AĞIR SULARDA: İRAN IN NÜKLEER PROGRAMI, SAVAŞ RİSKİ VE TÜRKİYE DEN DERSLER

Transkript

1 AĞIR SULARDA: İRAN IN NÜKLEER PROGRAMI, SAVAŞ RİSKİ VE TÜRKİYE DEN DERSLER Orta Doğu ve Avrupa Raporu N Şubat 2012 İngilizce den tercüme

2 İÇİNDEKİLER YÖNETİCİ ÖZETİ... i I. GİRİŞ... 1 II. DERİNLEŞEN KRİZ... 4 A. UZUN SÜREDE GELİŞEN KRİZ... 4 B. ASKERİ ÇATIŞMAYA DOĞRU MU?... 9 III. TALİ AKTÖRLERİN GÖRÜŞLERİ A. DERİN BİR ANGAJMAN B. TÜRKİYE VE TAHRAN ARAŞTIRMA REAKTÖRÜ Obama nın 2009 teklifi Türkiye, tartışmalı bir rol üstleniyor C. YARARLI BUDALA MI YARARLI KÖPRÜ MÜ? IV. TÜRKİYE VE YAPTIRIMLAR SORUNU V. SONUÇ: İLERİSİ İÇİN BİR YOL VAR MI? EKLER A. İRAN IN, ÜLKENİN BELLİ BAŞLI NÜKLEER TESİSLERİNİN VE TÜRKİYE NİN HARİTASI B. İRAN TARTIŞMASINDAKİ TEKNİK KONULAR: UZMAN OLMAYANLAR İÇİN TEMEL NÜKLEER TERİMLER.. 36

3 Orta Doğu ve Avrupa Raporu N Şubat 2012 AĞIR SULARDA: İRAN IN NÜKLEER PROGRAMI, SAVAŞ RİSKİ VE TÜRKİYE DEN DERSLER YÖNETİCİ ÖZETİ İsrail in İran ı hedef alan ve Tahran a nükleer faaliyetlerini durdurması ve uluslararası topluma da bu amaçla baskılarını arttırması mesajlarını içeren söylemindeki çarpıcı tırmanış, bir blöften ibaret olabilir. Olmayabilir de. İsrail in bakış açısından İran ın nükleer programı, ciddi bir tehdit arz ediyor; İran ın bomba üretmeye yönelik olduğu varsayılan çalışmalarına bir saldırıyla cevap verileceği an hızla yaklaşıyor ve bu nedenle yakın gelecekte ve hatta bu yıl kadar erken bir zamanda bir askeri harekât, elle tutulur bir olasılık haline geliyor. Savaşın yıkıcı sonuçlar doğurabileceğinin Batı da geniş çevrelerce kabul görmesine ve ABD ve Avrupa nın İsrail i dizginleme çabalarının iyi karşılanmasına rağmen Batı nın Tahran a boyun eğdirmek için ekonomik yaptırımların hiç olmadığı kadar sıkılaştırılması biçimindeki mevcut politikasının yakın zamanda İran ın geri adım atmasını sağlaması neredeyse imkânsız görünüyor. Bu yaklaşımın savaşın yerini alması bir yana savaşa yol açması da beklenebilir başlarken halihazırda düşük olsa da askeri bir çatışma ihtimali her zamankinden daha yüksek görünüyor. Yeniden başlayacak gibi görünen nükleer görüşmeler, bu akıbetin önüne geçilmesini sağlayabilir. Ne var ki bunun gerçekleşebilmesi için, yepyeni bir zihniyete acilen ihtiyaç duyan uluslararası camianın Türkiye nin deneyiminden ders çıkarması ve varsayımlarını test etmesi yerinde olacaktır: İran, her seviyede aktif şekilde sürece dahil edilmeli; İran la temas halinde olan ülkeler arasına İran ın kendine daha yakın hissedeceği bazı yükselen güçleri de kapsayan daha geniş bir ülkeler grubu katılmalı; ekonomik baskının en iyi ihtimalle faydasız, en kötü ihtimalle ise zarar verici olduğu kabul edilmeli; ve Tahran a gerçekçi bir öneri sunulmalı. Eğer seçim, başarısının kestirilmesi güç yaptırımlar ile sonuçlarının tahayyül edilmesi korkunç bir askeri müdahale arasında ise bu, bir seçim değildir. Bu, korkunç bir başarısızlık olacaktır. Şimdiye dek nadiren açık seçik görülebilen İran konusundaki resim, hiç bu kadar kafa karıştırıcı ve endişelendirici olmamıştı. Bir gün İsrail, pek yakında harekete geçeceğini ima eden ciddi tehditler savuruyor; ertesi gün böylesi bir kararın çok uzakta olduğunu duyuruyor. Bazı İsrailli yetkililer, bir askeri saldırıyı onaylayan ifadeler kullanırken başkaları (çoğunlukla da emekli olanlar), bunu yeryüzündeki en budalaca hareket olarak nitelendiriyorlar. İsrail, siber saldırılar, nükleer alanında çalışan İranlı bilim adamlarının öldürülmesi ve gizemli patlamalar gibi unsurları kapsayan ve halihazırda yürüttüğü gözlemlenen savaş konusunda sessizliğini koruyabilmek için asla girişmeyeceği bir savaştan kimi zaman açıkça söz eder gibi görünüyor. Öte yandan ABD nin söylemi daha da fazla değişkenlik gösteriyor: savunma bakanı, bir röportajını savaşın tüm yıkıcı sonuçlarını sıralamaya adıyor, ama bir başka röportajında askeri bir çatışma ihtimalinin saf dışı bırakılamayacağını ima ediyor. Diğer liderlerin yanı sıra Başkan Barack Obama, bir başka Orta Doğu savaşı fikrine ciddiyetle karşı çıkar görünürken bir yandan da bize tüm seçeneklerin masada olduğunu hatırlatmaya devam ediyor ki bu, aslında belli bir seçeneği işaret etmenin en emin yolu. İranlı liderler de üstlerine düşeni yapmaktan geri durmadılar: daha üst seviyelerde uranyum zenginleştirilmesi; tesislerin yeraltında daha derinlere taşınması; Hürmüz boğazını kapatma ve İsrail e karşı harekete geçme tehdidi ve (Vaşington a bakılırsa) Suudi Arabistan ın Amerika elçisine suikast planı yapılması. Hindistan, Gürcistan, Tayland ve Azerbaycan da bulunan İsrail hedeflerine karşı İran ın gerçek veya planlanmış terör eylemleri hakkında son dönemde çıkan haberler, en az öncekiler kadar kaygı verici. Karmaşa, bir diplomasi yöntemidir ve şüphesiz tüm taraflar, girift siyasi ve psikolojik oyunlar içindeler. Ancak karmaşa, belirsizlik doğurur ve belirsizlik, felaketle sonuçlanabilecek yanlış hesap veya yanlış adım riskini arttıracağından tehlikelidir. İran ın nükleer programının ne kadar tehlikeli olduğu ve rejimin nükleer silah geliştirmeye ne kadar yakın olduğu tartışma konusudur ve bu konuda birbirinden oldukça farklı görüşler mevcuttur. İsrailliler, alarm zilleri çalıyorlar. Diğerleriyse İran ın varsayılan hedefi önündeki önemli teknik engellere işaret ediyorlar: İran, zenginleştirme programını genişletmede sorunlar yaşıyor; bomba düzeyinde

