EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (DOKTORA TEZİ)

Transkript

1 1 EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (DOKTORA TEZİ) Kuzey Ege ve Marmara Bölgesi nde Lüfer (Pomatomus saltatrix L. 1766) Balığı Avcılığı ve Bazı Populasyon Özellikleri Üzerine Araştırmalar Tevfik CEYHAN Su Ürünleri Avlama ve İşleme Teknolojisi Anabilim Dalı Bilim Dalı Kodu: Sunuş Tarihi: Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hikmet HOŞSUCU Bornova-İzmir

2 2

3 3 Tevfik CEYHAN tarafından Doktora tezi olarak sunulan Kuzey Ege ve Marmara Bölgesi nde Lüfer Balığı (Pomatomus saltatrix L. 1766) Avcılığı ve Bazı Populasyon Özellikleri Üzerine Araştırmalar başlıklı bu çalışma E.Ü. Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği ile E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Eğitim ve Öğretim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyarınca tarafımızdan değerlendirilerek savunmaya değer bulunmuş ve tarihinde yapılan tez savunma sınavında aday oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunmuştur. Jüri Üyeleri: İmza Jüri Başkanı : Prof. Dr. Hikmet HOŞSUCU... Raportör Üye: Prof. Dr. Adnan TOKAÇ... Üye : Prof. Dr. Belgin HOŞSUCU... Üye : Doç. Dr. Okan AKYOL... Üye : Yrd. Doç. Dr. Adnan AYAZ...

4 4 ÖZET Kuzey Ege ve Marmara Bölgesi nde Lüfer Balığı (Pomatomus saltatrix L. 1766) Avcılığı ve Bazı Populasyon Özellikleri Üzerine Araştırmalar CEYHAN, Tevfik Doktora Tezi, Su Ürünleri Anabilim Dalı Tez Yöneticisi : Prof. Dr. Hikmet HOŞSUCU Nisan 2005, 107 Sayfa Lüfer balıkları, Pomatomus saltatrix, tüm dünyadaki ılıman ve sıcak sularda ve genel olarak kıtasal kenar üzerinde bulunmaktadır. Bu çalışma kapsamında, Kuzey Ege, Batı Karadeniz ve Marmara Denizi nde 31 adet balıkçılık merkezinde çalışılarak lüfer avcılığı yapan teknelerin özellikleri ile av araçlarının teknik planları çıkarılmıştır. Balık örneklemesi, Eylül 2003 ile Eylül 2004 tarihleri arasında aylık olarak gerçekleştirilmiştir adet lüfer balığı ortalama olarak 16,86 ± 0,01 cm boy ile 74,39 ± 1,51g ağırlığındadır. Von Bertalanffy büyüme parametreleri toplam bireylerde L =51,0 cm, k= 0,228 ve t 0 =-1,26 olarak bulunmuştur. İlk cinsel olgunluğa ulaşma yaşı 2, ilk cinsel olgunluğa ulaşma boyu 25,4 cm olarak bulunmuştur. Anahtar sözcükler :Lüfer, Pomatomus saltatrix, Av araçları, Populasyon parametreleri

5 5

6 6 ABSTRACT Investigations on Bluefish Fishery and Some Population Characteristics of Bluefish (Pomatomus saltatrix) in the Northern Aegean and the Marmara Regions CEYHAN, Tevfik Ph.D. Faculty of Fisheries Supervisor: Prof. Dr. Hikmet HOŞSUCU April 2005, 107 Pages Bluefish, Pomatomus saltatrix, occur in temperate and warm temperate zones throught world and are generally found in continental shelf waters. This study carried out in 31 fishing center in Northern Aegean, South-western Black Sea, and the Marmara Sea. It was determined the technical characterictics of fishing vessels and also drawn the technical characteristics of fishing gears used in bluefish fishery. Fish samplings were materialized monthly from September 2003 to September Mean length and total weight of 2817 specimens were 16,86 ± 0,01 cm and 74,39 ± 1,51g, respectively. Von Bertalanffy growth parameters for both sexes were L =51,0 cm, K= 0,228 ve t 0 =-1,26. The age at first maturity was 2 and first maturity length was 25,4 cm for females. Key Words :Bluefish, Pomatomus saltatrix, Fishing gears, Population parameters

7 7

8 8 TEŞEKKÜR Bu çalışmanın gündeme gelmesinden bu yana gerek veri örneklemeleri gerekse değerlendirme aşamalarında yardımlarını gördüğüm danışmanım Prof. Dr. Hikmet HOŞSUCU ve bana fahri danışmanlık yapan Doç. Dr. Okan AKYOL a teşekkürü bir borç bilirim. Veri toplama aşamaları olan anket, deniz çalışmaları ve balıklara ait ölçümlerde yardımlarını gördüğüm Yrd. Doç. Dr. Vahdet ÜNAL, Yrd. Doç. Dr. Adnan AYAZ, Yrd. Doç. Dr. Uğur ÖZEKİNCİ ye çok teşekkür ederim. Literatür temininde ve yöntem konusunda destek aldığım Massachusetts Üniversitesi nden Doç. Dr. Francis JUANES ile İtalyanca makaleleri Türkçeye çeviren Yrd. Doç. Dr. Can Altınel ATAMAN a ve Osmanlıca-Türkçe çevirisini gerçekleştiren Uzm. Ali KIRTIK a çok teşekkür ederim. Av araçlarının çizimleri esnasında görüşlerine başvurduğum Doç. Dr. Zafer TOSUNOĞLU ile otolitlerden kesit alma işlemlerinde yardımlarından dolayı Öğr. Gör. Dr. Gülnur METİN e ve resimleme işlemlerinde yardımlarından dolayı Araş. Gör. Deniz ÇOBAN ile Dr. Halil ŞEN e teşekkür ederim. Veri toplanmasında büyük yardımlarını gördüğüm lüfer balıkçıları Mehmet ve İsa AYAZ ile bölgedeki tüm kooperatif başkanları ve balıkçılara ayrı ayrı teşekkür ederim. Ayrıca, beni her zaman destekleyen eşim Demet CEYHAN a sonsuz teşekkürler... Tevfik CEYHAN

9 9

10 10 İÇİNDEKİLER Sayfa KABUL VE ONAY SAYFASI...III ÖZET...V ABSTRACT... VII TEŞEKKÜR...IX İÇİNDEKİLER...XI ŞEKİLLER DİZİNİ...XV ÇİZELGELER DİZİNİ... XIX KISALTMALAR DİZİNİ... XXI 1. GİRİŞ LİTERATÜR BİLDİRİŞLERİ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Örnekleme Sahası Balıkçılık Anket Merkezleri Su Sıcaklığı Balık Örneklemesi Metrik Karakterler Yaş Tayini Balık Boyu-Otolit Boyu İlişkisi Cinsiyet Saptama ve İlk Cinsel Olgunluk... 27

11 11 İÇİNDEKİLER (Devam Ediyor) Sayfa Gonodasomatik İndeks (GSI) Büyüme Parametreleri Büyüme Performansı İndeksi (Φ, Phi-prime) Boy-Ağırlık İlişkisi Kondisyon Faktörü (K) Populasyonda Mortalite BULGULAR Teknelere Ait Bulgular Av Araçları ve Avcılığa İlişkin Bulgular Oltalar Uzatma Ağları Alamana Ağları İstavrit (Canavar) Ağları Su Sıcaklığı Lüfer (Pomatomus saltatrix) Balığına İlişkin Bulgular Boy ve Ağırlık Kompozisyonu Boy-Ağırlık İlişkisi Kondisyon Faktörü Yaş-Boy İlişkisi Populasyonda Üreme Yaş-Eşey Kompozisyonu İlk Cinsel Olgunluk Gonodasomatik İndeks (GSI)...75

12 12 İÇİNDEKİLER (Devam Ediyor) Sayfa Balık Boyu-Otolit Boyu İlişkisi Stoğa Katılım Populasyonda Mortalite TARTIŞMA VE SONUÇ ÖNERİLER KAYNAKLAR DİZİNİ ÖZGEÇMİŞ

