, Sayı 1, İlkbahar 2001, s Thomaz GOLTZ, Azerbaijan Diary, M.E. Sharpe, New York, London-1998, s

8 bir birleriyle savaşmakta bazen de yağma ve bozgunculukla uğraşmaktaydılar. 48 Bazı bölgelerde askerler tek kurşun bile atmadan, sivil ahaliden de önce geri çekilmişlerdir. 49 Devlet otoritesinin zayıflaması ve parçalanması ordu üzerinde etkisini göstermiş, ordu Karabağ, Lenkeran ve Gence bölgeleri olmak üzere ayrılmıştı. Yönetimde olan kargaşa ordunun kurulması sürecini aksattığı gibi mevcut olanında parçalanmasına ve bir kısım insanların eline geçmesine sebep oldu. Ayrıca askere almada ciddi adaletsizlikler ve yolsuzluklar yaşanmaktaydı. 50 Aliyev in, iktidarı ele almasından sonra ordu kuruculuğunda yapılan faaliyetler hemen sonuç vermeye başladı. Azerbaycan ordusu suretle cephe hattında düşmana ağır kayıplar verdirerek bir kısım toprakları geri aldı ve düşmanı geri çekilmeye mecbur etti. Ancak uzun süren savaştan dolayı ülkenin maddi kaynakları tükenme aşamasına gelmişti. Bu nedenle yeni kurulan bir ordu ile kesin başarının kazanılması imkansız gibiydi. Sorun sadece Ermenilerin cephede mağlup edilmesinden ibaret değildi. Ermenilerin bu saldırganlığının arkasında Rusya nın Azerbaycan ı BDT ye sokmak için kışkırtması yatmaktaydı. Aliyev in, yönetime geldiği ilk 18 aylık dönemde Karabağ sorununda önemli bir ilerleme olmamıştı, Ermeniler Azerbaycan topraklarının 1/5 ini işgal etmişler ve işgal İran sınırına ulaşmıştı. Bu durumda Azerbaycan ın BDT ye girmesinden başka alternatif kalmıyordu. 8-9 Mart 1994 tarihinde Azerbaycan-Ermenistan cephe hattında ateşkes ilan edildi. Böylece Dağlık Karabağ sorununun barış yoluyla çözülmesi için fırsat doğdu. Ayrıca Ermenistan ile ateşkesin sağlanması Aliyev e dahildeki problemlerle ilgilenmesi için daha geniş imkan sağlayacaktı. Azerbaycan ın bütün siyasi atmosferine tesir eden faktör Karabağ problemi olmasaydı 90 lı yılların başlarındaki yoğun iktidar değişiklikleri olmayacaktı. Karabağ faktörü iktidar üzerindeki etkisi Aliyev tarafından iyi değerlendirilmiş. Ne barış, ne savaş konumu kabul edilerek iktidar için tehlikeli olan bir kısım silahlı güçleri, Hüseyinov ve Cavadov gibi, etkisiz hale getirilmiş ve Azerbaycan ın devletçilik kurumlarını güçlendirilmiştir. 51 d. Suret Hüseyinov un Kansız Tasfiyesi 20 Eylül 1994 tarihinde Azerbaycan ve batılı büyük petrol şirketleri arasında imzalanan asrın anlaşması Rusya yı rahatsız etmişti. Anlaşmanın imzalanmasının hemen ardından Rusya Dışişleri Bakanı Kozirev, anlaşmayı tanımadığını ilan etti. Bunun ardından Azerbaycan a Rusya nın görünmeyen eli yine müdahale etti, tabii ki yine içteki satkınların eliyle. 21 eylülde gözaltında tutulan Rahim Gaziyev ve yardımcısı Baba Nazırlı, Alikram Hümbetov ve Şusa ve Laçin i Ermenilere teslim etmekle suçlanan A. Paşayev Bakü MTN nin (Milli Tehlikesizlik Nazırlığı) nezarethanesinden kaçtılar. Bu olayın hemen ardından Aliyev in ABD ziyareti sırasında Milli Meclis Başkanı nın birinci muavini A. Celilov ve Hususi İdarenin Reisi S. Rehimov katledildiler. Bu arada Hüseyinov, asrın anlaşmasını eleştiren bir demeç verdi. Bu davranışı olan olayların arkasında Hüseyinov un olduğu ihtimalini iyice artırmıştı. 