4 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa ii zenginleştirmeden en azından aylarca ve kullanılabilir bir nükleer silah üretme kabiliyetinden muhtemelen yıllarca uzakta bulunuyor. Niyet konusunda da bir anlaşmazlık mevcut. Az sayıda ülke, Tahran ın niyetinin tamamıyla masum olduğuna inanıyor. Fakat bazı ülkeler, onun bomba üretme niyeti taşıdığına ikna olmuş durumdalar. Diğerleriyse İran ın harekete geçmeyi planlamasa bile nükleer silah patlatma kapasitesine sahip bir eşik devleti olmak istediği görüşünü paylaşıyor. Kritik kırmızı çizginin ne olduğu konusunda da bir fikir birliği bulunmuyor. İsrailliler, İran ın tesisleri ileride askeri saldırıya karşı dayanıklı olacağından ülkenin ilerleyişini durdurmak için zamanla hiçbir şeyin yapılamayacağı nokta olan dokunulmazlık bölgesi nden söz ediyorlar ve bu noktanın yalnızca birkaç ay ilerde olduğunu ekliyorlar. Öte taraftan başta Amerikalılar olmak üzere diğer grupsa buna karşı çıkıyor; fikir ayrılığı, farklı askeri kapasitelerin yanı sıra dokunulmazlığın tanımındaki farklılıklardan da ileri geliyor (İsrail in saldırılarına karşı dokunulmaz olmak, Amerika nın saldırılarına karşı dokunulmaz olmakla aynı değil). İsrailliler, ilk kez olmamak üzere, bu tehdidi ve onun aciliyetini abartıyor olabilirler ki bu durum, kendisine karşı bitmek bilmeyen bir düşmanlığı apaçık ilan etmiş bir rejime karşı İsraillilerin hissettiği yoğun korkuyu yansıtıyor. Ancak bir konuda neredeyse kesin olarak haklılar: yaptırımlar işe yarayabilirler veya tam tersine başarısız olabilirler ve şiddetli ekonomik sancılara neden olsalar da sahici bir politika değişimine yol açmayabilirler. İran liderliğinin ekonomik zorluklara şimdiye dek boyun eğdiğine veya bundan sonra eğeceğine dair bir kanıt mevcut değil. Ruhani Lider Ayetullah Hamaney in görüşü, baskıya boyun eğmenin ancak daha fazla baskıya yol açacağı temel prensibine dayanıyor. Bu rejimin gözünden bakıldığında böylesi bariz bir inatçılığı anlamak kolay olacaktır. Topraklarına yapılan saldırılar, fiziki ve siber sabotajlar, Körfez deki düşmanlarının askeri mühimmatlarının ABD tarafından desteklenmesi ve belki de en çok zarar veren ekonomik savaş hali de dahil olmak üzere düşmanlarının aldığı önlemler, tek bir şeyi ifade ediyor: Vaşington ve müttefikleri, rejimi devirmeyi akıllarına koymuş durumdalar. Bu koşullar altında rejim, kendisini hasmane bir bölgede daha güçsüz hale getireceği öne sürülebilecek bir taviz vermeye neden istekli olsun? Avrupalıların ve Amerikalıların bu soruya bir cevabı var: gerçekten etkili yaptırımlar ancak yakın zamanda kabul edildi; bunların etkisi ancak önümüzdeki altı ile on sekiz ay arasında bir zamanda görülecektir; ekonominin iflası ile karşı karşıya kalan ve böylece bekâsı tehlikeye giren İslam Cumhuriyeti nin nihayetinde nükleer gündem konusunda ciddi müzakerelere başlamaktan başka bir seçeneği olmayacaktır. Belki bu olabilir. Ancak o kadar çok şey ters gidebilir ki. Yalnızca ekonomik bir savaş hali olarak görebileceği durumu göze alan ve kaybedecek fazla bir şeyi olmadığını düşünen İran, ani ve sert bir çıkış yapabilir. Öte taraftan kışkırtıcı eylemleri, misilleme amaçlı adımlara neden olabilir; özellikle makul iletişim kanallarının olmadığı bir ortamda bu durum rahatlıkla kontrolden çıkabilir. İsrail in ve Batı nın takvimleri de uyuşmayabilir: Batı nın öngördüğü yaptırımlar takvimi, İran ın dokunulmazlık bölgesine gireceği noktanın ilerisinde bir zamana denk geliyor ve İsrail, tepkisiz kalma sabrını göstermeyebilir. Tüm umutların neredeyse tamamen yaptırımlara bağlanması, riskli bir durum oluşturuyor. İran ı nükleer çalışmalarını yavaşlatmak konusunda ikna edememeleri yüksek bir ihtimal ve bu durumda daha kapsamlı bir önerinin sunulacağı ciddi bir diplomatik seçenek olmazsa ABD, kendini yüksek maliyetli (örneğin İran ın Irak, Afganistan ve örtülü hedeflerle İsrail e karşı muhtemel misilleme hareketlerinde bulunması) ve getirileri belirsiz (İran ın nükleer alandaki gelişmesinde gecikmeler olması durumunda Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (UAEK) heyetini ülkeden çıkarması, bomba yapımı için kararlılığının daha da kuvvetlenmesi ve bu amaca yönelik çabalarının artması gibi) bir savaşın çıkmazında bulabilir. Bu yaklaşıma kaygıyla bakan ülkeler arasında olan Türkiye, oldukça farklı bir görüşü savunuyor. Yaptırımlara son derece şüpheli yaklaşıyor ve askeri harekât seçeneğini dışlıyor. Geniş bir İranlı yetkililer grubuyla doğrudan ve aktif diplomasi yürütmenin gerekliliğine inanıyor. Tahran ın kendi toprakları üzerinde zenginleştirme faaliyetleri yürütme hakkının baştan kabul edilmesi gerektiği, böylece itibarının kabul görmüş olacağı görüşünü paylaşıyor. Ayrıca bitiş çizgisine yakınlaşmasa da son derece küçük ilerlemeler kaydedecek ufak adımların hiçbir şey yapılmamasından daha iyi olduğunu düşünüyor. Ankara, asli bir oyuncu değil ve geniş yaptırımlara olan muhalefeti ve diyaloğa olan desteği, Rusya ve Çin gibi kilit önemdeki aktörlerin görüşlerinden farklı değil. Ne var ki Türkiye, İran ı iyi tanıyor ki bu, güçlü komşusuyla olan uzun ve karmaşık ilişkisinin doğal bir sonucu. Batı kurumlarına kenetlenmiş, ama aynı zamanda Müslüman dünyanın bir parçası olarak gelenekselin dışında bir güç olan Türkiye, Tahran ın iki kutuplu dünya düzenini reddeden anlayışıyla uyuşabilir. Bu, nükleer silahlara sahip bir İran a yatkın olduğu anlamına gelmiyor. Ancak kimin nükleer kapasiteye sahip olabileceğini, kimin olamayacağını Batı nın dikte edemeyeceği görüşüne çok daha sıcak bakıyor; İran ın nükleer programı konusunda çok daha az telaşlı ve nükleer silahlara sahip bir İran ihtimalinin hem uzakta hem de belirsiz olduğuna inanıyor. Nükleer enerji konusunda yeni olsa da Türkiye nin yararlı tecrübesi bulunuyor da bir başka yükselen güç olan Brezilya ile birlikte İranlı yetkililerle yoğun müzakereler

5 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa iii gerçekleştirmişti ve Batı yı şaşırtacak şekilde Tahran Araştırma Reaktörü konusunda bir uzlaşmaya varmıştı. Buna göre İran, düşük düzeyde zenginleştirilmiş kilogramlık uranyumu Türkiye de tutacak ve bunun karşılığında reaktörü için yüzde yirmi oranında zenginleştirilmiş 120 kilogram yakıt alacaktı. Varılan anlaşma, mükemmelden uzaktı, ancak P5+1 (BM Güvenlik Konseyi nin beş daimi üyesinin yanı sıra Almanya) tarafından daha önce sunulmuş olan önerinin neredeyse aynısıydı; zaman oldukça ilerlemişti; İran ın düşük düzeyde zenginleştirilmiş uranyum stoğu artmış ve kendisi yüzde 20 oranında zenginleştirmeye başlamıştı ki bu, silah üretim düzeyine muhtemel geçiş için önemli, ancak kesin olmayan bir kademeydi. Ancak bu öneri, önemli bir başlangıç olabilirdi; kabul edilseydi İran, şimdi kg. daha az düşük düzeyde zenginleştirilmiş uranyuma sahip olacaktı ve güven inşa edilmesi için bir adım atılmış olacaktı. Ne var ki P5+1, anlaşmayı çabucak reddetti ve bunun yerine daha sert yaptırımlara başvurdu. İran ın P5+1 in görüşme önerisine cevap verdiğine dair haberlerin yayınlandığı bugünlerde yeni bir diplomasi olanağı ortaya çıkabilir. Bu ihtimal, boşa harcanmamalı. Tarafların Türkiye nin senaryosundan ilham alarak şu olası ilkeler uyarınca, anlamlı ve gerçekçi bir inisiyatif üretmeleri yerinde olacaktır: İran ın Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesine İlişkin Anlaşmanın (NPT) Ek Protokol ünü ve geniş kapsamlı güvenlik tedbirleri anlaşmasını imzalaması ve yeniden uygulaması ve böylelikle daha etkin bir denetleme sitemini kabul etmesi; nükleer olmayan ve silah geliştirmeye yönelik deneme alanları olduğu düşünülen yerlerde UAEK ye daha gelişkin denetim yapma yetkisinin tanınması (Ek Protokol Plus); ve nükleer tesis açma kararının derhal bildirilmesini öngören UAEK nin değiştirilmiş Kod 3.1 maddesinin tekrar uygulanması; UAEK nin raporlarında yer alan ve İran ın 2003 öncesinde, varsayılan nükleer silahlanma denemelerine ilişkin sürüncemede kalmış konuların çözümlenmesine ilişkin kararı; İran ın prensipte nükleer araştırma, zenginleştirme, ve NPT den kaynaklanan yükümlülüklerine uygun olarak ve UAEK ile çözümlenmemiş konuların halledilmesine bağlı olarak barışçıl amaçlarla nükleer enerji üretme ve kullanma hakkının bulunduğunun P5+1 tarafından kabul edilmesi; P5+1 ve İran arasında gözden geçirilmiş bir Tahran Araştırma Reaktörü uzlaşmasına varılması ve bunun ardından İran ın mevcut yüzde 20 zenginleştirilmiş nükleer stoğunu yakıt çubukları ile değiştirmesi ve geçici olarak zenginleştirme seviyesini yüzde 5 te tutması, öte yandan P5+1 in de AB ve ABD nin yeni yaptırımlarını uygulamayı askıya almayı kabul etmesi. Bazı yaptırımların yumuşatılması karşılığında İran, zenginleştirme faaliyetlerini mevcut yakıt ihtiyaçları (Buşehr reaktörü için bir yıllık stok) ile sınırlandırmaya razı olabilir. İhtiyaç fazlası ise uluslararası piyasada rekabetçi fiyatlarla satılabilir. Daha geniş bir alanda yaptırımların yumuşatılması ise İran ın geçmişte yaptığı varsayılan silahlanma çabalarında, sıkı bir UAEK denetim rejiminin ve burada sözü edilen diğer adımların uygulanmasında UAEK ile işbirliği yapması şartına bağlanabilir; Nükleer müzakerelere paralel olarak ABD ve İran, karşılıklı endişe ve çıkarlarını ilgilendiren diğer konularda görüşmelere başlayabilirler. Elbette ki bütün bunların yanında tüm tarafların sürecin tamamını rayından çıkarma riski taşıyan ve saldırı tehditleri, bombalama veya suikast olaylarına karışma gibi unsurları da kapsayan her türlü hasmane davranışa ve kışkırtıcı söyleme son vermesi gerekiyor. Diplomatik bir çözüme şüpheyle yaklaşmak için birden fazla neden mevcut. Karşılıklı güven, daha önce hiç olmadığı kadar düşük düzeyde. Tüm taraflar üzerindeki siyasi baskılar, uzlaşmaya varılmasını güçleştiriyor. Batı, yeni ve her zamankinden daha katı yaptırımlar rejimini denemeye kararlı görünüyor. İsrail gitgide sabrını yitiriyor. Şiddete başvuran kısasa kısas eylemler tırmanışta görünüyor. İran, silahlanma yolunda kararlı ve tavizsiz adımlarla ilerlemeye kararlı olabilir. Hamaney in danışmanlarının yol gösterici olarak șu üç örneği vurguluyor olması olası: hiçbir nükleer silahı olmayan Irak taki Saddam Hüseyin rejiminin ABD tarafından devrilmesi; kitle imha silahlarından vazgeçen Libya daki Muammer Kaddafi rejiminin NATO saldırısına uğraması; ve nükleer silahlara sahip Kuzey Kore rejimin hâlâ ayakta olması. Tahran ın ne pahasına olursa olsun bomba elde etmeye kararlı olup olmadığının görülmesi ve bunu çözmenin gerçekten en etkin yolunun, yol açacağı tüm çarpıcı sonuçlara rağmen askeri seçenek olup olmadığının değerlendirilmesi için zaman bulunuyor. Şimdiyse hedef, diplomasinin başarıya ulaşması için olanakları azami düzeye çıkarırken, başka bir alternatife başvurulması ihtimalini en aza indirmek olmalıdır. İstanbul/Vaşington/Brüksel, 23 Şubat 2012