13 13

14 14 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Sayfa Şekil 1.1. Lüfer balığının (Pomatomus saltatrix) dünyadaki dağılımı... 2 Şekil 1.2. Dünya ve Türkiye deki lüfer av miktarları... 5 Şekil 1.3. Türkiye lüfer avcılığının dünya lüfer avcılığına oranı... 5 Şekil 1.4. Türkiye denizlerinde lüfer balığı av miktarları... 6 Şekil 3.1. Lüfer (Pomatomus saltatrix L. 1766) in genel görünüşü Şekil 3.2. Örnekleme alanı Şekil 3.3. Polyestere gömülmüş lüfer balığı otolitleri Şekil 3.4. Sertleşmiş polyesterdeki lüfer otoliti Şekil 3.5. Düşük devirli kesit makinesi Şekil.3.6. Lüfer otolitinin kesilmesi Şekil µ, 800 µ ve 1200 µ luk zımpara kağıtları Şekil 3.8. Alüminyum oksit kullanılarak yapılan parlatma işlemi Şekil 4.1. Uzun olta Şekil 4.2. Lüfer oltası Şekil 4.3. Gezer lüfer oltası Şekil 4.4. Lüfer çaparisi Şekil 4.5. Hırsızlı zoka Şekil 4.6. Mavruka oltası Şekil 4.7. Çok iğneli mavruka oltası Şekil 4.8 Mantarlı olta... 43

15 15 ŞEKİLLER DİZİNİ (Devam Ediyor) Şekil Sayfa Şekil Boncuk kurşun kullanılan mantarlı olta...44 Şekil At-çek oltası...45 Şekil Sade lüfer uzatma ağı...46 Şekil Fanyalı lüfer uzatma ağı...46 Şekil Sade lüfer alamanası...47 Şekil Aykırılı lüfer alamanası...49 Şekil Sade çinekop alamanası...50 Şekil Fanyalı lüfer alamanası...51 Şekil Fanyalı çinekop alamanası...52 Şekil Aykırı bulunan fanyalı çinekop alamanası...53 Şekil Derinliği değişen alamana ağı...54 Şekil Alamana ile lüfer avcılığı yapan tekne...55 Şekil Alamana teknelerinde ayna...56 Şekil Neta elamana ağı...56 Şekil Alamana ile yakalanan lüfer balıkları...57 Şekil İstavrit (Canavar) ağının ölçeksiz demostrasyonu...58 Şekil İstavrit (canavar) ağı...59 Şekil Deniz suyu yüzey sıcaklıkları...63 Şekil Aylara göre boy % frekans grafiği...64 Şekil Pomatomus saltatrix in boy-ağırlık ilişkisi...69 Şekil Aylara göre kondisyon faktörü değerleri...70 Şekil Lüfer balıklarının otolit görünümleri (A, 0 Yaş; B, I Yaş; C, II Yaş; D, III Yaş; E, IV Yaş)...71

16 16 ŞEKİLLER DİZİNİ (Devam Ediyor) Şekil Sayfa Şekil Lüfer balıklarına yaş-boy ilişkisi Şekil P. saltatrix in ilk cinsi olgunluk yaşı Şekil P. saltatrix in gonodasomatik gelişimi (GSI) Şekil Çatal boy-otolit boyu ilişkisi Şekil Lüfer balığının stoğa katılım ayları... 78

17 17

18 18 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Sayfa Çizelge 1.1. Lüfer balığının boyutlarına göre isimlendirilmesi... 2 Çizelge 4.1. Marmara Bölgesi nde incelenmiş lüfer teknelerinin boy ve makine güçlerine göre dağılımı Çizelge 4.2. Marmara bölgesi lüfer balıkçı teknelerinin özellikleri Çizelge 4.3. Marmara bölgesinde lüfer balıkçığı yapan gırgır teknelerinin özellikleri Çizelge 4.4. Yakalanan lüfer balıklarına ait boy-ağırlık değerleri Çizelge 4.5. Lüfer balıklarının yaş gruplarına göre ortalama çatal boy ve total ağırlık değerleri [belirsizler (A),erkekler (B), dişiler (C), total (D)] Çizelge 4.6. Pomatomus saltatrix in yaş-boy anahtarı Çizelge 4.7. Lüfer balıklarının cinsiyetlerine göre boy-ağırlık ilişkisi Çizelge 4.8. Lüfer balıklarının cinsiyetlerine göre büyüme parametreleri ve performans indeksleri Çizelge 4.9. Lüfer populasyonunda VBBP ye dayanarak oluşturulan boyca ve ağırlıkça büyüme denklemleri Çizelge 4.10a. Lüfer balıklarının yaş gruplarına göre ölçülmüş ortalama boy değerleri ile VBBF ile hesaplanmış boy değerleri... 73

19 19 ÇİZELGELER DİZİNİ (Devam Ediyor) Çizelge Sayfa Çizelge 4.10b. Lüfer balıklarının yaş gruplarına göre ölçülmüş ortalama ağırlık değerleri ile VBBF ile hesaplanmış ağırlık değerleri...73 Çizelge Lüfer populasyonun yaş-eşey kompozisyonu...74 Çizelge Lüfer balığına ve otolitlerine ilişkin tanımlayıcı bilgiler...76 Çizelge Lüfer balıklarının mortaliteleri, yaşama ve sömürülme oranları...78 Çizelge 5.1. Çeşitli denizlerde lüfer balıklarının yaşa bağlı boy dağılımları (cm)...84 Çizelge 5.2. Farklı denizlerdeki lüfer populasyonlarının büyüme parametreleri...87

20 20 KISALTMALAR DİZİNİ FL g Kg m mm OL PA Pb PL PP SL TGB TL VBBF YOY Çatal Boy Gram Kilogram Metre Milimetre Otolit Boyu Poliamid Kurşun Plastik Polipropilen Standart Boy Tam Göz Boyu Total Boy Von Bertalanffy Büyüme Formülü Young of the Year (Yılın Genç Bireyi)

21 21 1. GİRİŞ Pomatomidae familyasının yegane üyesi olan lüfer balıkları, Pomatomus saltatrix (L. 1766), dünyadaki ılıman ve sıcak sularda ve genel olarak kıtasal kenar üzerinde bulunmaktadır (Briggs 1960; Wilk, 1977). Kuzey ve orta Pasifik Okyanusu dışında bütün denizlerde kıtasal kenar ve haliçler içerisinde göç eden bir türdür. Lüfer balıkları Atlantik Okyanusu nda Nova Scotia dan Teksas a kadar olan bölge, Bermuda, Küba, Venezuella, Brezilya dan Uruguay a kadar olan kısım ile Azor Adaları, Portekiz den Senegal e olan kısım ile Angola dan Güney Afrika ya kadar olan bölgede dağılım göstermesinin yanı sıra, Hint Okyanusu nda; Güney Afrika nın doğu kıyıları; Madagaskar, Malay yarımadası, Tazmanya, Güney ve Batı Avustralya da bulunmaktadır (Wilk, 1977; Champagnat, 1983) (Şekil 1.1). Ayrıca, Lüfer balıkları Akdeniz in özellikle kuzey bölgelerinde olmak üzere tamamında ve Karadeniz ile Azak Denizi nde de yer almaktadır (Slastenenko, ; Tortonose, 1975).

22 22 Şekil 1.1. Lüfer balığının (Pomatomus saltatrix) dünyadaki dağılımı Lüfer balıkları, Türkiye nin tüm denizlerinde de yer almakta ve ekonomik olarak değerli bir tür olarak kabul edilmektedir (Akşıray 1987; Demirsoy, 1999). Lüfer balıkları geçmişten günümüze büyüklüklerine bağlı olarak ayrı ayrı isimlendirilmiştir (Ninni, 1923; Türgan, 1959) (Çizelge 1.1). Çizelge 1.1. Lüfer balığının boyutlarına göre isimlendirilmesi (Ninni, 1923; Türgan, 1959) Boy aralığı (cm) Kg da balık adedi İsim Defne Yaprağı Çinekop Sarıkanat Lüfer Kofana