2 Ekim 1994 te Celilov ve Rehimov cinayeti ile ilgili olarak arkadaşlarının haksız yere tutuklandıkları iddiasıyla ÖGPB 52 elemanları Respublika Prokulorluğunu (Cumhuriyet Baş Savcılığı) ve dokuz polis karakolunu basarak aralarında Başsavcı A. Ömerov un da olduğu 40 kişiyi rehin aldılar. R. Cavadov, Başsavcılık binasını ele geçirdikten sonra Hüseyinov u arayarak harekete geçmesini istediği de ileri sürülmektedir. Ancak bu sırada Aliyev, R. Cavadov ile telefon görüşmesi yapmış ve akabinde rehinelerin bırakılmaları karşılığında ÖGPB elemanlarının binadan ayrılmalarına izin verilmiştir. R. Cavadov serbest kaldıktan sonra yaptığı açıklamada Aliyev in kendisine olayın bir yanlış anlamadan kaynaklandığını söylediğini belirterek Meclis Başkanı R. Guliyev ve Başbakan Hüseyinov un istifasını istemiştir. Aliyev, Nahçivan dan Bakü ye gelirken Guliyev in isteği üzerine korumasını R. Cavadov yapmışlardır. R. Cavadov, Guliyev e yakınlığıyla bilinmektedir. Aslında Elçibey inde Cavadovların kanunsuz hareketlerinden dolayı oldukça rahatsız olduğu, fakat bir önlem alamadığı ileri sürülmektedir. 53 Bütün bunlar Hüseyinov-Guliyev-Cavadov kardeşler arasında karışık bir ilişkiler ağının olduğunu göstermektedir. 54 Cavadov açıklamalarına devam ederek Milli Meclisi toplantıya çağırır. 48 Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev in 1994-cü İl Noyabrın 28-de Xalq Nümayendelerinin Umumrespublika Toplantısında Giriş Sözü, Qurtuluş, s Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev in 1993-cü İl Noyabrın 2-de Televiziya ve Radio İle Xalqa Mürecieti, Qurtuluş, s. 76,77, Memmed ELİZEDE, Tarixe Yaddaş Ömür, Qanun Neşriyyatı, Bakı-2002, s Xaleddin İBRAHİMLİ, Yeni Avrasiya Qafqazı, 52 OMON diye de adlandırılan Özel Görevli Polis Bölümü, İçişleri Bakanlığına bağlı sekiz yüz kişilik bir birim olarak 1990 yılında kurulmuştur. Başlangıçta Karabağda Ermeni saldırılarına karşı savaşmışlardır. Fakat zamanla bu birim İçişleri Bakan Yardımcısı R. Cevadov ve kardeşi M. Cavadov un özel amaçlarına hizmet eden ve onu koruyan güvenlik kurumu haline gelmiştir. Cevadov kardeşler maddi güçlerini kullanarak etraflarına olukça fazla yandaş toplamışlardır. 53 Qesd, Azerbaycan, 20 Mart ÜLKÜ, a.g.e., s.225 8

9 Bakü de gergin bekleyiş sürerken Gence de Başbakan a bağlı birlikler Havaalanı, Valilik, polis karakolları ve MTN binalarını işgal ettiler. Bu sırada Savunma Bakanlığı bir açıklama yaparak ordunun Cumhurbaşkanı nın yanında yer aldığını bildirmiştir. Artık Aliyev elindeki en etkili silahı kullanmalıydı. Aliyev, halka seslenerek kendi yanında yer almalarını istedi. Halk gecenin geç saatlerinde Cumhurbaşkanlığı ve Bakü ye 8 km. uzaklıkta bulunan ÖGPB karargahının etrafında toplanmaya başladılar. Tam bu sırada R. Cavadov, Hüseyinov ile yaptıkları anlaşmayı bozarak Aliyev tarafına geçmiş Hüseyinov a bağlı birlikler ÖGPB tarafından etkisiz hale getirilmiştir. Aynı zamanda R. Cavadov, Gence de ayaklanmaya liderlik eden Cefihanov a telefon ederek kendilerinin ayaklanmayı durduklarını ve onların da buna uymalarını istemişlerdir. 