6 Orta Doğu ve Avrupa Raporu N Şubat 2012 AĞIR SULARDA: İRAN IN NÜKLEER PROGRAMI, SAVAŞ RİSKİ VE TÜRKİYE DEN DERSLER I. GİRİŞ İran ın nükleer programından kaynaklanan kriz, yıllar içinde yavaş yavaş birikmiş olsa 1 ve Tahran ın nükleer silah elde etmeye çalıştığına dair şüpheler 1970 lerden bu yana yani İslam Devrimi nden de önce hissediliyor olsa da bu konudaki gerilim, yakın zamanda tırmandı. Bunun birkaç nedeni bulunuyor: daha üst düzeylerde uranyum zenginleştirme çabaları da dahil olmak üzere İran ın teknoloji alanında ilerlemeye devam etmesi; 2 İran da saklanmış haldeki zenginleştirme tesislerinin keşfedilmesi ve İran ın hassas operasyonları daha güvenli olan yeraltı bölgelerine kaydırması; ve İsrail in İran ın birkaç ay içinde gireceği 1 İran ın nükleer programı hakkında Kriz Grubu tarafından kaleme alınan önceki raporlar için bakınız: Kriz Grubu Asya Brifingi N 100, The Iran Nuclear Issue: The View from Beijing, 17 Şubat 2010; Orta Doğu Raporları N 51, Iran: Is There a Way Out of the Nuclear Impasse?, 23 Şubat 2006; ve N 18, Dealing with Iran s Nuclear Program, 27 Ekim 2003; ve Orta Doğu Brifingleri N 28, U.S.-Iranian Engagement: The View from Tehran, 2 Haziran 2009; ve N 15, Iran: Where Next on the Nuclear Standoff?, 24 Kasım Ayrıntılı bilgi için bakınız Iran s Nuclear, Chemical and Biological Capabilities: a net assessment [İran ın Nükleer, Kimyasal ve Biyolojik Kapasitesi: Bir Ağ Değerlendirmesi] ve Iran s Ballistic Missile Capabilities: a net assessment [İran ın Balistik Füze Kapasitesi: Bir Ağ Değerlendirmesi], International Institute of Strategic Studies, Şubat 2011; Iran s Nuclear and Missile Potential: a joint threat assessment by U.S. and Russian technical experts [İran ın Nükleer ve Füze Potansiyeli: ABD li ve Rus Teknik Uzmanlar tarafından Yürütülen Ortak Tehdit Değerlendirmesi], EastWest Institute, Mayıs 2009; Kenneth Pollack ve diğerleri, Which Path to Persia? Options for a new American strategy towards Iran [İran İçin Hangi Rota? İran a Karşı Yeni Bir Amerikan Stratejisi İçin Seçenekler] (Vaşington, 2009); Ali Ansari, Confronting Iran: the failure of American foreign policy and the roots of mistrust [İran la Yüzleşmek: Amerikan Dış Politikasının Başarısızlığı ve Güvensizliğin Kökenleri] (Londra, 2006); Scott Peterson, Let the Swords Surround Me: Iran a journey behind the headlines [Kılıçlar Arasında: İran Manşetlerin Ardında Bir Yolculuk] (New York, 2010); Trita Parsi, A Single Roll of the Dice: Obama s Diplomacy with Iran [Tek Atımlık Zar: Obama nın İran Diplomasisi] (Yale, 2012). dokunulmazlık bölgesinde hızla silahlanmasının durdurulması için hiçbir şey yapılamayacağını iddia ettiği ve gitgide daha fazla hasmane hale gelen söylemi nin ABD de başkanlık seçiminin yapılacağı yıl olması ve Barack Obama nın İsrail in saldırı isteğine karşı çıkmakta daha fazla zorlanacağının iddia edilmesi, endişeleri daha da arttırdı. Bölgesel gerilimler ve İran-Suudi soğuk savaşı da bu artıştan nasibini aldı; İran ın kilit önemdeki müttefiklerinden olan Suriye rejimine karşı yapılan ve gerek Tahran ın gerekse Şam ın arkasında Batı nın ve Arapların parmağı olduğuna inandıkları ayaklanmalar da tabloya eklenmeli. Nükleer alanında çalışan birkaç İranlı bilim insanının öldürülmesi, hassas İran bölgelerinde beklenmedik patlamalar yaşanması, 3 İranlı muhaliflerle Batılıların ve İsraillilerin daha fazla temasta bulunduğunun ortaya çıkması, Hindistan, Gürcistan ve Tayland da İsraillileri hedef alan bombaların patlaması 4 ve ABD nin İran ın Vaşington daki Suudi büyükelçisini öldürmek için akılalmaz bir komplo hazırladığını iddia etmesi gibi unsurları içeren bir dizi olay, bir savaşlar dizisinin halihazırda başlamış olduğunu gösteriyor. Bugüne dek İran ın nükleer silahlara sahip olmadığı, tartışmasız bir gerçek; ne BM ne de onun nükleer gözlemcisi, Tahran ın bir nükleer silah programını takip ettiğine karar verebildi ve beyan edilmiş tüm nükleer tesislerde UAEK tedbirleri uygulanıyor. Daha da belirsiz olan konu ise, İran ın aksi yöndeki tüm itirazlarına rağmen bu yönde 3 Bu olayların anlatımı için bakınız, Ronen Bergman, Will Israel attack Iran? [İsrail, İran a Saldıracak Mı?], The New York Times, 25 Ocak Şubat 2012 de Yeni Delhi de bir motorsikletli tarafından arabasının arka tarafına yerleştirilen bir bomba nedeniyle İsrailli bir askeri ataşenin eşi, şoförü ve orda bulunan iki kişi daha şarapnel nedeniyle yaralandı. Tiflis, Gürcistan da ise İsrail büyükelçiliğinde çalışan şoför tarafından fark edilen bomba, kimseye zarar vermeden imha edildi. Ertesi gün bir İsrail hedefine ulaşmaya çalışan saldırganların amaçlarına ulaşamaması üzerine Bangkok un merkezini sarsan üç patlama gerçekleşti. Tayland makamlarına göre saldırgan ve arkadaşları, İran vatandaşıydı. Bakınız: Sources: Israel not expected to respond harshly to India, Georgia attacks, Haaretz, 14 Şubat 2012; Yediot Ahronot, 15 Şubat 2012.