23 23 Eski yıllarda Ağustos ayında avlanan balıklara koruk lüfer ve bir tanesi bir kilogramdan fazla gelenlere sırtıkara dendiği (Deveciyan, 1915) bilinse de, günümüzde bu isimlendirmeler kullanılmamaktadır. Lüfer balığı geçmişte edebiyatımıza da konu olmuştur. Akçiçek (2000), tarihimizde lale devri gibi lüfer devrinin de olduğunu ifade etmekte ve Ahmet Rasim in (1982) Şehir Mektupları nda, Ahmet Hamdi Tanpınar ın (1997) Huzur adlı eserine atfen, edebiyat yazarlarının lüfer balıklarından bahsettiklerini bildirmektedir. Boğaz ve İstanbul un yaşamıyla bütünleşmiş bir balık olan lüfer, en lezzetli balıklar arasında sayılır (Akçiçek, 1998). Aynı zamanda saray sofralarında konuk ve üst düzey bürokratlar için de avcılığı büyük bir merak konusu olmuştur. Ninni (1923), İstanbul daki lüfer avcılığını Silivri de 15 Ağustos ta yani yaklaşık olarak balıkların Karadeniz den Marmara ya geçişinin başladığı günlerde yapılan şenliklerle başladığını, avcılığında çeşitli yöntemler kullanıldığını, boğaz boyunca amatör balıkçılar ve birçok İstanbullu geçiş mevsimi boyunca bu balığın tazesini avlamak için kıyılara koşup, gene de en verimli ve bol şekilde avlanmak için Boğaz da bir yalıya ihtiyaç olduğu şeklinde bildirmiştir. Eski devlet adamlarından, ünlülerden birçok lüfer avı meraklıları arasında Sultan Aziz'in başmabeyncilerinden Nevres Paşa, Ahmet Rasim, Recaizade Ekrem Bey, Sahip Molla Bey ve Sait Halim Paşa'nın isimleri sık sık geçerdi. Paşa ve mirasyedilerden başka padişahlar arasında da

24 24 Sultan Aziz lüfer tutmaya merak salanlardandı. O devirde, ağzında gümüş zokayla yakaladığı lüferi, balığa son derece meraklı saray erkanından birine sunan bir balıkçının bir kese altınla ödüllendirildiği bilinir (Pasiner, 2003). Ninni (1923), her yıl önemli miktarda lüferin İstanbul pazarına girdiğini, bu rakamın 1911 yılında 100 ton, 1912 de 50 ton ve izleyen yıllarda azalan miktarlarda gerçekleştiğini bildirmiştir yılından 2002 yılına kadar olan Dünya ve Türkiye lüfer avcılığı miktarları incelendiğinde, dünyadaki en fazla üretim olan ton 1983 yılında kaydedilmiştir. Türkiye'deki lüfer avcılığında ise 1973 yılında 391 ton ile en az üretim elde edilmiş iken; 1982 yılında maksimum ton ile en çok üretim gerçekleşmiştir yılında yoğun çinekop akımının olduğu Türkiye denizlerindeki avcılık miktarı olarak kayıtlara geçmiştir (Şekil 1.2) li yıllardan sonra Türkiye balıkçılık sektörünün gelişmesi, tekne boylarının büyümesi, sonar, eko-sounder gibi cihazların balıkçılıkta yer alması ve gırgır takımlarının daha yoğun kullanılması ile birlikte lüfer balığı avcılığı da miktar olarak artış göstermiş ve 2002 yılına kadar ortalama dünyadaki avcılığın %36 sı; en az 1997 yılında %15,96, en çok 1982 yılında %57,45 i olmak üzere Türkiye denizlerinde gerçekleştirilmiştir (Şekil 1.3) (FAO, 2000).

25 25 Dünya ve Türkiye'de Lüfer Av Miktarları ton Yıllar Dünya Türkiye Şekil 1.2. Dünya ve Türkiye deki lüfer av miktarları (FAO, 2000) Türkiye Lüfer Avcılığı'nın Dünya Lüfer Avcılığına Oranı % Yıllar Şekil 1.3. Türkiye lüfer avcılığının dünya lüfer avcılığına oranı (FAO,2000) Türkiye denizlerinde en yoğun avcılık %57 oranında Karadeniz de yapılmaktadır. Bu bölgeyi %34 oranında Marmara Denizi takip etmektedir. En az avcılık 320 ton ile Akdeniz de gerçekleşmiştir (DİE, 2003).

26 26 Türkiye Denizleri Lüfer Balığı Av Miktarları 34% 8% 1% 57% Karadeniz Marmara Ege Akdeniz Şekil 1.4. Türkiye denizlerinde lüfer balığı av miktarları (DİE,2003) Türkiye denizlerinde tonları bulan avcılığının yapıldığı, edebiyatımıza, kültürümüze kadar girmiş olan bu balık üzerine Türgan (1959) dan sonra bir bilimsel çalışma yürütülmemiş olması, bu konudaki eksikliği gözler önüne sermektedir. Bu çalışmada, lüfer balıkçılığında kullanılan av araçlarının teknik planlarının çıkarılması, avcılık metotları, lüfer balıklarının büyüme parametreleri, stoğa katılımları, mortalite oranları, boy, yaş dağılımları ile kondisyon faktörleri sürdürülebilir balıkçılığa öneriler geliştirebilmek için araştırılmıştır.

27 27 2. LİTERATÜR BİLDİRİŞLERİ Lüfer balıkları (Pomatomus saltatrix) üzerine yapılmış olan çalışmalar incelendiğinde, araştırmaların özellikle Atlantik Okyanusu nda ve Amerika nın Atlantik kıyılarında yoğunlaştığı ve sınırlı sayıda Avustralya kıyılarında ve Akdeniz de yapıldığı görülmektedir. Yapılan çalışmalar balığın biyolojisi, üreme biyolojisi, mide içeriği (özellikle küçük bireylerde) ve az sayıda avcılığına yöneliktir. Türkiye denizlerinde lüfer balığının gerek biyolojisi gerekse avcılığı üzerine yapılan çalışmalar ise oldukça sınırlıdır. Champagnat (1983), lüfer balığının biyolojisi, üremesi ve taksonomisinin yanında Senegal kıyılarında özellikle Cayar ve Saint Lois de dar gelirliler bireyler için çok büyük ekonomik önemi olan türün 1970 den başlayan küçük balıkçılığı ile lüferin populasyon parametreleri üzerinde durulmuştur. Bu çalışma, lüfer balığı üzerine yapılmış kapsamlı ender çalışmalardan birisi olmaktadır. Chiarella and Conover (1990), lüfer balıklarının Atlantik Okyanusu nun Kuzeybatı kıyılarında, baharda Güney Atlantik Körfezi nde, yazın ise Orta-Atlantik Körfezi nde ürediklerini bildirmişlerdir. Araştırıcılara göre, bahar aylarında ve yazın üreyen balıklar aynı stoğun bireyleridir. Juanes et al. (1993), lüfer balıklarının fırsatçı bir şekilde beslendiklerini ve besinlerinin ağırlık olarak %96-99 unun çeşitli türde balıklar olduğunu bildirmişlerdir. Araştırıcılar, Hudson Nehri halicindeki 0 yaşındaki lüfer balıklarının predasyonunun, 0 yaşındaki anadrom

28 28 balıkların mortalitesi için önemli bir kaynak olduğunu iddia etmektedirler. McBride et al. (1993), Güney Atlantik Körfezi içerisindeki haliçlere katılım yapan lüfer balıkları üzerine yapmış oldukları çalışmada baharda yumurtlanmış bireylerin 40 ile 60 günlük iken, yazın yumurtlanmış bireylerin ise Kasım ayında 100 günlükten büyük olanların haliçlere girdiğini bildirmişlerdir. Sabates and Martin (1993), lüfer balıklarının Kuzeybatı Akdeniz de suyun en sıcak olduğu (25 C) Temmuz dan Eylül e kadar olan dönemde yumurtladıkları, 20 m ila 100 m derinliklerde yoğun olarak bulunmuş larva boyutunun 2,25 mm ile 2,75 mm stardart boy ölçüsünde olduğunu bildirmişlerdir. Araştırıcılar, lüfer balığının bu bölgede yapılmakta olan avcılıkta hedef tür olarak kabul edilemeyeceğini ve Katalan kıyılarındaki avcılık filosunun toplam üretimde çok küçük bir yer tutmasına karşılık, özellikle bölgesel olarak önem arz ettiğini rapor etmişlerdir. Aynı zamanda, Mayıs ve Ekim ayları arasında en çok avcılığın 10 ila 20 ton arasında olduğunu, Şubat-Nisan ayları arasındaki su yüzeyi sıcaklığının en düşük olduğu dönemde ise, en az avcılığın yapıldığını bildirmektedirler. Juanes and Conover (1994), haliçlerde bulunan yılın genç bireyleri üzerine yapmış oldukları çalışmada, lüfer balıklarının beslenmesinde balıkların zooplanktondan daha yüksek olduğunu, 5-7 saat içerisinde sindirimin gerçekleştiği, tüketimin %20-30 vücut ağırlığı/gün olduğu ve büyümenin 1-2 mm/gün olduğunu bildirmişlerdir.