55 R. Cavadov un böyle yapmasının nedeni yüz yıllardır halkın bilinç altına yerleşen satkınlık olgusuyla açıklanmaya çalışılsa da gerçek sebep bilinmemektedir. Aliyev e göre, kendisinin halka müracaatı ve yardım istemesi Cavadovları geri çekilmek zorunda bırakmıştır. Ancak iki düşman arasında kalan Aliyev in, öncelikle düşmanları teker teker ortadan kaldırmayı düşünmesi ihtimal dışı değildir. R. Cavadov un Aliyev in yanında yer alması, Hüseyinov u panikletmiştir. Başbakanlıkta yaptığı basın toplantısında Gence olaylarıyla ilgisinin olmadığını, kendisinin bu olayların içine çekilmek istendiğini ileri sürmüştür. Bu arada Cumhurbaşkanı, Hüseyinov a ilginç bir teklif yapar ve onu Azatlık Meydanı nda yapılacak mitinge davet eder. Hüseyinov, olaylarla ilgisi yokmuş gibi davranmaktadır. Ancak mitingde bir anda MTN elemanları tarafından sarıldığını fark eder. Aliyev mitingde Hüseyinov un yönetime karşı darbe girişiminde bulunduğunu ve ordunun bu darbeyi bastırdığını söyler. 7 ekimde Hüseyinov Başbakanlık görevinden alınır ve milletvekilliği düşürülür. Ardından tutuklanarak yargılanmak üzere hapse atılır, fakat kısa bir süre sonra Rusya Federasyonu na kaçar. Aliyev e göre; MTN nezaret hanesinden mahkumların kaçırılmasıyla başlayan darbe girişimi ve ardından gelen olaylar planlanmış ve birbirleriyle ilişkilidir. Bu olayın arkasında eski KGB nin oyunlarını devam ettiren MTN vardır. 56 Hüseyinov, Moskova da Aliyev yönetimine karşı mücadelesini devam ettirerek Mutalibov la birlikte Vatandaş Birliği adında bir parti kurmuştur. Hüseyinov, Rusya dan alacağı askeri ve siyasi destek ile Aliyev yönetimini devirebileceğini düşünmektedir. Ancak Mutalibov-Hüseyinov birliği belki Mutalibov un iddia ettiği gibi Hüseyinov un başkanlık arzusundan belki de Rusya nın, bölgeye yönelik siyasetinde taktik değiştirmesinden uzun sürmemiştir. Ancak Hüseyinov Ruslar tarafından Azerbaycan a iade edileceği tarihe kadar Rus istihbaratının desteğini de alarak Azerbaycan da darbe yapma girişiminden vazgeçmemiştir. Küçük bir yün fabrikasının müdürlüğünden Başbakanlık kürsüsüne çok hızlı bir yükseliş yapan Hüseyinov yılların siyasetçisi Aliyev ile siyasi kavgaya girişti. Aliyev, Başbakanlık yaptığı 1.3 yıllık süre zarfında Hüseyinov u kendi tabiriyle terbiye etmek istemiş, ancak bunda muvaffak olamamıştır. 