7 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 2 bir askeri kabiliyete sahip olmaya çalışıp çalışmadığı. Hâlâ tartışmalı olan bir başka konu ise, buna niyeti olduğu varsayılsa dahi, askeri eşiği geçmeyi mi yoksa sadece bunu yapabilecek kapasiteye mi sahip olmayı, böylece bir nükleer eşik devleti olarak bir bombadan bir vida sıkımı uzaklıkta olmayı mı planladığıdır. 5 Nükleer teknolojinin doğası itibariyle ikili kullanıma müsait olması nedeniyle niyeti kestirmek güç olsa da 6 İran ın barışçıl amaçlarla kullanacağına dair açıklamalarından şüphe duymak için nedenler, BM nin 152 ülkeden oluşan nükleer gözlemcisi UAEK tarafından açıkça ortaya kondu. 7 5 Nükleer eşik devleti, bu yönde bir karar almasının ardından bir yıl içerisinde birden fazla bomba üretmek için gereken bilimsel, teknik ve endüstriyel kapasiteye sahip olan devlet olarak tanımlanabilir. Pierre Goldschmidt, The Iranian Nuclear Issue: Achieving a Win-Win Diplomatic Solution, Carnegie Endowment for Peace, 4 Şubat Avustralya nın dışişleri eski bakanı ve Kriz Grubu nun eski başkanı Gareth Evans, İran ın nükleer silah imal edecek kadar ileri gidememesi için başlıca beş neden sıralıyor: Birinci neden, İran da bir veya iki bombanın varlığının İsrail tarafından varoluşsal bir tehdit olarak algılanacağına ve önleyici bir askeri saldırı gerektireceğine dair endişedir. İranlılar, fiilen silahlanmanın kırmızı çizgisini geçmezlerse bu tür bir saldırının muhtemel olmayacağını düşünüyorlar. İkincisi, İran ın bomba sahibi olmasına Rusya ve Çin in sıfır toleransının olduğunun ve İran ın silahlanması durumunda bu güçlerin Güvenlik Konseyi nde şimdiye dek İran a verdikleri tüm desteğin kaybolacağının iyice anlaşılması. Üçüncüsü gerçekten bir bomba elde etmenin, imkansız derecede sert ekonomik yaptırımlara yol açacağına dair İran da apaçık bir algının olması. Dördüncüsü, İranlıların nükleer silahlarla satın alınmış bir bölgesel hegemonyanın kısa ömürlü olmasının muhtemel olduğunu kabul etmeleri. Son olarak ise dini bir neden söz konusu: kitle imha silahları, İslam ın temel ilkelerine aykırı düşüyor. Batıda çok az sayıda insan bu argümanı ikna edici bulabilir, ancak gerek üst gerekse alt düzeydeki İranlı yetkililerle yaptığım tüm görüşmelerde bu, oldukça sık olarak tekrarlandı. Ayrıca akla yatkın olmadığını söyleyemeyiz: nihayetinde İran, Irak tarafından kimyasal silahlarla bombalandığında aynı yöntemle cevap vermedi. Inside Iran s Nuclear Reasoning, Project Syndicate, Melbourne, 17 Eylül Eğer İran ın nükleer potansiyele ulaşmaya çalıştığına dair makul (ancak hiç de sağlam olmayan) varsayımla başlayacak olursak ki bu varsayım bölgedeki çalkantılar ve Batı nın baskısı nedeniyle daha da mantıklı görünüyor bu durumda nihayetinde patlatma eşiğine varması ancak geçmemesi gerekecektir. Shashank Joshi, Iran and the West: Playing a Zero-Sum Game, Royal United Services Institute, 11 Ocak Akademisyen Ali Ansari ye göre İran da dört ana eğilim bulunuyor: biri, İran ın bombaya sahip olmasını istiyor; biri gereken altyapıya ve bomba yapma seçeneğine sahip olmayı istiyor; biri, sadece nükleer güç programını istiyor; biri de bunların hiçbirisini istemiyor. Bunların hepsi birbiriyle rekabet halinde ve bu nedenle aynı zamanda birbiriyle çelişen sinyaller gönderiyorlar. Kriz Grubu na verilen mülakat, Londra, Eylül Elde ettiği kapsamlı bilgileri dikkatli ve eleştirel bir şekilde değerlendiren Ajans, bilgilerin genel olarak inandırıcı olduğuna kanaat getirmiştir. Bilgiler, İran ın nükleer patlayıcı özelliğe Yalnızca ekonomik açıdan bakıldığında nükleer program, pek akla yatkın değil; İran, nükleer santrallar için yakıt zenginleştirmek zorunda değil 8 ve Tahran Araştırma Reaktörü için minimum miktara ihtiyacı var; 9 yakıtı piyasadan satın alması çok daha ucuza mal olacaktır. 10 İranlı yetkililer, askeri amaca dair endişeleri yersiz buluyorlar, Ayetullah Humeyni nin kitle imha silahlarına karşı verdiği emirleri ve daha da belirgin olarak Ayetullah Hamaney in nükleer silahlara karşı verdiği fetvayı vurguluyorlar. 11 Ekonomik açıdan şüpheli olsa da ülkenin kendisinin nükleer teknolojiye hakim olmasının önemini vurgulayarak ve özellikle geçmişte ve şimdi böylesi bir kabisahip bir araç geliştirmeye yönelik faaliyetler yürüttüğünü göstermektedir. Bilgiler ayrıca 2003 yılı sona ermeden once söz konusu faaliyetlerin yapısal bir program dahilinde yürütüldüğünü ve bazı faaliyetlerin hâlâ devam ediyor olabileceğini göstermektedir. Implementation of the NPT Safeguards Agreement and relevant provisions of Security Council resolutions in the Islamic Republic of Iran, UAEK, Genel Direktörün raporu, GOV/2011/65, 8 Kasım İran ın Buşehr de bulunan tek nükleer enerji santrali, Rusya nın on yıl süresince yakıt çubuğu tedarik etme ve kullanılmış yakıt çubuklarını alma garantisi verdiği bir santral. Natanz, kısıtlı bir kapasiteye sahip ve tamamlanmasının ardından megavatlık tek bir reaktör için yakıt sağlayabilecek. Dahası, İran ın kısıtlı uranyum kaynakları, böylesi bir reaktörün çalışması için dokuz yıldan daha kısa bir süre yetecektir. Yakın zamanda Fordov da açığa çıkarılan tesis, herhangi bir ekonomik amaca hizmet edemeyecek kadar küçük. Tek bir nükleer enerji santrali için bir zenginleştirme programınını gerekçelendirmek zor olacaktır. 9 Sahip oldukları düşük düzeyde zenginleştirilmiş uranyuma bakarsanız tek ve basit bir soru sormanız gerekiyor ne için? Sık sık yaptığım üzere bu soruyu sorduğumda bir cevap bulamıyorum. Catherine Ashton, AB nin Yüksek Temsilcisi, gazetecilere yaptığı açıklama, 23 Ocak Britanyalı bir yetkilinin sözleriyle, İran ın programı, sivil bir program değil. İlan ettikleri şeyler, akla uygun değil enerji için yetersiz, ancak bomba yapmak için ideal. Kriz Grubu na verilen mülakat, Londra, Eylül Qom yakınlarında bulunan Fordov tesisleri konusunda ise İsrailli bir yetkili Batıda yaygın olan görüşü şu şekilde özetliyor: Bir araştırma reaktörü için fazla büyük, elektrik reaktörü içinse fazla küçük. Kriz Grubu na verilen mülakat, Kudüs, Mart Pek çok araştırmacı, en azından on reaktöre sahip olmadıkça bir ülkenin kendi uranyumunu zenginleştirmesinin ekonomik açıdan verimli olmadığını ileri sürüyorlar. İşler durumda olan nükleer enerji santrallerine sahip 30 ülkelerin yalnızca üçte biri kendi uranyumunu üretiyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, Mark Fitzpatrick, International Institute for Strategic Studies (IISS), Londra, 5 Mayıs Bakınız Michael Eisenstadt ve Mehdi Khalaji, Nuclear Fatwa: Religion and Politics in Iran s Proliferation Strategy [Nükleer Fetva: İran ın Nükleer Yayılma Startejisinde Din ve Siyaset], The Washington Institute for Near East Policy, Vaşington, DC, Eylül 2011.

8 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 3 liyete sahip olmasının dış güçler tarafından engellendiğini öne sürerek nükleer program yürütmesini meşrulaştırıyorlar. Üst düzey bir yetkili, İran ın gelecekteki elektrik ihtiyacının önemli bir bölümünü nükleer güç ile karşılayacağını iddia ediyor ve ekliyor: nükleer teknoloji, bir ülkenin gelişen bir ülke olmaktan gelişmiş bir ülke olmaya geçiş yapmasını sağlar. Her ülke, egemenliği dolayısıyla nükleer enerji de dahil olmak üzere her türlü teknolojiye ulaşma hakkına sahiptir. Bu, bir prensip meselesidir. 12 Son olarak İranlılar, şimdiye dek UAEK müfettişlerinin ülkenin zenginleştirilmiş uranyumu askeri amaçlara yönlendirdiğine dair bir kanıt bulamadıklarına işaret ediyorlar. Ne var ki İran ın aldığı bazı kararlar, nükleer silahın yanı sıra gereken atış sistemlerini geliştirmek için ihtiyaç duyulan araçları edinmeye çalıştığını gösteriyor. 13 İran, hâlâ 1950 lerin Sovyet Scud füzelerinin tasarımına dayanan füze cephanesinin menzil ve güvenilirliğini arttırmaya dönük aktif bir programa sahip. 14 Ülkenin çok daha derinlerinden atış yapılmasını sağlayacak ve İsrail in yapacağı önleyici bir saldırı ihtimalini azaltacağı iddia edilen, daha uzun menzilli ve iki aşamalı katı yakıt füzesini havada denedi. 15 Benzer şekilde, en uzun menzilli sıvı ve katı yakıtlı füzelerinde savaş başlığı taşımak için bir burun konisi geliştirdiği öne sürülüyor. İran ın füzelerle ilgili çalışmalarının yalnızca savunma amaçlı olduğuna dair iddiaları, Batı tarafından büyük kuşkuyla karşılanıyor. 16 İran ın daha yakın bir zamanda aldığı, uranyumu yüzde 20 ye kadar bir oranda zenginleştirme kararı, benzer soruları gündeme getiriyor; bu düzeylerde zenginleştirmek, si- 12 Şöyle devam ediyordu: [Devrimden once] Amerikalı ve Avrupalı müteahitler, nükleer enerji tesisleri inşaatlarında Şah la sözleşme yapabilmek için birbirleriyle yarışıyorlardı ve şimdikine göre daha az gerekçenin söz konusu olduğu o dönemde İran da nükleer enerji için hiçbir gerekçenin olmadığı argümanını gündeme getirmemişlerdi!, Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey İranlı yetkili, Ekim [İran], bir silah için gereken yakıtı sağlamak üzere gaz santrifüj programı oluşturdu, nükleer silahlanma kapasitesi geliştirme yönünde çalıştı, nükleer bir savaş başlığı taşıyabilecek orta menzilli bir balistik füze geliştirdi, ve tüm bunları görünüşte sivil amaçlarla veya büyük bir gizlilik içinde yaptı. Reality Check: Shorter and Shorter Timeframe if Iran Decides to Make Nuclear Weapons, Institute for Science and International Security, 18 Ocak Iran s Ballistic Missile Capabilities: a net assessment, International Institute for Strategic Studies, Şubat Theodore Postol, The Sejjil Ballistic Missile [Siccil Balistik Füzesi], Technical Addendum to the Joint Threat Assessment on Iran s Nuclear and Missile Potential [İran ın Nükleer ve Füze Potansiyeli Üzerine Ortak Tehdit Değerlendirmesine Teknik Ek], EastWest Institute, 31 Mayıs Bakınız Dennis Gormley, Missile Contagion: Cruise Missile Proliferation and the Threat to International Security, (Westport, 2008). lah düzeyinde bir yoğunluğa ulaşmak için gereken çalışmanın yüzde 90 ına tekabül ediyor. 17 Britanyalı bir yetkili şunları kaydediyordu: Bu, muğlak bir durum. Master planın yanılgısından kaçınmalıyız. Ancak mantıklı bir şekilde, yavaş yavaş ilerliyor. Her bir küçük adım sivil amaçlı gibi gösterilebilir. Ve biz diyoruz ki bakın nereye doğru gidiyor: bir bombaya. 18 İran rejiminin bakış açısından ise elbette ki yakın geçmişte olan bitenin büyük bir kısmı, Batının ve müttefiklerinin (İsrail in yanı sıra bazı Körfez Arap ülkeleri) mevcut tüm araçlarla onu devirmeye çalıştıklarının ve topyekün, ilan edilmemiş, kapalı (ancak çok yönlü) bir saldırı 19 yürüttüklerinin tartışmasız bir kanıtını oluşturuyor. ABD ve AB tarafından olağanüstü derecede zorlu ekonomik yaptırımların dayatılması, İran ın petrol gelirlerini önemli ölçüde azaltma riski getiriyor ve bazılarının rejimin provokatif eylemlerle buna yanıt vererek geniş çaplı bir çatışmaya yol açmasından endişe duymalarına neden oluyor. Ayrıca İranlı liderler, nükleer silaha sahip olmayan rejimler örneğin 2003 de kitle imsa silahları programına sahip olmadığını beyan eden albay Kaddafi nin Libya sı 20 veya Saddam 17 Bakınız Mark Fitzpatrick, Containing the Iranian Nuclear Crisis: The Useful Precedent of the Fuel Swap, Perceptions, cilt XVI, sayı 2 (Yaz 2011), s Kriz Grubu na verilen mülakat, Londra, Eylül Kenneth Pollack, Are we sliding toward war with Iran [İran la Savaşa Doğru Mu Gidiyoruz?], The New Republic, 18 Ocak ABD nin Dışişleri Bakanı Hillary Clinton şunları söylüyordu: İran içinde sorumlu sivil ve dini liderlerin devlet aygıtını kontrolü altına alabilecek bazı çabalarda bulunacaklarını umabiliyorum ancak. ABC News televizyonuna verdiği demeç, 10 Eylül The Washington Post, 10 Ocak 2012 de [üst düzey] bir ABD li yetkilinin rejimin devrilmesinin ve İran a karşı diğer yaptırımların ABD nin bir hedefi olarak tanımladığı haberin yanlış olduğunu söyledi, ancak haberin yeni versiyonu, Tahran için daha rahatlatıcı olmaktan uzaktı: Buna göre ABD, İran hükümetinin nükleer programını terk edeceğini, çünkü yaptırımların halk arasında nefret ve memnuniyetsizlik yaratacağını umuyordu. ABD nin Merkezi İstihbarat Teşkilatı ve Ulusal Güvenlik Ajansı nın eski başkanı General Michael Hayden, şunları kaydediyordu: Biz, İran ın nükleer kapasiteye sahip olmasını istemiyor değiliz, bu İran ın sahip olmasını istemiyoruz. Süreci uzun süre yavaşlatın ve belki [İran yönetiminin] karakteri değişir. Bush s CIA Director: We determined that attacking Iran was a bad idea [Bush un CIA Direktörü: İran a saldırmanın kötü bir fikir olduğuna karar verdik], Foreign Policy (online edisyonu), 19 Ocak İran ın nükleer programı, Libya nınkine göre daha gelişmiş ve ileriydi, ancak Libya nın nükleer meselesinin çözümü İran ın çözümü için bazı ipuçları sağlıyor. Libya, denetimlere ilişkin Ek Protokol ü uygulamayı, Afrika da nükleerden arınmış bölgeye dahil olmayı ve biyolojik ve kimyasal silahlara dair anlaşmalar imzalamayı kabul etti. Bunun karşılığında sivil amaçlı nükleer programda yardım alma sözü verildi. Bunun yanı sıra Rusya tarafından tedarik edilen on megavatlık araştırma reaktörüniün işleyişi etkilenmeyecekti; plütonyum üretebilmesine rağmen Libya nın şeffaflığı sayesinde bu, bir tehdit olarak