29 29 Buckel et al. (1995), juvenil bireylerin hızlı büyüdüğünü ve gittikçe artan bireysel tüketimlerinin büyük olduğunu, bunun yem populasyonu üzerine büyük bir etki yaptığını bildirmişlerdir. Çalışmalarında aynı zamanda, sıcaklığın etkilerinin tespiti, büyümedeki vücut ölçüsünün allometrisi ve sindirim oranlarına yönelik çalışmalarının arazi şartlarının gerçekleştirildiği ortamlarda olması gerektiğine de yer vermişlerdir. Terceiro and Ross (1993), 1982 yılından itibaren Kuzey Karolayna da ticari balıkçılıktan elde edilmekte olan biyolojik verileri kullanarak yapmış oldukları çalışmada, IALK ve MULTIFAN olarak isimlendirilen iki adet istatistik metodunu yaşlara göre boyların çözümlenmesi için kullanmışlardır. Araştırıcılar, yaş için de yüksek boy seçiciliği olan veya ileri yaşlarda yavaş büyüme gösteren türlerde MULTIFAN nın yaşlardaki boyun asimetrik dağılımından yaş hesaplamada daha iyi olduğu sonucuna varmışlardır. Juanes and Conover (1995), genç lüfer balıklarının Nev York taki Büyük Güney Körfezine katılımlarının ana besinleri olan Atlantik silverside (Menidia menidia) ın görünmesi ile belirdiği, yılın genç bireylerinin (YOY), birincil olarak bu körfezde bulunan en yoğun av ile beslenmekte oldukları ve küçük boydaki avları seçtiğini bildirmektedirler. Juanes et. al. (1996), lüfer balıkları üzerine yapılmış olan çeşitli çalışmaları derledikleri çalışmalarında, dünyadaki lüfer stoklarını Kuzey ve Güney yarımküre populasyonları olarak iki ana kısma ayırmıştır.

30 30 Kuzey yarımkürede kuzey Atlantik in batısı, Meksika Körfezi, Akdeniz, Karadeniz ve Kuzeybatı Afrika da yer alan populasyonlar bulunur iken, Güneybatı Atlantik, Güneydoğu Afrika, Batı ve Doğu Avustralya populasyonları ise güney yarımküre populasyonları içerisinde yer almaktadır. Derlemede; bu bölgeler içerisinde yer alan populasyonların, üreme zamanları, yumurta ve larvaların bazı parametreleri ve büyümeleri üzerine yapılmış olan çalışmalar bir araya getirilmiştir. Gordina and Klimova (1996), Karadeniz de lüfer balığının yumurtlaması üzerine yaptıkları araştırmada, Haziran ayından Eylül ayının ortalarına kadar Karadeniz in doğu bölgesi hariç yumurtlamanın C sularda olduğunu bildirmişlerdir. Bu çalışma, lüfer balıklarının sadece Marmara Denizi nde ürediği ve beslenmek amacı ile Karadeniz e geçtiği tezinin çürütülmesi açısından önem arz etmektedir. Marks et al. (1996) lüfer balıklarının solungaçlarında bir dış parazit olan Lironeca ovalis in %25,4 oranında bulunduğu bireylerin, parazit bulunmayan bireylere göre % 3 oranında daha az ağırlığa sahip olduklarını bildirmişlerdir. Araştırıcılar aynı zamanda bu parazitin balığın bireysel olarak hayatta kalmasını engelleyici bir tehdit unsuru olmadığını da rapor etmişlerdir. Buckel and Conover (1997), Hudson Nehri halicinde yaptıkları çalışmada, ığrıp ağlarının birim av gücünün gündüzleri geceye oranla daha yüksek olduğu, yüzey trolünün gündüzleri, uzatma ağlarındaki birim av gücünün de gün batımı ve gün doğumunda en yüksek değerlere ulaştığını bildirmişlerdir. Bu çalışmaya göre, lüferler gündüzleri kıyıda

31 31 ve su yüzeyine yakın bölgelerde bulunurken; geceleri açıklarda ve su yüzeyinin altındaki bölgelerde yer almaktadırlar. Aynı zamanda araştırıcılar, balıklarda mide doluluğunun öğleden sonraya doğru arttığını, ilerleyen saatlerde veya akşama doğru en üst düzeye ulaştığını, geceleri düşen mide doluluğunun sabaha doğru artmaya başladığını rapor etmişlerdir. Buckel et al. (1998), 0 yaşındaki lüfer balıklarında Artemia sp. ile beslenen balıkların büyüme oranının balıkla beslenenlere göre daha düşük olduğunu bildirmişlerdir. Araştırıcılar balıkla beslenen lüferlerin günde 2 mm ye, Artemia sp. ile beslenenlerin 1,0-1,6 mm/gün e eriştiklerini; aynı zamanda Artemia sp. dan balık ile beslenmeye yapılan geçişten sonra büyüme oranının çok hızlı bir şekilde arttığını da bildirmektedirler. Austin et al. (1999), Atlantik kıyılarındaki lüfer stoğunun yapısının iyi anlaşılmadığını iddia ederek, yaptıkları araştırmada 93 mm ile 888 mm total boy (TL) arasında değişen boylardaki 1386 lüfer balığından 22 adet morfometrik ölçüm gerçekleştirmişler ve lineer diskriminant fonksiyon analizi ile elde ettikleri örnekleri sınıflamışlardır. Araştırıcılar, Orta-Atlantik te tek stoğun bulunduğunu, monotip de çevresel nedenlerle değişiklikler olduğunu bildirmişlerdir. Buckel et al. (1999a), genç ve ergin bireylerde besin analizi yapmışlar ve yüksek tüketim oranına sahip olduklarını bildirmişlerdir. Araştırmada, baharda yumurtlamış kohortun (tertip) önemli orandaki büyük boyutları kalamar (Loligo pealei), butter balığı (Peprilus

32 32 triacanthus), çizgili hamsi (Anchoa hepsetus) ve Akdeniz hamsisi (Etrumeus teres) gibi diğer türlerin tüketimi ile ilişkilendirilmiştir. Yazın yumurtlamış bireylerde 1995 yılındakiler 1994 yılındakilere göre önemli oranda küçüktürler ve besini ile av boyutu oranları, yazın yumurtlamış kohortun balık yeme, beslenme miktarı üzerinde büyük etkisinin olduğunu bildirmişlerdir. Kanibalizm hemen hemen bulunmamaktadır. Kenardaki yılın genç bireyleri (YOY) olan lüferlerin günlük oran hesaplamaları ( %4-12 vücut ağırlığı/gün) yaz sonunda haliç hesaplamalarındakine benzerlik göstermektedir. Eylül ayı boyunca, YOY lüferlerinin toplamda 1994 yılında 6,0 ve 6,8 milyon körfez hamsisi (Anchoa mitchilli), 1994 yılında 2,4 den 5,3 milyona kadar körfez hamsisini tükettiğini rapor etmişlerdir. Buckel et al. (1999b), ABD nin doğu kıyılarında bulunan lüfer balıkları ile ticari avcılığın lüfer balıklarının yemi olan türler üzerine baskısının karşılaştırıldığı çalışmalarında, lüfer balığının besinleri olan balık populasyonları üzerinde balıkçılıktan daha fazla baskı oluşturduğu, bir yıldaki kendi biyokütlesinin sekiz katı büyüklükte av biyomasını tükettiğini belirtmişlerdir. Araştırıcılara göre, 1 ve 3 yaşları arasındaki lüfer balıkları en çok baskıyı oluşturmaktadır. Fahay et al. (1999), lüfer balığının yaşam döngüsü ve habitat özelliklerini açıkladığı çalışmasında, Nev York Körfezi nde yaz boyunca YOY lüferlerinin iki modelli (bimodal) dağılımı, doğu kıyıları boyunca iki yumurtlama olayı olduğunu bildirmiştir. Günümüzdeki çalışmalar, yumurtlamanın tek ve sürekli olduğunu bildirmekle beraber, genç

33 33 bireylerin orta boyda kaybolmasından, bölünmüş sezon görünümü içinde oldukları sonucuna varmışlardır. Young et al. (1999), 1994 ve 1996 yılları arasında 1200 km lik Batı Avustralya kıyılarında yaptığı etiketleme çalışmasında, 3949 adet yasal 250 mm lik boy uzunluğunun altında bireyi, 1015 ergine yakın ve 143 adet ergin bireyi etiketlemişlerdir. Bu çalışmanın sonucunda, yasal boyun altındaki bireyler ile ergine yakın olanların büyük bir kısmının 25 km den kısa göç yaptığı ve bu esnada haliçlerde yakalandığını bildirmişlerdir. Araştırıcılar büyümenin 0,41±0,19 ile 0.44±0,12 mm/gün olduğunu ve böylelikle lüferlerin ay içerisinde yasal boya eriştiklerini de rapor etmişlerdir. Munch and Conover (2000), Orta Atlantik Körfezi haliçlerinde stoğa yeni katılan lüfer balıkları üzerine yaptıkları çalışmada, bahar ve yaz kohortu arasında pozitif bir korelasyon olduğunu, bununla birlikte bahar kohortunun baskın olmasının yaz kohortu içindeki kanibalizmden ortaya çıktığı hipotezinin yanlış olduğunu savunmuşlardır. Araştırıcılara göre Nisan ve Mayıs ayları içerisindeki rüzgarlar sebebiyle oluşan yüzey akıntısı larva veya juvenil bireylerin kıyı eğimli bölgelere taşınmasına yardımcı olmaktadır. Lucena and O Brien (2001), uzatma ağı ile yakalanan balıkların 1-5 yaş arasında, gırgır ve trol ile yakalanan bireylerin 1-7 yaş arasında olduğunu tespit etmişlerdir. Uzatma ağlarının 1 ile 2 yaşındaki balıkları gırgıra göre daha çok; 3-5 yaşındaki bireyleri ise gırgır takımların da göre daha az avladığını bildirmektedirler.