57 Böylece devlete karşı isyan etmeği alışkanlık haline getiren Hüseyinov, Aliyev den siyaset dersini öğrenmiştir. d. Cavadov Olayı Daha önce Hüseyinov ile birlikte Moskova yanlısı bir darbe girişimine kalkışan R. Cavadov, Ferman Demirkol un organizatörlüğünde Strateji Araştırmalar Merkezi adı altında Mutalibovcular diye adlandırılan grupla işbirliği yaparak yeni bir darbe girişimini için hazırlık yapmaya başlamıştır. Darbe girişimin yapılacağı ile ilgili Moskova basınında haberler çıkmaktadır. Mutalibov ve Suret Hüseyinov darbeyle ilgili röportajlar vermektedirler. Cavadov, basına verdiği röportajlarda Azerbaycan da iç savaş pahasına da olsa mevcut yönetimi devirerek hakimiyeti ele geçirerek ve bütün siyasi partilerin katılacakları bir siyasi şura oluşturacağını ileri sürmektedir. Bu arada Cavadov sık sık Türkiye ye de giderek devlet içinde odaklanan bazı güçlerin desteğini almıştır. Kamu oyunda darbe girişimiyle ilgili söylentilerin yaygınlaşması üzerine T.C Büyükelçisi Altan Karamanoğlu nun teklifi ile Aliyev, R. Cavadov ile görüşmek ister, fakat R. Cavadov bu davete iki defa olumlu yanıt vermesine rağmen görüşmeye gelmemiştir. Hüseyinov un, başarısız darbe girişiminin ardından İçişleri Bakanı R. Usubov, bakanlığı bünyesindeki ÖGPB mensuplarından suç işleyen iki yüz kişinin görevine son vermiştir mart tarihlerinde Qazax, Ağstafa rayonlarında bazı silahlı gruplar ve görevden uzaklaştırılmış ÖGPB elamanları, devlet organlarının zaptedip polislerin silahları alınmış ve diğer yerleşim birimleriyle iletişimi 55 Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev in 1995-cü İl Martın 15-de Televizya ve Radio ile Xalqa Mürecieti, Qurtuluş, s Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev in 1994-cü İl Noyabrın 28-de Xalqa Nümayendelerinin Umumrespublika Toplantısında Yekun Sözü, s Aynı yerde 9

10 kesmişlerdir. Bu silahlı gruplar mart ayının 13 ve 14 ünde Tovuz ve Gence bölgelerini ele geçirmek için Tovuz da bulunan askeri birliklere hücum edilmişler, fakat amaçlarına ulaşmamışlardır. Alınan tedbirler sonucunda Qazax ve Ağstafa rayonlarındaki olaylar lokalleştirilmiştir. 14 martta İçişleri Bakanlığı ÖGPB yi lağvetti. Bu tarihlerde Aliyev, Kopenhag da bulunmaktaydı. Kopenhag dönüşü hava alanı yolunda ona karşı bir suikast planı hazırlanmıştı. S. Demirel bu konuda Aliyev i uyarmış ve Aliyev in Bakü ye planlanandan daha önce gelmesiyle suikast tehlikesi atlatılmıştır. 58 Bunun üzerine bir gurup ÖGPB üyesi R. Cavadov başkanlığında 8. km Kasabasındaki ÖGPB üssünde toplanmışlar ve 50 kişilik bir grup Nizami Rayonu Emniyet Müdürlüğü ne silahlı baskın yapmışlardır. Mart ayının 15 nde Cumhurbaşkanı televizyondan halka yaptığı çağrıda darbecilerin güvenliği için devletin gerekli tedbirleri alacağını vaat etmiş ve ÖGPB üyelerinin silah bırakmaları halinde affedileceklerine dair ferman vermiştir. Buna rağmen Cavadov un adamları 17 mart gecesi saldırıya geçmişler, fakat alınan önlemler neticesinde bulundukları üsten dışarı çıkamamışlar ve beyaz bayrak kaldırarak teslim olmak istemişlerdir. Çıkan çatışmalarda R. Cavadov öldürülmüş, ancak M. Cavadov un yanına yirmi kadar adamını alarak ÖGPB karargahından ayrılmasına nasıl olup ta izin verildiği ve üstekilerin beyaz bayrak kaldırarak teslim olmalarına rağmen niçin ateş açıldığı 59 şüphe altında kalmağa devam etmektedir. Cavadovların bu darbe girişimi 1994 yılındaki darbe girişiminin bir devamı olarak kabul edilmektedir. Bu darbe