9 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 4 Hüseyin in Irak ı Batılı güçlerin hedefi olurken bu silahlara sahip olanların (özellikle Kuzey Kore) hedef olmamasını göz önünde bulunduruyorlar. 21 Bunların hiçbiri İran ın bomba yapmaya kararlı olduğunu kanıtlamıyor; en uygun cevabın askeri bir saldırı olması gerektiğini ise asla ortaya koymuyor. İşaret ettikleri nokta ise isteyerek veya istemeyerek kontrolden çıkabilecek bir krize karşılıklı olarak kabul edilebilir, diplomatik bir çözüme acilen ihtiyaç duyulduğudur. Ayrıca ABD nin izlediği ve ikili yaklaşım (yaptırımlar ve diyalog) olarak adlandırılan politikanın başarıya ulaşmasının zayıf bir ihtimal olduğunu da gösteriyor. Söz konusu politika uygulanırken 2006 da operasyonel santrifüj aygıtlarına sahip olmayan İran ın basit nükleer programı, zenginleştirilmiş uranyum stokları, iki büyük zenginleştirme tesisi ve den fazla santrifüj aygıtıyla birlikte gelişmiş bir nükleer altyapıya kavuştu. 22 Geçmişteki politikaların gözden geçirilmesine ihtiyaç var. II. DERİNLEŞEN KRİZ On yılını dolduran İran ın nükleer hikayesi, temel aktörler arasındaki güvenin hiç durmadan azalmasına sahne oldu. Birleşik Krallık, Fransa, Rusya, Almanya, Çin, Türkiye ve Brezilya, zaman zaman önemli roller oynamış olsalar da eylemleri, yanlış adımları ve karşılıklı iletişim eksiklikleri nedeniyle bu artmakta olan çatışmanın en önemli kırılma noktalarını belirleyen iki ana aktör, İran ve ABD olageldi. Aynı zamanda İsrail in tehdit algısı ve kendi başına bir askeri eyleme başvurması ihtimali gerilimi önemli ölçüde arttıran bir unsur oldu. A. UZUN SÜREDE GELİŞEN KRİZ İran ın nükleer programına dair endişeler, ilk olarak daha önce açıklanmamış tesislerin ve çalışmaların, bilhassa Natanz daki uranyum zenginleştirme tesisi ve Arak ta ağır suyla çalışan reaktör projesinin 2002 de ortaya çıkmasıyla baş gösterdi. 23 Aynı yıl BM nin nükleer gözlemcisi olan UAEK, ülkenin nükleer programında daha önce ilan edilmemiş olan unsurların kaynağını araştırmaya başladı ve nükleer tesislerini yaklaşık üç ayda bir denetledi. O dönemde vardığı sonuç, Natanz daki zenginleştirme tesisinde ve Arak yakınlarındaki ağır suyla çalışan üretim tesisinde yapılan çalışmaların önceden tahmin edilenden daha ilerlemiş olduğuydu. 24 algılanmadı. Bakınız Chronology of Libya s Disarmament and Relations with the United States, sheets/libyachronology. 21 Mart 2011 de Ruhani Lider Hamaney, şeker olarak adlandırdığı teşvikler karşılığında Kaddafi nin ülkesinin nükleer kapasitesinden vazgeçerken İran ın geri adım atmamakla kalmadığını aynı zamanda tüm çabalara rağmen yetkililerin her geçen yıl nükleer tesisleri arttırdığını söyledi. Reuters, 21 Mart Kasım 2011 itibariyle İran toplamda IR-1 santrifüjüne sahip 37 kaskadda zenginleştirme yapıyordu. UAEK, uranyum hegzaflorid ile beslenen kaskadlardaki santrifüjlerin tamamının işler vaziyette olmayabileceğini saptamıştır yerleştirilmiş olan santrifüjlerin toplam sayısı yaklaşık dir ve [UAEK in] son iki raporundaki rakamla aynıdır. David Albright, Paul Brannan, Andrea Stricker ve Christina Walrond, ISIS Analysis of IAEA Iran Safeguards Report: Part 1, Institute for Science and International Security, 8 Kasım Ağustos 2002 de sürgündeki İranlı bir muhalif grup, Natanz, Kalaye elektrik şirketi, Arak ta yapımı süren ağır su üretimli bir tesis, nükleer programla ilgisi olan pek çok kişi ve paravan şirketin adları da dahil olmak üzere İran da ilan edilmemiş nükleer tesisler olduğunu ortaya çıkardılar. Iran Nuclear Overview [İran ın Genel Nükleer Değerlendirmesi], Nuclear Threat Initiative ( Kasım Bazı araştırmacılar, bilgilerin muhalif Ulusal Direniş Konseyi ne İsrail tarafından sızdırıldığını iddia ediyor. Bakınız Will Israel Attack Iran, a.g.e.; Scott Peterson, Iranian Group s big-money push to get off U.S. terror list, Christian Science Monitor, 8 Ağustos 2011, ve Connie Bruck, Exiles: How Iran s expatriates are gaming the nuclear threat, The New Yorker, 6 Mart İran ın Arak şehri yakınlarında yılda 9 kilogram plütonyuma kadar üretebilecek (UAEK ye göre bu, yılda bir bomba üretebilmek için yeterli bakınız Ek B) ve ağır suyla çalışan 40 megavatlık bir nükleer reaktör inşa etme kararı, Tahran ın bomba elde etmek için farklı yollar izlediğine dair şüpheleri ortaya çıkardı. Benzer reaktör tasarımları, Hindistan ve İsrail tarafından ilk nesil nükleer silahları için gereken bölünebilir malzemeyi üretebilmek için kullanılmıştı. Daha fazla bilgi için bakınız Jack Boureston ve Charles Mahaffey, Iran s IR-40 Reactor: A Preliminary Assessment, FirstWatch International, Kasım İran, Arak reaktörünün Tahran Araştırma Reaktörünün yerini almasının planlandığını söylüyor. IR-40 projesinin planlaması ve başlangıcı aşamalarında İran, bunun uranyum zenginleştirmeyi başarıp başaramayacağından emin değildi. Bakınız