34 34 Muller (2001), Florida sahillerinde yapılmakta olan lüfer balığı avcılığını incelediği çalışmasında, bölgedeki olta avcılığı, uzatma ağları avcılığı içerisinde yer alan balıkçı sayısı ve operasyon sayısı ile karaya çıkan lüfer balıkları üzerine ilişki kurmuştur. Sonuçta, av aracı sınırlamaları sebebi ile bölgedeki ticari balıkçılık kendileri için ayrılmış kotanın yarısından daha azını avladığını bildirmiştir. Araştırıcıya göre, 31 cm olan boy yasağı balıkçılar için problem yaratmakta, minimum boyut, sportif avlama sınırlaması, ticari avcılıktaki günlük sefer sınırlamaları ile ip çevirme ağlarının bu sularda yasaklanması Florida daki Atlantik kıyısı lüfer populasyonu üzerindeki avcılık mortalitesini düşürmektedir. Salerno et al. (2001), lüferlerin ABD nin doğusunda Meksika Körfezi ve Florida dan Maine e kadar olan kısım içerisinde bulunduğunu bildirmiştir yılları arasındaki periyotta yapılan bu çalışmada 0,1,2 ve 3+ yaşlarına ait sonbahar coğrafik dağılımı da analiz edilmiş ve her iki cinsiyet ve tüm yıllara göre birleştirilmiş von Bertalanffy büyüme parametreleri L = 87,2 cm, k = 0,26 ve t 0 = - 0,93 olarak bulunmuştur. Olgunlaşma için ortalama uzunluk erkeklerde 33,9 cm ve dişilerde 33,4 cm olarak tespit edilmiştir ve ortalama olgunluk yaşı yaklaşık olarak erkekler için 1,2; dişiler için 1,1 olarak bildirilmiştir. Lucena et al. (2002), yılları arasındaki periyota göre 1992 ile 1998 yılları arasındaki yumurtlayan stok biyomasının düştüğü ve balıkçılık mortalitesinin arttığını bildirmişlerdir. Ayrıca, günümüzde lüfer balığının her yaş sınıfı üzerinde sömürme devam ettiğini, ergin bireylerin yoğun olarak sömürülmekte ve genç bireylerin stoğun korunması için yeterli olmadığını rapor etmişlerdir.

35 35 Türkiye de yapılmış olan çalışmalara bakıldığında; Deveciyan (1915), lüfer balıklarının Boğaziçi ile boğaz haricinde Marmara Denizi nin boğaz mahallerinde, Selanik Körfezi, İzmir Körfezi ve İskenderiye (Mısır) ye kadar olan bölge içerisinde bulunduğunu, balığın Karadeniz ve Marmara arasında göçünün olduğunu bildirmiştir. İstanbul Boğazı civarında avcılığın dalyanlar ve yemli-yemsiz oltalar ile yapıldığı araştırmada yer almaktadır. Slastenenko ( ), balığın biyolojik özelliklerinden bahsetmiş ve Karadeniz limanlarında, Kırım ve Kafkasya sahilleri boyunca, Karadeniz in kuzeybatı bölümü ve Türkiye, Bulgaristan ve Romanya sahilleri boyunca, Azak Denizi, Kerç Boğazı, Marmara ve Akdeniz de yaşadığını bildirmiştir. Türgan (1959), 1955 ve 1957 yılları arasında lüfer balığının biyolojisi üzerine yürüttüğü çalışmasında, balığın sistematik karakteri, yaş, boy-ağırlık, büyüme, beslenme, yumurtlama ve markalama ile göç yollarının tespiti ve avcılığına ilişkin verilere yer vermiştir. Araştırıcı en fazla 6 yaşına kadar ulaşmış bireylerden elde ettiği biyolojik verilerin yanı sıra iki yıllık zaman içerisinde markalama çalışması sonucunda göç yollarını bildirmektedir. Bu çalışma Türkiye Denizleri içerisinde lüfer balığı üzerine yapılmış en kapsamlı çalışma olma özelliğini de taşımaktadır. Üner (1961), Lüfer balığının kısmen morfometrik özellikleri, Karadeniz ve Marmara Denizi arasındaki göçü ile avcılığının yer aldığı çalışmasında, Marmara Denizi ne doğru göç esnasında voli ağları, gırgır,

36 36 dip ağları ve muhtelif otalar ile avcılığının yoğun olarak yapılmasına karşın, Karadeniz e doğru göç esnasında olta ile avcılığının verimli olmadığını ve dalyan, gırgır ve voli ağları ile avlandığından bahsetmektedir. Akşıray (1987), lüfer balığının biyolojisi, avcılığı ve üremesi konusunda bilgilerin yer aldığı çalışmasında; I yaşını tamamlamış (I - I+) olanların cm, 2 yaş ve üzerinin (II - II+) cm, 3 yaş ve üzerinin de (III - III+) cm e kadar olabileceğini bildirmiştir. Araştırıcı, lüfer balıklarının özellikle kış devresini geçirmek üzere Karadeniz den Marmara ve Ege ye doğru göçtükleri (Katavaşya) dönemde İstanbul boğazı ve civarlarında yemli olarak çeşitli zokalar ile donatılmış olta takımları, uzun olta, mavruka, mantarlı olta vb. yanında seğirtme, yünlü, yüksük, kaşık gibi yemsiz takımlarla avlandığını, ayrıca diğer denizlerde de dip veya su üstü uzatma, alamana gırgır ve yeldirme takımları ile avlandığını ve yazı geçirmek ve beslenmek amacı ile kuzeye Karadeniz e doğru olan (Anavaşya) devrede, sahillerde kurulu dalyanlar ile avlandıklarına ait bilgilere yer vermiştir. Alpbaz ve Kınacıgil (1988) in Ekim ve Şubat ayları içerisinde İzmir Körfezi nde bulunan lüfer balıkları üzerine yürüttükleri çalışmalarında, 25 ile 49 cm arasında total boyları değişen 400 adet bireyin boy, yaş ve cinsiyetleri arasındaki ilişkilerden bahsedilmiştir. İzmir körfezi nde en çok avcılığın iki yaşındaki bireyler üzerinde olduğunu bildirmişlerdir.

37 37 Alpbaz vd. (1991), 30 adet defne yaprağı üzerine yaptıkları çalışmada, balıkların ortalama boylarını 16,77 cm; ortalama canlı ağırlığı ise 47,96 gr olarak bulmuşlardır. Araştırıcılar Türkiye de lüfer balıklarının yetiştiriciliğinin yapılmasının önemini vurgulamışlardır. Hoşsucu (2000), Türkiye denizlerinde lüfer avcılığında kullanılan uzun olta, at-çek oltası, yemli kısa köstekli çinekop çaparisi ve alamana ağları ile yapılan avcılıkta kullanılan av takımlarının genel özelliklerini ve kullanım yöntemlerini bildirmiştir. Bulut vd., (2004), Çanakkale bölgesinden ağ dalyan ve olta ile avlanan cm boy aralığında; g ağırlık aralığındaki lüfer balıklarını 1 adet plastik tankta ve 3 adet demir kafeste akua-kültür ortamına almayı amaçlamışlardır. Plastik tank içersinde bulunan olta ile avlanan balıklar 14 gün süre yaşamıştır. Bu çalışma lüfer balığı için kültür sistemlerine adaptasyon çalışmalarının başlaması için ilk aşama olan taşıma sistemlerinin üzerinde yoğun bir çalışma gerektiğini gösteren bir araştırmadır.