girişiminde yine Moskova nın ve onun kuklaları Mutalibov ve Hüseyinov un eli vardır. Tek fark ise bu darbe girişimine Türkiye deki bazı odakların çekilmiş olması. Eğer R. Cavadov un darbe girişimi başarılı olsaydı bunu Türkiye nin yaptığı ilan edilecek ve Rusya kolay yoldan maksadına ulaşmış olacaktı. Kurulacak Milli Şura da görev yapacak olan Mutalibov, Moskova nın direktifleri doğrultusunda petrol anlaşmalarını askıya alacak ve boru hatlarının güzergahının belirlenmesinde Rusya nın talepleri yerine getirilmiş olacaktı. 60 Bu neo-bolşevik yöntemlerle iktidarı ele geçirme teşebbüslerinin sonuncusu olmuştur. 61 V. Sonuç Sovyetler Birliği nde başlatılan reformlarla birlikte Azerbaycan da bağımsızlık çabaları artmış ve Karabağ sorununun yaratmış olduğu ortam içinde ülkede bir çok sivil toplum örgütü oluşmuştur. Bu örgütler Halk Cephesi nin temelini oluşturdular. Azerbaycan ın bağımsızlığını ilanının ardından mevcut yönetimin Karabağ sorununa çözüm bulamaması ve Ermenilere karşı sürekli yenilginin getirmiş olduğu psikolojik ortam AHC yi iktidara taşımıştır. Ancak AHC nin Karabağ sorununa çözüm bulamaması ve yönetimde göstermiş olduğu iktidarsızlık neticesinde ülke büyük bir kargaşa ortamına sürüklenmiş ve ülkeyi bu kargaşadan çıkarması için Aliyev, Meclis Başkanlığına getirilmiştir. Aliyev in yönetime gelmesinden sonra üç önemli kriz yaşanmıştır; Hümbetov, Hüseyinov ve Cavadov olayları. Büyük ölçüde dış güçlerle bağlantısı olan bu olayları Aliyev in devlet adamlığı becerisiyle atlatılmış ve ülke siyasi istikrara kavuşmuştur. 58 ALİYEV in TBMM de 1997 Yılında Yaptığı Konuşma 59 Azer HÜSEYİNBALA, İran Hemin İrandı Amma Mahir Cavadov Çox Değişip, 60 ÜLKÜ, a.g.e., s ABUDLLAZADE, age., s

11 KAYNAKÇA ABDULLAZADE, F., Heyder Eliyev, XXI Neşriyyatı, Bakı-1998 AKYOL, T., Azerbaycan Sovyetler ve Ötesi, İstanbul-1994 ALİYEV in TBMM de 1997 Yılında Yaptığı Konuşma, T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Cilt 26, 89. Birleşim, , ALTSTADT, A. L., The Azerbaijani Turks, HooverInstitution Press, California-1992 ARAN, S., Azerbaycanda Siyasi Partiyalar ve Dövlet Münasibetleri, Azerbaycanda Çoxpartiyalı Sistemin Formalaşma Prosesi: Problemler ve Perspektivler, İnam Pluralizm Merkezi, Bakü-1997 Azerbaycan Respublikası Ali Sovetinin Sedri Heydar Elirza Oğlu Eliyevin Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin cü İl 15 iyun Tarixli İcalasında Çıxışı, Qurtuluş, Me sul Redaktor: Murtuz Eleskerov, Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin Neşri, Bakı-1998 Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev in 1993-cü İl Noyabrın 2-de Televiziya ve Radio İle Xalqa Mürecieti, Qurtuluş, Me sul Redaktor: Murtuz Eleskerov, Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin Neşri, Bakı-1998 Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev in 1994-cü İl Noyabrın 28-de Xalqa Nümayendelerinin Umumrespublika Toplantısında Yekun Sözü, Qurtuluş, Me sul Redaktor: Murtuz Eleskerov, A.R. Milli Meclisinin Neşri, Bakı-1998 Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev in 1994-cü İl Noyabrın 28-de Xalqa Nümayendelerinin Umumrespublika Toplantısında Giriş Sözü, Qurtuluş, Me sul Redaktor: Murtuz Eleskerov, Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin Neşri, Bakı-1998 Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev in 1995-cü İl Martın 15-de Televizya ve Radio ile Xalqa Mürecieti, Qurtuluş, Me sul Redaktor: Murtuz Eleskerov, Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin Neşri, Bakı-1998 Azerbaycan Respublikası Prezidentinin Selahiyetlerini Heyata Keçiren Azerbaycan Respublikası Ali Sovetinin Sedri Heydar Eliyev in 1993-cü İl Avgust 23-de Televiziya İle Xalqa Mürecieti, Qurtuluş, Me sul Redaktor: Murtuz Eleskerov, Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin Neşri, Bakı-1998 Biz Hakimiyyete Gelmeye Mecbur İdik, Heyat, 1992, Biz Hakimiyyete Gelmeye Mecbur Olduq, Millet, 19 Sentyabr 1992, "Bizim Sehvlerimiz Bizim Müsbet Cehetlerin Davamından İreli Gelirdi, 525-ci Qezet, 1994, BISCHOF, H., Transkafkasya Üzerindeki Rus Eli, Çeviren: Özcan Soysal, CROISSANT, M. P., Transkafkasya da Petrol ve Rus Emperyalizmi, Avrasya Etüdleri, Cilt 3, Sayı 1, İlkbahar 1996 ELCHIBEY, A., Indipendence: Second Attemp, December 1993, ELÇİBEY in SARA TV de Kontak Programı ndaki konuşması (28 Mayıs 1999) ELİZEDE, M., Tarixe Yaddaş Ömür, Qanun Neşriyyatı, Bakı-2002 Émékdaşlıq Danılmaz Héqiqétdir, Elm, 16 Sentyabr 199l, N 37(193), FETULLAYEV, E., Facieli Suret, Yeni Musavat, , GOTLZ, T., Azerbaijan Diary, M.E. Sharpe, New York, London-1998 GÖKSU ÖZDOĞAN, G., Sovyetler Birliği nden Bağımsız Cumhuriyetler e: Uluslaşmanın Dinamikleri, Bağımsızlığın İlk Yılları (Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan) 1994-Ankara Hunter, S. T., Azerbaijan Searching New Neighbors, New States, New Politics: Building The Post Soviet Nations, Edited by Ian Bremner and Ray Taras, Cambridge University Press, Cambridge-1997 HÜSEYİNBALA, A., İran Hemin İrandı Amma Mahir Cavadov Çox Değişip, HÜSEYİNLİ, Q., Azerbaycanda Partiya Quruculuğu Praktikasından, Azerbaycanda Çoxpartiyalı Sistemin Formalaşma Prosesi: Problemler ve Perspektivler, İnam Pluralizm Merkezi Yayını, Bakü-1997 İBRAHİMLİ, X., Yeni Avrasiya Qafqazı, İNCİOĞLU, N., Yeni Türk Cumhuriyetlerinde Toplumsal Siyasi Güçler ve Yeni Siyasal Yapılanma, Bağımsızlığın İlk Yılları (Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan) 1994-Ankara KUT, Ş., Yeni Türk Cumhuriyetlerinin Dış Politikası, Bağımsızlığın İlk Yılları (Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan), (Hazırlayan: Büşra Ersanlı Behar) 1994-Ankara MİRZEZADE, R., Azerbaycanı Dünyaya Saydıran İnsan, Bakü-1998 MUSABEYOV, R., Azerbaycan daki Etnik Azınlıklar, Avrasya Dosyası, Cilt 7, Sayı 1, İlkbahar 2001 Müxalifetden Milli Şuraya İsa Qemberovla Müsahibe, Azadlıq, 24 Yanvar 1992, QASIMOV, İ., İLDIRIM, U., Heyder Eliyevin Biografiyası, Dünya Neşriyyatı, Bakı-1998 Qesd, Azerbaycan, 20 Mart 2002 GLUYEV, R., Mübarizemizin Meqsədi, 11