10 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 5 Nükleer programın kapsamına dair endişelerin yanı sıra ABD nin doğrudan müzakere etmede isteksiz olması, Fransa, Almanya ve Birleşik Krallık ı (AB-3), İran ı zenginleştirme faaliyetlerinden vazgeçmeye ve Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması nın Ek Protokolü nü imzalamaya ikna etmek üzere görüşmeler başlatmak için harekete geçirdi teki müzakerelerin ilk günlerinde uluslararası kınamaya maruz kalan İran, geçmişteki teminat ihlallerini düzeltmeyi, inşa edeceği yeni nükleer tesisleri derhal ilan etmeyi, Ek Protokol ü 26 uygulayarak BM müfettişlerine daha fazla haklar tanımayı ve UAEK nin tanımladığı tüm zenginleştirme ve yeniden işleme faaliyetlerini geçici olarak askıya almayı kabul etti. Askıya alma, iki yıl sürdü; AB-3 ün İran a somut ekonomik teşvikler verilmesi ve ülkenin nükleer haklarının tanınması konularında üzerlerine düşeni yapmadığını iddia eden Tahran, zenginleştirme faaliyetlerine yeniden başladı, Ek Protokol ü gönüllü olarak uygulamaya son verdi ve başta potansiyel askeri boyutlara ilişkin faaliyetler olmak üzere geçmişteki faaliyetlerine dair UAEK nin birçok sorusunu yanıtsız bıraktı. 27 Iran s Exclusively Peaceful Nuclear Programs and Activities, [İran ın Münhasıran Barışçıl Amaç Taşıyan Nükleer Programları ve Faaliyetleri], Sivil toplum örgütleri için brifing, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması nın Hazırlık Komisyonu, 5 Mayıs Iran s Exclusively Peaceful Nuclear Programs and Activities [İran ın Münhasıran Barışçıl Amaç Taşıyan Nükleer Programları ve Faaliyetleri], İran brifingi, 5 Mayıs 2008, bakınız prepcom08/wp/iran_briefing.pdf. 25 Görüşmelerin ayrıntıları için bakınız Kriz Grubu raporu, Iran: Is There a Way Out of the Nuclear Impasse, a.g.e., s Ek Protokol, UAEK müfettişlerinin çok girişli vizeye sahip olmalarını ve uydu fotoğrafı çekme ve kimyasal örnek alma gibi yöntemlere başvurabilmelerini sağlıyordu. Model Ek Protokol, müfettişlerin yanıtlanmamış soruları ve endişeleri giderebilmeleri için tesis ve alanlara girebilmelerini öneriyordu. Müfettişler halihazırda teftiş ettikleri bir bölgedeki tesise girmeyi iki saat içinde, teftiş yapmadıkları bir tesise ise 24 saat içinde girebilmeyi talep edebiliyorlar. Bu, diğer pek çok nükleer güç için standart teftiş biçimi. 27 Üst düzey bir İranlı şu şekilde açıklıyordu: Biz Avrupa yla daha çok işbirliği yaptıkça askıyla almayla ilgili taleplerini genişletmeye başladılar, makine parçalarının birleştirilmesini, makinelerin montajını ve sonrasında da santrifüj parçalarınon üretimini askıya almamız gerektiğini söylediler. Ardından kırmızı çizgiyi aştılar. İran ın araştırma ve geliştirmeyi durdurmasını istediler. 70 milyonluk İran ulusunun nükleer enerjiyi düşünme hakkından bile vazgeçmesini beklediler. Şunları ekliyordu: Askıya aldık ve karşılığında hiçbir şey almadık. Kriz Grubu na verilen mülakat, Mart O dönemde İran ın müzakere heyetinde bulunan ancak daha sonra ABD ye taşınan Hüseyin Musavyan, olaylarla ilgili şunları söylüyordu: Askıya alma meselesi 2003 te ortaya atıldığında İran da iki düşünce akımı vardı. Bir grup, Batı yla diyaloğu savunurken diğerleri direniş yanlısıydı. Ruhani Lider Ayetullah Hamaney, geçici olarak askıya alınmasına razı oldu. Ne var ki Batılıların ni- ABD nin ( iddia edilen çalışmalar olarak da adlandırılan) ve İran ın nükleer silah elde edilmesi ve patlatılması için gereken teknolojilerle deneyler yaptığını 28 ortaya atan binlerce sayfalık elektronik belgeleri UAEK ye teslim etmesinin ardından İran ın daha önce ifşa etmediği nükleer faaliyetlerine ilişkin yeni bir dizi endişe, 2004 te baş gösterdi. Tahran, UAEK nin elektronik belgelere dayanan iddia edilen çalışmalara ilişkin defalarca yönelttiği sorulara yanıt veremedi. 29 Ne var ki elektronik belgelerin, üzerinde kolaylıkla oynanmış sahte belgeler olduğunu ileri sürüyor ve ABD tarafından sağlandığı için bu iddiaların güvenilirliğinin olmadığını söylüyordu. 30 Başlangıçta kendi uzmanlarının orjinal belgeleri incelemelerine izin verilmediğinden ABD nin UAEK ye hazırladığı powerpoint sunumlarına bel bağlamak zorunda olmalarından şikayet ediyordu. 31 UAEK, belgeleri sunmuş olduğunu söylüyor. 32 yetlerinden kuşku duyuyordu ve Avrupalı ülkelerin üstlerine düşeni yerine getirebileceklerinden şüpheliydi. Tahran ın iki yıl süresince tam işbirliği yapmasına ve şeffaflık çabalarına karşın Avrupalılar, Amerika nın engelleme politikası nedeniyle sözlerini tutamadılar. Bu açmazın sonucu olarak Ruhani Lider, durumu tersine çevirmeye karar verdi. Ali Vaez ile yapılan röportaj, Bulletin of the Atomic Scientists, 21 Kasım Bunlar arasında nükleer silah taşıyabilmesi için Şahab-3 füzesinin burun konisinin değiştirilmesi ve nükleer bir aygıtı test edebilmek ve patlatabilmek için gereken tüm teknolojilerle deneyler yapmak bulunuyordu. İddialar, Alman istihbaratı için çalışan bir İranlı nın eşi tarafından 2004 te İran dan Türkiye üzerinden bir dizüstü bilgisayar veya taşınabilir bellek içinde kaçırıldığı düşünülen elektronik belgelere dayanıyordu. 29 Implementation of the NPT Safeguards Agreement and relevant provisions of Security Council resolutions in the Islamic Republic of Iran, UAEK, a.g.e., 8 Kasım Üst düzey bir İranlı yetkili, şunları ifade ediyordu: UAEK nin eski genel müdürü El Baradey ile yapılan ve İran ın UAEK ile sürmekte olan sorunlarını çözmeyi amaçlayan önceki anlaşmaya dayanarak Bizden bekleneni, hatta daha fazlasını yaptık. İddia edilen çalışmalara dair toplantılar yapmamız beklenmiyordu. Amerikalılar, belgeleri bize vereceklerdi, ama vermediler. Genel müdür, Amerikalıları UAEK nin soruşturma çalışmalarını engelledikleri gerekçesiyle sert bir şekilde eleştirdi. Bunun dışında genel müdür, belgenin gerçek olmadığını, bu nedenle orijinali veya gerçekliği bulunmayan, bilgisayardaki bazı belgelere dayanan iddialarla karşı karşıya olduğumuzu açıkça ifade etti. Kriz Grubu na verilen mülakat, Kasım An Assessment of So-called Alleged Studies [concerning the] Islamic Republic of Iran, İran İslam Cumhuriyeti Başkonsolosluğu (Hong Kong ve Macao), Eylül 2008, bakınız consulate.org.hk/html/english/an%20assessment%20of.pdf. Ayrıca bakınız Implementation of the NPT Safeguards Agreement, a.g.e., 8 Kasım 2011, 7. Ve 8. Maddeler. 32 UAEK, İran ın yanıt verdiğini söyledi ancak iddia edilen çalışmaların sahte ve uydurma verilere dayandığını öne sürdü.ayrıca bakınız Implementation of the NPT Safeguards Agreement, UAEK, a.g.e., 8 Kasım 2011, 8. Madde.