38 38 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. MATERYAL Araştırmanın canlı materyali lüfer (Pomatomus saltatrix L. 1766) balıklarıdır (Şekil 3.1). Şekil 3.1. Lüfer (Pomatomus saltatrix L. 1766) in genel görünüşü Lüferin sistematikteki yeri Froese and Pauly (2004) e göre şu şekildedir: Filum Klasis Ordo Familya : Chordata : Actinopterygii : Perciformes : Pomatomidae Pomatomus saltatrix (Linnaeus, 1766). Pomatomus saltatrix in morfolojik özellikleri incelendiğinde; vücut uzun, yanlardan yassılaşmış ve sikloid pullarla örtülüdür

39 39 (Slastenenko, 1955,56). Birinci dorsal yüzgeçte 8-9 adet diken, ikinci dorsal yüzgeçte adet yumuşak ışın, anal yüzgeç 2-3 adet diken ve adet yumuşak ışından meydana gelmektedir. Yanal çizgideki pul sayısı genellikle 95 dir (Oliver et al. 1989). Renk, sırt taraf koyu, yanlara doğru giderek açılan parlak mavi-yeşilimsi-gümüşi renkte olup, karın tarafına doğru parlak beyazdır (Akşıray 1987). Kuyruk homoserk yapıdadır. Üst çene alt çeneden daha kısadır. Çeneler üzerinde birer sıra, kuvvetli, sivri ve aralıklı birbirine eşit olmayan dişler bulunur. Bunlar arasında da küçük dişler yer alır. Üst çenede bu diş serisinin arkasında daha küçük ve zayıf olan ikinci bir diş serisi de bulunur. Ayrıca vomer ve palatin kısımlarında da dişler bulunmaktadır. Dilin ön kısmı düz, arka kısımları ise dişlidir (Türgan, 1959). Pisivor bir beslenme tarzı olan lüfer balıkları tüm dünyada fırsatçı olarak kabul edilmekte ve bulundukları ortamdaki diğer balıkların predatörü haline gelmektedirler ( Juanes et al., 1993; Juanes and Conover 1994,1995; Bucket et al.,1999). Fahay et al (1999), çeşitli araştırıcılara atfen, lüfer balıklarının da; köpekbalıkları, ton balıkları, kılıç balıklarına, genç bireylerin ise bazı deniz kuşlarına yem olduklarını bildirmiştir. Acanthocybium solondri nin de lüfer için önemli bir predatör olduğu bilinmektedir (Wilk, 1977). Kanibalizme ilişkin kesin bilgi mevcut değildir; fakat Fahay et al. (1999), Kuzeydoğu Balıkçılık Bilim Merkezinin (NEFSC) basılmamış verilerine dayanarak, kıyısal kenardaki dip trolü örneklemeleri sırasında elde edilen büyük lüferlerin besin içeriklerinde küçük bir miktar lüferin besin teşkil ettiğini bildirmiştir. Buna rağmen, lüferlerin 12 yaşına kadar

40 40 yaşayabildikleri ve 100 cm uzunluk ve 14 kg ağırlığa kadar erişebildikleri bilinmektedir (Anonymous, 1993). Lüfer balıkları sıcak sulara göç eden balıklardır. ABD nin Atlantik kıyılarında genellikle bahar-yaz döneminde Nev York Körfezi nde ve Nev England ın güneyinde toplanmak için kuzeye göç ettikleri; sonbahar ve kış sezonunda güneye, güney Florida ya kadar olan güney Atlantik Körfezi sularına göç etmektedir (Wilk 1977). Kuzeydoğu Afrika daki lüfer stoğu kuzeye KwaZulu-Nala bölgesinde (von der Elst 1976; Beckley and Connel 1996 in Juanes et al. 1996) ve Doğu Avustralya daki lüfer stoğu yumurtlamak için kuzeye doğru göç etmektedir ( Bade 1977; Pollock 1984; Zeller et al in Juanes et al. 1996). Türkiye sularında ise, bahar döneminde Marmara Denizi nden Karadeniz e, Eylül ayından sonra ise Karadeniz den Marmara Denizi ne ve Ege Denizi ne doğru göç ettiği bilinmektedir (Türgan, 1959; Akşıray, 1987). Heteroseksüel olan lüfer balıklarının üremesi dış döllenme ile olmaktadır (Wilk, 1977). Balıklarda yumurtlama bahar ve yaz ayları içinde olmaktadır (Tortonose, 1975; Wilk 1977; Akşıray 1987; Chiarella and Conover, 1990). Akdeniz de Temmuz dan Eylül ayına kadar 25 C sıcaklıktaki sularda (Sabates and Martin 1993), Karadeniz de Haziran ayından Eylül ayının ortalarına kadar C sularda (Gordina and Klimova, 1996) yumurtlama olmaktadır. Türkiye denizlerinde üremenin gerçekleştiğine dair bir bilgi bulunmamaktadır. Döllenmiş lüfer yumurtaları küresel, 0,9-1,2 mm çapındadır (ortalama 1,0 mm). Ayrıca 0,22 ile 0,30 mm (ortalama 0,25 mm) arası

41 41 çapta değişim gösteren yağ damlası içermektedir. Yumurtanın kapsülü geçirgen, renksiz ince fakat sert, vitellüs kesesi kehribar renginde ve tek yağ damlası koyu kehribar rengindedir. İnkubasyon (çatlama) C de 48 saatte gerçekleşmektedir (Wilk, 1977). Larvalar yumurtadan çıktıklarında 2,0 ile 2,4 mm TL arasındadırlar (Pottern et al. 1989). 10 gün içerisinde larvalar 4-6 mm SL ye ulaşmakta, pelajik juvenil formuna dönüş mm SL boyda 18 ile 25 günlük arasında iken olmaktadır (Hare and Cowen,1994 in Juanes et al., 1996) YÖNTEM Örnekleme Sahası Çalışma, Ocak 2003 ile Aralık 2004 tarihleri arasında Marmara Denizi, Kuzey Ege ve Karadeniz in batı kıyılarında yürütülmüştür (Şekil 3.2.). Şekil 3.2. Örnekleme alanı

42 Balıkçılık Anket Merkezleri Örnekleme sahası içerisinde yer alan balıkçılık merkezlerine gidilerek, lüfer avcılığı yapan balıkçılar ile anket yapılmış, balıkçılık yapan teknelere ve av araçlarına ait bilgiler yerinde ve anketlerle elde edilmiştir. Kullanılan av takımlarının FAO standartlarına (FAO, 1975) göre teknik planları Microsoft Visio 2003 programı kullanılarak çizilmiştir Su Sıcaklığı Aylık deniz suyu sıcaklığı verileri, Çevre ve Orman Bakanlığı, Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü nün Kuzey Ege, Marmara ve Batı Karadeniz bölgesine ait ölçümlerden alınmıştır Balık Örneklemesi Balık örneklemesi, Eylül 2003 ile Eylül 2004 tarihleri arasında aylık olarak gerçekleştirilmiştir. Örneklemeler her ay gırgır, trol, alamana, olta gibi av takımlarından ve bazı aylarda İstanbul balık halinden tesadüfi örnekleme yoluyla alınmıştır. Alınan balıklar diseksiyona tabi tutulmuştur Metrik Karakterler Metrik karakterlerin belirlenmesinde ±1 mm taksimatlı boy ölçüm tahtası, dijital kumpas ve ±0,01 hassasiyetli dijital terazi kullanılmıştır. Metrik karakterler olarak çatal boy (FL) ve ağırlık (W) alınmıştır.

43 Yaş Tayini Barger (1990), lüfer balıklarında yaş tayini üzerine yapmış olduğu çalışmada, okuma uyuşmasını otolitlerde (%92), pul baskısı (%67), omur (%33) ve pullarda (%24) olarak vermiştir. Bu sebepten dolayı yaş tayininde otolit tercih edilmiştir. Alınan otolitler %3 lük NaOH çözeltisinde bir süre bekletilip, saf suya konulmuş, daha sonra kurutulup temizlenmiş ve gliserine gömülerek binoküler altında incelenmiştir. 0, I ve II yaşındaki balıkların yaşlarının okunmasında problem yaşanmamasına rağmen, daha büyük bireylerde CaCO 3 birikimi fazla olduğu için opak otolitlerin direkt okunması mümkün olamamıştır. Bu balıkların yaş okumasının yapılabilmesi için kesit alma tekniği kullanılmıştır. Kesit alma tekniğinde Metin ve Kınacıgil (2001) tarafından bildirilen aşağıdaki işlem sırası uygulanmıştır: Kalıp hazırlama: Otolitten kesit alma işleminin kolay bir şekilde yapılabilmesi için polyester kalıp içersine alınmıştır. 45,5 ml hacmindeki 50 g ağırlığındaki polyesterin %1 i için 10 damla katalizör katılarak homojen bir şekilde karışması sağlanmış ve 1 cm kalınlığındaki silikon kalıplara dökülerek 35 C de etüvde yaklaşık 20 dakika bekletilir. Donan polyester üzerinde otolitler iç bükey tarafı üste gelecek şekilde yerleştirilir. Otolitler yerleştirildikten sonra daha önce hazırlanan polyester karışımda otolitlerin üzerine ilave edilerek etüvde sertleşmesi için bekletilir (Şekil 3.3).