11 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 6 Ağustos 2007 de İran ve UAEK, İran ın ajansın sorularını bir yıl içinde yanıtlaması için bir çalışma planı üzerinde anlaştılar. İddia edilen çalışmaları kınamasına rağmen Tahran, belgelere bakma ve bildirimde bulunma sözü verdi. Şubat 2008 de UAEK, iddia edilen çalışmalar ve bunlarla ilintili meseleler ve askeri bağlantıları olduğu düşünülen faaliyetler haricinde İran a dair sürüncemede kalmış konuların çoğunun dosyasını kapattı. Yıllar içinde UAEK, İran ın yaptığı öne sürülen birkaç ihlali şikayet etti, İran ın teminat yükümlülüklerini yerine getirmediğini açıkladı, (BM Güvenlik Konseyi ile birlikte) zenginleştirmeye ilişkin tüm faaliyetlerini askıya almasını istedi ve açıklığa kavuşmamış soruları yanıtlamasını talep etti. Tahran ın nükleer programının yalnızca barışçıl amaçlar taşıdığına dair güveni inşa etmesinde, süregelen sorunları çözmesinde ve tüm zenginleştirme faaliyetlerini askıya almasında ısrar eden, Aralık 2006 tarihli kararıyla birlikte Güvenlik Konseyi, ilk yaptırımları uyguladı. 33 Bugüne dek Güvenlik Konseyi nin altı kararı, uluslararası toplumun endişelerinin altını çizdi; 2006 ile 2010 yılları arasında BM nin dört fasıla halinde uyguladığı ekonomik yaptırımlar, nükleer program ile veya programı desteklediği öne sürülen diğer faaliyetlerle ilişkili olan İranlı kurum ve kişileri hedef aldı. 34 ABD de 2008 de yapılan ve Barack Obama nın göreve geldiği başkanlık seçimlerinin ardından müzakere yoluyla çözüme ulaşılması umutları arttı. 35 Vaşington, İran la yapılan müzakerelere karşı daha olumlu bir ton takındı; ayrıca başkan, zenginleştirmenin askıya alınması talebini yinelese de İran rejimine doğrudan ulaşmaya çalıştı. 36 Bu 33 BM Güvenlik Konseyi nin 1737 nolu kararı, 23 Aralık BM Güvenlik Konseyi nin 1696 nolu kararı, 31 Temmuz 2006; 1737 nolu kararı, 23 Aralık 2006; 1747 nolu kararı, 24 Mart 2007; 1803 nolu kararı, 3 Mart 2008; 1835 nolu kararı, 27 Eylül 2008; ve 1929 nolu kararı, 9 Haziran Sanırım Obama nın uzmanları arasında Bush un İran ile doğrudan diyalog kurmanın ve yalnızca müttefiklerimiz aracılığıyla çalışmanın bir hata olduğu konusunda ve eğer Amerika Birleşik Devletleri, İran la ciddiyetle diyalog kurmak istiyorsa İranlılarla doğrudan temas içinde ve yüz yüze yapması gerektiği konusunda bir fikir birliği mevcuttu. Kriz Grubu na verilen mülakat, Bruce Riedel, ABD başkanının Yakın Doğu İşleri eski yardımcısı, 22 Eylül Ayrıca bakınız Kriz Grubu brifingi, U.S.-Iranian Engagement: The View from Tehran, a.g.e. 36 Diğerlerinin yanı sıra Başkan, Mart 2009 da İranlıların yeni yıl kutlamaları için görüntülü bir mesaj kaydetti ve hem İran halkına hem de İslam Cumhuriyeti ne hitap ederek ABD geleneğinin dışına çıktı. Bakınız President s Message to the Iranian People [Başkan ın İran Halkına Mesajı], video, YouTube, Bunun ardından İran ın Ruhani Lideri Ayetullah Hamaney e iki mektup yazdı. Bakınız The Washington Times, 3 Eylül Obama nın ilk seçildiği dönemde iyimserliğini dile getiren üst düzey bir İranlı yetkili, kısa süre sonra hayal kırıklığını gösterdi: Bazı durumlarda Bush un kullandığı türde bir dile başvurdu. Kültürümüzde çabalar, çeşitli nedenlerle başarısızlığa uğradı: ABD li yetkililer, İranlı yetkililerin diyaloğa hiçbir zaman gerçekten ilgi göstermediklerini ileri sürüyorlar, Ruhani Lider in ilişkilerin normalleşmesinden ve ABD den korktuğunu, zira rejimin ideolojik dayanaklarından biri olan Amerika karşıtlığının çökmesinin nihayetinde iktidarını tehdit edeceğini düşünüyorlar; İranlı yetkililerse Obama nın ilişkide asla stratejik bir değişiklik önermediğini, bunun yerine müzakere teklifi ile sürekli baskıyı elbette yaptırımların yanı sıra Körfezdeki Arap ülkeleriyle yoğunlaştırdığı askeri işbirliği birlikte kullanırsa Tahran ın taviz vermeye zorlanabileceği gibi hatalı bir fikre sadık kaldı. 37 Arka planda ise başarıya engel olan önemli faktörler söz konusuydu ve bunların arasında ABD ile İran arasında onlarca yıl süren güvensizlik, gerek Tahran da gerekse Vaşington da iç siyasetteki kısıtlar ve sürtüşmeler; ve İran ın 2009 daki cumhurbaşkanlığı seçimleri ve ardından gelen protestoculara yapılan baskılar bulunuyordu. Tahran ın nükleer silah patlatmayı amaçlayan tesis inşa etme amacı taşıdığına dair korkular, Eylül 2009 da Batılı güçlerin ilan edeceğinin anlaşılmasından hemen sonra İran ın, Qom yakınlarında bulunan Fordov da gizlenmiş bir yeraltı zenginleştirme tesisini ifşa ettiğinde ortaya çıktı. 38 Fordov açıklaması, Batı tarafından özellikle önemli şöyle basit bir ilke vardır: Bir İranlı olarak bana bunu yapmak zorundasın dersen cevabım hayır olur. Ben bunu yapmam. Ama eğer rica etsem bunu yapar mısın dersen gerçekten yapmak istemesem bile sana elimden geldiğince yardımcı olmaya çalışırım. Bu, sömürgeci bir zihniyet. Daha modern bir kılıf uyduruluyor ve buna müzakerelerle yaptırımların birlikte kullanıldığı iki ayaklı politika deniyor. Bu işe yaramaz. Eğer müzakereler ve yaptırım veya tehditlerden bahsederseniz bu, işe yaramaz. Hayatı kendiniz için zorlaştırmakla kalırsınız. Kriz Grubu na verilen mülakat, Mart Obama döneminde ABD/İran ilişkilerinin kapsamlı bir incelemesi için bakınız Parsi, A Single Roll of the Dice, a.g.e. Parsi, ABD Başkanının İran ile gerçekten diyalog kurmaya çalıştığını teslim ediyor, ancak iki ülkenin de şu nedenle hata yaptıklarını açıklıyor: nihayetinde diyaloğun başlayabileceği Ekim 2009 da Obama nın manevra alanı ve daha fazla esneklik için mücadele etme yönündeki siyasi iradesi neredeyse yok olmuştu. Obama nın İran a ulaşma çabası samimi, ancak kısa ömürlüydü. Ya hemen başarıya ulaşacaktı ya da hiçbir zaman, s. 213, 224. Daha eleştirel yaklaşımlar için bakınız Flynt Leverett ve Hillary Mann Leverett, Washington s Iran debate and the soft side of regime change, Boston Review, 31 Ocak Bakınız Vali Nasr on U.S.-Iranian relations, video, YouTube, 25 January 2012, 38 İran, Batılı ülkelerin duyurması an meselesi olduğundan daha önce davranarak (yerini belirtmeksizin) tesisin haberini 21 Eylülde aniden duyurdu. Tesisin yerinin açıklandığı ve Britanyalı ve Alman muadilleri ile 25 Eylülde yaptığı basın toplantısında Obama, bu tesisin büyüklüğü ve düzenlenişi, barışçıl amaçlı bir programla uyumlu değildir dedi. Bakınız Parsi, A Single Roll of the Dice, a.g.e., s. 125.

12 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 7 addediliyor. ABD li ve AB li yetkililerin gözünde bu tasarım, askeri amaçlar taşıdığı şüphelerini arttırır nitelikteydi; tesis, İran Devrim Muhafızları Ordusu nun (İDMO) üssü olan ve çeşitli raporlarda eski bir İDMO füze sahası olarak tanımlanan bir dağın altındaki komplekste bulunuyor. 39 Obama nın çabaları, ABD nin taktiklerindeki açık değişimi gösterir nitelikteydi: diyaloğa çok daha açık olduğunun sinyalini vererek yönetim, anlamlı müzakereler üretmeyi, yahut bu gerçekleşmezse İran a karşı yaptırımlar için uluslararası toplumda daha fazla fikir birliği sağlamayı umuyordu. Yeni yönetim, kendinden öncekinin temel varsayımlarını, yani baskının tavize yol açacağı fikrini terk etmedi. Buna rağmen ABD nin en önemli ve ümit verici önerisi, Vaşington un İran ın kg. düşük düzeyde zenginleştirilmiş uranyumunu (DZU) Tahran Araştırma Reaktörü (TAR) için yakıt olarak gereken yakıt çubukları ile takas etmeyi önermesiyle Ekim 2009 da geldi. 40 Aşağıdaki bölümde de ele alınacağı üzere bu girişim, neredeyse kesin olarak Tahran içindeki çekişmelerin sonucunda İran liderliğinin önceden verdiği kabulden vazgeçmesi üzerine başarısız oldu. 41 Altı ay sonra Mayıs 2010 da Brezilya ve Türkiye, anlaşmayı yeniden canlandırmaya çalıştı; bu kez İran ın kabul etmesine rağmen ABD, geçen sürede İran ın DZU stoğunun önemli ölçüde arttığını ve koşulların artık yeterli olmadığını öne sürerek teklifi geri çevirdi. 42 TAR planlarının başarısız olmasının ardından İran ve P5+1, görüşmek üzere ilk olarak Aralık 2010 da Cenevre de ve bunun ardından Ocak 2011 de İstanbul da bir araya geldi. Ne var ki bunlar da sonuçsuz kaldı. Yeni bir müzakere turu üzerinde tartışılsa da o tarihten bu yana herhangi bir müzakere yapılmadı. Bunun yerine tüm taraflardaki söylemler tırmanıyor. İran ve onun İsrailli ve Batılı düşmanları birbirlerine tehlikeli suçlamalar yönelttiler. Şubat 2010 da İran, Natanz pilot tesisinde TAR da kullanılacağını öne sürerek ancak reaktörün acil ihtiyacını aşan miktarlarda (yüzde 3.5 oranı yerine) yüzde 20 aranında uranyum zenginleştirmeye başlamıştı. 43 Kasım 2011 de UAEK, yayınladığı raporun on dört sayfalık ekinde Tahran ın nükleer silah geliştirmeye ilişkin ve kritik önemde olan teknolojilerle deneyler yaptığına dair suçlamalara ayrıntılarıyla yer verdi. Şu sonuca vardı: İran, Ek Protokol ü uygulamaması da dahil olmak üzere gereken işbirliğini göstermediğinden Ajans, İran da ilan edilmemiş nükleer malzemenin ve faaliyetin olmadığına dair inandırıcı güvence verememekte ve bu nedenle İran daki tüm nükleer malzemenin barışçıl faaliyetler dahilinde olduğu sonucuna varamamaktadır. Ajans, İran ın nükleer programının olası askeri boyutlarına dair ciddi endişeler taşımaktadır Parsi şöyle yazıyor: Qom tesisine ilişkin söylentiler, görüşmeler başlayamadan atmosferin bozulmasına yol açtı. A.g.e, s Tesisin yerin yüzlerce metre altında olduğu ve bu sayede sığınakları hedef alan bombalardan etkilenmediği söyleniyor. Üst düzey bir İranlı yetkili aynı noktayı dile getiriyordu: Fordov daki bu yeni tesis siyasi bir mesaj taşıyor: dünyaya askeri saldırı ihtimalinin dahi bizi zenginleştirmekten alıkoymayacağını söylüyoruz. Natanz a saldırı yapılması durumunda acil durum planımız mevcut. İran da zenginleştirme asla son bulmayacak. Kriz Grubu na verilen mülakat, Mart ABD li bir yetkili, şunları söylüyordu: İran muhtemelen Qom da tesis inşa etme kararını 2005 te, Natanz ın ortaya çıkmasından iki yıl sonra verdi. Amacın, uluslararası topluluğun haberi olmadan yüksek düzeyde zenginleştirilmiş uranyum üretmek için santrifüj kullanabilecekleri saklı bir tesise sahip olmak olduğuna inanıyoruz. Kriz Grubu na verilen mülakat, Vaşington DC, Eylül Bakınız aşağıdaki Türkiye ve Tahran Araştırma Reaktörü başlıklı bölüm. 41 İran ın eski müzakerecilerinden biri, bu başarısızlığın nedenlerinden birinin Cumhurbaşkanı Ahmedinecad ın ve müzakerecilerin anlaşmayı açıklayacak ve muhafazakarları ve İran ın Yüksek Ulusal Güvenlik Konseyi ni alt edecek zamanı bulamadan önce Cenevre Anlaşmasının kamuoyuna duyurulması olduğunu iddia ediyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, Mayıs ABD li yetkililer, Ruhani Lider in ve anlaşmaya karşı çıkan diğer kişilerin Ahmedinecad ı zayıflattığına inanıyorlar. Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Vaşington, Mart-Nisan yıl boyunca Amerika nın İran ile ilişkileri hep zorlu ve beyhude oldu. Hakaretler, suçlamalar ve tehditlerden oluşan ve kötüye giden durumu düzeltme girişimleri, güvensizlik ve zaman zaman yalnızca kötü zamanlama nedeniyle tökezledi. Başkan Obama, iktidara geldiği ilk zamanlarda, karşılıklı saygıya dayalı olarak İran la diyalog kurmayı önerdiğinde (ki bu, İranlıların her zaman istediklerini iddia ettikleri birşeydi) Tahran isteksiz veya yanıt veremeyecek durumda görünüyordu. Mayıs 2010 da İran, yedi ay önce reddettiği yakıt anlaşmasını aynen kabul eder gözüktüğünde BM Güvenlik Konseyi nin yaptırım kararı konusunda mutabakata varma süreci geri dönülmez bir hal almıştı. L. Bruce Laingen ve John Limbert, İran da rehin tutulan ABD li eski diplomatlar ( ), Five reasons U.S. must avoid war with Iran [ABD nin İran ile savaştan kaçınması için beş neden], Christian Science Monitor, 17 Ocak Ocak 2012 de UAEK, İran ın Fordov da yüzde 20 oranında yakıt zenginleştirmesi yapan yeni bir tesis açtığını doğruladı. Halihazırda İran, Fordov da iki zenginleştirme kaskadı çalıştırıyor, ancak yakın gelecekte kapasitesini iki katına çıkarma planları var. Tamamlandığında İran, Natanz da üretilen yüzde 3.5 oranında zenginleştirilmiş uranyum hegzafloridi (UF6) kullanarak Fordov da ayda yüzde 20 oranında zenginleştirilmiş 5 kg. uranyum üretecek. TAR, tam kapasitede çalışırsa ayda yüzde 20 oranında zenginleştirilmiş 1.5 kilogram uranyum tüketiyor. 44 Implementation of the NPT Safeguards Agreement, UAEK, a.g.e., 8 Kasım 2011.