44 44 Şekil 3.3. Polyestere gömülmüş lüfer otolitleri Kesit alma: Sertleşen polyesterdeki otolitlerin (Şekil 3.4) lup altında nukleusları işaretlenir. Daha sonra kesme işlemi için İsomed II Low Speed Saw kesit makinesi (Şekil 3.5) yardımı ile 100µ kesit alabilen bıçak kullanarak istenilen düzlemde parça alınır (Şekil 3.6). Şekil 3.4. Sertleşmiş polyesterdeki lüfer otoliti

45 45 Şekil 3.5. Düşük devirli kesit makinesi Şekil.3.6. Lüfer otolitinin kesilmesi

46 46 Parlatma: Kesit alınan parçanın mikroskop altında net bir şekilde görülebilmesi için zımparalama ve cilalama işlemlerinden meydana gelen parlatma işlemleri uygulanır. ilk işlem olan zımparalama işleminde sırasıyla ve 1200 µ luk zımpara kağıtları (Şekil 3.7.) kullanılarak yavaş dairesel hareketler yapılarak zımparalama işlemi yapılır. Daha sonra üç farklı ölçüde (1/4 µ -1 µ -3 µ) alüminyum oksit kullanılarak parlatma işlemi yapılır (Şekil 3.8). İlk önce 3 µ luk alüminyum oksit kullanır, en son 1/4 µ luk tercih edilir. Preparatın bir yüzünde nukleusun belirlenmeye başlanması ile diğer yüzeye geçilir. Şekil µ, 800 µ ve 1200 µ luk zımpara kağıtları

47 47 Şekil 3.8. Alüminyum oksit kullanılarak yapılan parlatma işlemi Gözlem: Kesit alınan ve düzgün parlatılan otolit örneğine alttan veya üstten aydınlatmalı mikroskop yardımı ile bakılarak mevsimsel (opak ve hyalin)halkalar sayılır Balık Boyu-Otolit Boyu İlişkisi Balık boyu ile otolit boyu arasındaki ilişki lineer regresyon analizi ile tanımlanmış, regresyon denklemi ve tanımlayıcılık katsayısı (R 2 ) hesaplanmıştır Cinsiyet Saptama ve İlk Cinsel Olgunluk Örneklerin cinsiyeti ve cinsel olgunluğu gonadların gözle incelemesiyle saptanmıştır. Dişi balıkların ovaryum gelişimleri 5 safhada incelenmiştir (Gunderson, 1993).

48 48 I. SAFHA. : Immatur. Olgunlaşmamış safha II. SAFHA gözle görülmez. : Dinlenme. Katı ve opak gonad.; oositler çıplak III. SAFHA : Olgunlaşmada. Portakal Renkli Gonad; oositler çıplak gözle görülebilir. IV. SAFHA : Olgun. Yumurtalar iri ve saydam. V. SAFHA : Boşalmış. Birkaç soğurulmuş yumurta kalıntısı içerebilir. P. saltatrix in dişi gonadlarının III. safhasının yüzdesi alınarak %50 sıklığa karşılık gelen yaş grubu ilk cinsi olgunluk yaşı olarak belirlenmiştir. %50 sıklığa denk gelen boy değeri ise ilk cinsi olgunluğa ulaşma boyu olarak kabul edilmiştir (Waiwood and Buzeta,1989) Gonodasomatik İndeks (GSI) Balıkların yumurtlama döngüsünü gösteren bu indeksin hesaplanmasında GSI= (GW/BW)x100 formülü kullanılmıştır (Htun- Han,1978). Burada GW, Gonad ağırlığı, BW, Vücut ağırlığıdır Büyüme Parametreleri Lüfer balıklarında boyca ve ağırlıkça büyüme değerleri ile ölçülen yaş-boy, yaş-ağırlık, boy frekansı ile ilgili stoğa katılım değerlerinin hesaplanmasında, Gayanilo et al. (1994) tarafında geliştirilmiş olan FISAT (FAO-ICLARM Stock Assesment Tools) programı kullanılmıştır.

49 49 Boyca ve ağırlıkça büyüme değerlerinin hesaplanmasında Von Berttalanffy (1938) büyüme denklemleri kullanılmıştır. Yaş-boy ilişkisi : L t = L [1- e -K(t-t 0) ] Yaş-Ağırlık İlişkisi : W t = W [1- e -K(t-t 0) ] b şeklindedir. Burada, L t = t yaşındaki balığın boyu W t = t yaşındaki balığın ağırlığı L = maksimum asimtotik boy W = maksimum asimtotik ağırlık e = tabii logaritma tabanı (2,71828) K = Brody büyüme katsayısı t 0 = Balık boyunun 0 cm olduğu andaki teorik yaş b= boy-ağırlık ilişkisindeki regresyon sabiti Büyüme Performansı İndeksi (Φ, Phi-prime) Φ indeksi tarafından hesaplanan büyüme performansları Munro and Pauly nin (1983), Φ =logk+2logl şeklindeki formülünden elde edilmiştir. Burada K ve L Von Bertalanffy büyüme parametreleridir (VBBP).

50 Boy-Ağırlık İlişkisi Boy-ağırlık ilişkisinin belirlenmesinde, W=aL b şeklindeki allometrik büyüme formülünden yararlanılmıştır. Burada W, gram cinsinden balığın ağırlığı; L, boy; a ve b büyümeyi ifade eden sabitlerdir (Pauly, 1980; Pitcher and Hart, 1982) Kondisyon Faktörü (K) Üreme ve beslenmeye bağlı olarak değişen balıklarda besililik durumunu gösteren bu faktör ağırlık ile boy arasındaki ilişkinin bir göstergesidir. Bu ilişkinin yaşlara göre hesaplanmasında K=(W/L 3 )x100 formülünden faydalanılmıştır (Le Cren, 1951). Burada W, ortalama balık ağırlığı; L, ortalama balık boyudur Populasyonda Mortalite Mortalite populasyonu sayıca ve ağırlıkça azaltan etmendir. Bu belli bir süreçte (zaman) ölen canlıların miktarıdır. Toplam ölüm (Z) teriminin üssi katsayılı olmasının avantajı, toplanabilir ve çıkarılabilir olmasıdır. Toplam ölüm, doğal ölüm (M) ile balıkçılık nedeniyle ölümlerden (F) oluşmaktadır (Avşar, 1998; Bingel, 2002). Doğal ölüm katsayısının hesaplanmasında Pauly ( 1980) tarafından ortaya konulan Ln M= -0,0152-0,279.Ln L + 0,6543.LnK + 0,463.LnT eşitlik kullanılmıştır. Pauly (1980), bu eşitliği verirken, küçük balıkların ve hızlı büyüyen türlerin yüksek doğal mortaliteye sahip olduklarını, ayrıca aynı türün sıcak sularda yaşayan bireylerinin soğuk sularda yaşayanlara oranla daha yüksek doğal mortaliteye sahip olduklarını

51 51 bildirmiştir. Bunun yanında araştırıcı bu eşitliği sürü oluşturan türler için tekrar ele alıp doğal ölüm üssi katsayısının %20 daha az hesaplanması gerektiğini savunmuştur. Bu açıklamaya dayanarak; M=0,8.exp(-0,0152-0,279.Ln L + 0,6543.Ln K + 0,463.LnT) eşitliğinden hesaplanmıştır (Pauly, 1983). Burada L ve K Von Bertalanffy büyüme parametreleri, T ise ortalama yüzey suyu sıcaklığıdır ( C). Toplam ölüm katsayısı, Beverton and Holt (1957) tarafından geliştirilen, Z= K(L - L ort )/(L ort -l )eşitliğinden hesaplanmıştır. Burada K ve L Von Bertalanffy büyüme parametreleri, L ort avdaki balıkların ortalama boyu, l boy frekans tablosunda en çok balığın bulunduğu boy grubundan hemen sonra gelen boy grubunun alt sınır değeri olarak kabul edilmektedir (Erkoyuncu, 1995). Balıkçılık ölüm katsayısı, F=Z-M eşitliğinden elde edilmiştir. Yaşama oranı ise S=e -Z bağıntısından elde edilmiştir (Ricker, 1975). Populasyondaki sömürme oranı ise, bir stokta aşırı avcılık olup olmadığını göstermesi açısından önemlidir. Bu da E=F/Z eşitliğinden elde edilmiştir (Ricker, 1975). E nin optimal değeri 0,5dir. Ortalamalar arasında istatistikî önem kontrolü %95 olasılıkla Student t testine göre değerlendirilmiştir. Lüfer balıklarında yaş-eşey kompozisyonuna bağlı dişi erkek oranları arasındaki ilişkinin farklılığı Khi-Kare testi ile hesaplanmıştır.

52 52 4. BULGULAR 4.1. Teknelere Ait Bulgular Alamana, uzatma ağı kullanarak lüfer avcılığı yapan ve tamamı ahşap materyalden yapılmış teknelerin tam boyları (LOA) 5,5 13 m arasında; motor güçleri BG arasında değişirken, toplamda ortalama 49,4 ±5,2 BG motor gücüne sahiptir (Çizelge 4.1). Çizelge 4.1. Marmara Bölgesi nde incelenmiş lüfer teknelerinin boy ve makine güçlerine göre dağılımı Tekne Boyu (m) Makine Gücü (BG) Bağlı olduğu Tekne Min. Maks. Ort.±SH İl sayısı İstanbul ±15.5 Çanakkale ±6.7 Tekirdağ ±46.1 Kırklareli ±5.7 Kocaeli ±6.0 Edirne ±1.0 Balıkesir ±34.6 Bursa ±3.8 Yalova Toplam ±5.2 Marmara bölgesinde 31 adet balıkçılık merkezinden örneklenen lüfer teknelerinin %65 i aynakıç, %24 ü karpuzkıç, %7 si alamatra, %3 ü yarım ayna ve %1 i de piyade tipi balıkçı tekneleridir (Çizelge 4.2).

53 53 Çizelge Marmara bölgesi lüfer balıkçı teknelerinin özellikleri Tekne No Yapım Yeri Y. Yılı Tipi Matery Boyu (m) Makine Gücü (HP) Bulunduğu Liman Aynakıç Ahşap Şile 2 Şile 1987 Aynakıç Ahşap Poyrazköy 3 Ayvansaray 1968 Karpuzkıç Ahşap Poyrazköy 4 Selimpaşa 1987 Aynakıç Ahşap 9,6 80 Rumelifeneri 5 Konak 1993 Aynakıç Ahşap 8 45 Rumelifeneri 6 Çanakkale - Aynakıç Ahşap 5,5 6 Çanakkale 7 Ayvansaray 1984 Alamatra Ahşap 7,8 26 Çanakkale 8 İstanbul 1992 Aynakıç Ahşap 7,6 48 Çanakkale 9 İstanbul - Karpuzkıç Ahşap 7,5 11 Çanakkale 10 Şevketiye 1992 Aynakıç Ahşap 6,5 9,5 Çanakkale 11 Kemer - Karpuzkıç Ahşap 6,8 9 Çardak 12 Çardak 1979 Karpuzkıç Ahşap 8,2 28 Çardak 13 R.Feneri 1993 Aynakıç Ahşap 8,5 82 Çardak 14 Kurucaşile 1998 Aynakıç Ahşap İğneada Aynakıç Ahşap 9 28 İğneada Karpuzkıç Ahşap 8,6 28 İğneada 17 Ayvansaray 1985 Aynakıç Ahşap Tekirdağ 18 Kemer 1982 Aynakıç Ahşap Kumkale 19 Şarköy 1990 Aynakıç Ahşap 9,8 105 Kumkale Karpuzkıç Ahşap 5,5 6 Kumkale 21 İstanbul 1988 Karpuzkıç Ahşap 7,2 9 Kabatepe 22 İstanbul - Karpuzkıç Ahşap 7,5 28 Kabatepe 23 Şarköy 1983 Aynakıç Ahşap Yeniköy 24 Çanakkale - Karpuzkıç Ahşap 7 11,5 Yeniköy 25 İstanbul 1985 Alamatra Ahşap 7,5 28 Yeniköy 26 Kemer - Aynakıç Ahşap Yeniköy 27 Tuzla 1990 Aynakıç Ahşap 7,5 32 Yeniköy 28 Kemer 1988 Aynakıç Ahşap 9,2 32 Yeniköy 29 Tuzla 1997 Aynakıç Ahşap 8,5 82 Seddülbahir 30 Gelibolu 1983 Karpuzkıç Ahşap 6,5 10 Kabatepe 31 Ayvansaray 1980 Karpuzkıç Ahşap 7,5 16 İzmit 32 İzmit 1994 Karpuzkıç Ahşap 6,5 28 İzmit 33 Kemer 1991 Aynakıç Ahşap 12,6 135 Çanakkale 34 Gelibolu 2003 Aynakıç Ahşap 7 11,5 Güneyli 35 Kemer 1990 Aynakıç Ahşap 9,5 86 Gelibolu 36 Kemer 1990 Yarımayna Ahşap 6 9,5 Gelibolu 37 Gelibolu - Aynakıç Ahşap Gelibolu 38 Burhanköy 2000 Karpuzkıç Ahşap 6 9 Gelibolu 39 Gelibolu 2004 Aynakıç Ahşap 6,3 9 Güneyli Aynakıç Ahşap 9,8 47 Altınoluk 41 İstanbul 1985 Aynakıç Ahşap 7,5 32 Enez 42 İstanbul 1968 Karpuzkıç Ahşap Marmara A. 43 İstanbul 1973 Alamatra Ahşap 6,5 9 Bandırma

54 54 Çizelge nin devamı 44 Tuzla 1987 Aynakıç Ahşap 8,5 32 Sultaniçe Aynakıç Ahşap 6,5 9 Karabiga 46 Ayvansaray 1989 Aynakıç Ahşap 7,6 32 Enez 47 Kemer - Aynakıç Ahşap Karabiga Karpuzkıç Ahşap 7,5 28 Sultaniçe Aynakıç Ahşap 9,3 48 Sivrice 50 Kemer 1992 Aynakıç Ahşap 12,2 80 Sivrice 51 Ilıca 1984 Aynakıç Ahşap 8,7 48 Sivrice 52 Kurşunlu 2002 Alamatra Ahşap 6,3 9 Bandırma 53 Erdek 1975 Alamatra Ahşap 7,2 43 Bandırma 54 Marmara A Aynakıç Ahşap Marmara A. 55 Armutlu 1976 Yarımayna Ahşap 5,7 10 Mudanya 56 Kurşunlu 1980 Aynakıç Ahşap 6,5 26 Mudanya 57 Kurşunlu 1986 Aynakıç Ahşap 8 28 Tirilye 58 Ayvansaray 1938 Piyade Ahşap 8 28 Tirilye 59 Ayvansaray 1975 Alamatra Ahşap 7 14 Tirilye 60 Karamürsel 1997 Karpuzkıç Ahşap 7,5 38 Yalova 61 Selimpaşa 1991 Aynakıç Ahşap 10,5 85 Silivri 62 Selimpaşa 1995 Aynakıç Ahşap 8,8 28 Silivri 63 Tuzla 1989 Aynakıç Ahşap 8,5 28 Tekirdağ 64 İstanbul 1983 Karpuzkıç Ahşap 8 28 Tekirdağ 65 Selimpaşa 1994 Aynakıç Ahşap 8,5 32 Barbaros 66 Kurucaşile 2001 Aynakıç Ahşap 11,5 165 Hoşköy 67 Eğlice 1995 Aynakıç Ahşap Şarköy 68 Şarköy 1987 Aynakıç Ahşap 8,7 32 Kavakköy 69 R.kavağı 1985 Aynakıç Ahşap 9 85 Küçükkuyu 70 Şile 1989 Aynakıç Ahşap Şile Gırgır avcılığı yapmakta olan teknelerin tamamı aynakıç tipinde, Karadeniz yapımı, 18 m ile 38 m arasında değişen boylarda, yardımcı makineleri ile birlikte olmak üzere toplamda 250 ile 1800 HP gücündedirler (Çizelge 4.3).