13 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 8 Bazıları raporu halihazırda bilinenlere çok az şey eklediği, 45 bilhassa askeri sonuçları olan deneylerin çoğu yıllar önce yapılmış olduğu ve ABD istihbaratına göre büyük ihtimalle 2003 te bu deneylere son verildiği için eleştirdi. Rapor bir yandan da Batının yeni bir dizi sert yaptırımları için bir sıçrama tahtası oluştururken, askeri bir saldırının arzu edilirliği konusunda yeni tartışmaları gündeme getirdi Kasım da Birleşik Krallık ve Kanada, İran bankalarıyla olan tüm işlemlerin durdurulması talimatını verdi. 47 Aynı gün ABD, İran ın petrokimya endüstrisine, füze ve nükleer programlarıyla ilintili kişi ve kurumlara yaptırımlar uygulayacağını ve ülkenin finans sektörünü kara para aklamayla bağlantılı olarak listeleyeceğini duyurdu Aralık 2011 de Başkan Obama, uygulanması durumunda İran Merkez Bankası (İMB) ile işlem yapılmasını yasaklayan, İran petrolü satın almak isteyen pek çok ülkenin ödeme işlemleri yapmasını neredeyse imkansız kılan, ve böylelikle İran ın petrolünü satabilmesini fiilen engelleyen bir savunma yetki yasasını imzaladı. Söylenenlere göre İMB yi cezalandırmak, yönetimin ilk tercihi değildi, zira İran ın petrol ihracatı üzerinde ve dolayısıyla ABD nin ekonomik iyileşme ve siyasi takvimine denk gelen bu hassas dönemde ham petrolün fiyatı üzerinde yapacağı ciddi etkilerin farkındaydı. 49 Nihayetinde Kongre, iki partinin geniş desteğini ortaya koyan bir oylamayla başkanın üzerinde baskı yaptı. Obama, ulusal savunma yetki yasasının yanı sıra dünyadaki petrol arzı üzerindeki etkileri değerlendirme yeteneği ve son olarak da yabancı hükümetlerin İran ın sağladığı petrolde yaşanacak kesintiden kaynaklanacak derbenin zararlarını azaltabilmeri için sağlanan altı aylık bir af dönemiyle manevra kabili- 45 Bakınız Robert Kelley, Nuclear arms charge against Iran is no slam dunk, Bloomberg, 11 Ocak Implementation of the NPT Safeguards Agreement, UAEK, a.g.e., 8 Kasım UAEK nin geçen hafta yayınlanan raporu, İran ın nükleer programının muhtemel askeri boyutları konusunda daha fazla inandırıcı ve ayrıntılı kanıtlar sunmuştur. Bugün İran bankaları ile her türlü iş yapılmasını yasaklayan bir dizi yeni yaptırımları kabul ederek kararlı bir yanıt vermiş olduk. Şunu devamlı olarak açıkça dile getirdik ki İran anlamlı bir diyaloğa girene dek kendini uluslararası toplumun artan baskısı altında bulacaktır. Birleşik Krallık Dışişleri Bakanı William Hague in yaptığı açıklama, 21 Kasım Executive Order: Iran Sanctions [Başkanlık Emri: İran Yaptırımları], basın açıklaması, Beyaz Saray, 21 Kasım Mevcut yaptırım rejiminde İran, saygın bir bankayla uluslararası olarak iş yapamıyor, dolar ve avro üzerinden işlem yapamıyor ve gemileri için sigorta yaptıramıyor. Dennis Ross ile yapılan mülakat, Başkan Obama nın eski danışmanı, Foreign Policy (online edisyon), 20 Ocak Bazı Avrupalı yetkililer, yönetimin petrol fiyatlarında ani bir artışa neden olma korkusu nedeniyle aşırı korkak olmasından ve bu nedenle Obama nın yeniden seçilme şansını riske atmasından şikayet ediyorlardı. Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Vaşington DC, Aralık yetini elinde bulunduruyor. 50 Ne var ki eğilim gayet açık ve AB nin bir sonraki adımı ile daha da açık hale geldi. Ocak 2012 de AB (aralarında Yunanistan, İspanya ve İtalya nın bulunduğu) üye ülkelerin alternatif kaynaklar bulmalarına da zaman tanımak amacıyla İran petrolü üzerinde altı aya yayılacak bir ambargo üzerinde anlaştı. Ayrıca Merkez Bankası ile yapılacak tüm işlemler üzerinde tüm AB ülkelerini kapsayacak bir yasak seçeneğini de değerlendiriyor. Avustralya da AB nin petrol ambargosuna katılacağını açıkladı. 51 Aynı şekilde şubat ayında Batılı ülkelerin baskısı üzerine dünyadaki hemen hemen tüm ülkeler ve şirketler tarafından kullanılan bir finans kurumu olan SWIFT, İran ı ağından çıkarmayı kabul etti. Şayet ABD ve AB nin yaptırımları, 2012 nin ortalarına dek tam olarak uygulanırsa bunun İran ın petrol ihracatı üzerindeki etkileri felaket olacaktır. Halihazırda bu yaptırımlar, İran riyalinin değerinin düşmesine ve karaborsaya hücum edilmesine yol açtı. En önemli gelir kaynağını etkileyen olağanüstü derecede cezalandırıcı yaptırımlar ihtimali ile karşı karşıya kalan İran, çelişkili tepkiler verdi. Bir yandan 2012 Ocak ayı sonlarında ve sonrasında Şubat sonunda İran, UAEK den üst düzey bir heyeti kabul etti ancak sonuçları tatmin etmekten uzak oldu. 52 Ayrıca nükleer programı görüşmek üzere P5+1 ile görüşmeye hazır olduğunu açıkladı ve Avrupa Komisyonu Yüksek Temsilcisi Catherine Ashton ın İran ı müzakerelere geri dönmeye davet ettiği Ekim 2011 tarihli mektubuna 14 Şubatta cevap verdi H.R. 1540: National Defence Authorization Act for Fiscal Year 2012, 112th Congress of the United States of America, 31 Aralık 2011 metni için bakınız: billtext.xpd?bill=h Adrian Croft, Australia to follow EU lead on Iran sanctions [Avustralya da İran yaptırımlarında AB yi takip ediyor], Reuters, 24 Ocak IAEA, Iran to meet again after good talks [UAEK ve İran iyi görüşmelerden sonra yeniden görüşecek], Reuters, 1 Şubat Şubatta UAEK, Tahran ın müfettişlerin silahlarla ilgili deneylerin yapılma ihtimali olduğunu düşündükleri bir tesise girmelerine izin vermediği için İran misyonunun başarısızlığa uğradığını belirten bir açıklama yaptı. Nuclear inspectors say their mission to Iran has failed [Nükleer müfettişler, İran misyonlarının başarısız olduğunu ifade ediyorlar], The New York Times, 22 Şubat Statement by the Spokesperson of High Representative Catherine Ashton on speculation about the possibility of an imminent resumption of talks between the E3/EU+3 and Iran, bakınız: EN/foraff/ pdf. Cumhurbaşkanı Ahmedinecad, ülkesinin nükleer programıyla ilgili müzakerelere yeniden başlama iradesini ilk olarak 26 Şubatta ifade etti. The New York Times, 27 Ocak Şubatta bir sözcüsü, Ashton ın bir yanıt aldığını teyit etti. Yanıttan önce Avrupalı bir P5+1 yetkilisi, şunları söylüyordu: İran ın tek yapması gereken, dişe dokunur, somut konular ve güven arttırıcı önlemler üzerine görüşmelere başlayacağını söylemek. Bu, Ashton ın mektubunun son paragrafı.

14 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 9 İran ın nükleer başmüzakerecisi Said Celili imzasını taşıyan mektupta şunlar yazıyordu: Yapıcı ve ileriye dönük işbirliği için zemin oluşturabilecek bir dizi konu üzerinde diyaloğa hazır olduğumuzu dile getiriyoruz. 54 Bu açıklama, İran ın artan ekonomik baskılar karşısında endişe duyduğunun bir göstergesi olarak gören 55 ABD ve Batılı ülkeler tarafından olumlu karşılandı; 56 ancak pek çok kişi, özel toplantılarda görüşmelerin somut bir sonuca ulaşmasından duydukları şüpheyi dile getiriyorlardı. 57 Öte taraftan Ocak 2012 de İran, Fordov da yerin derinliklerinde yüzde 20 oranında zenginleştirmeye başladı Şubat ta Ahmedinecad, yaptırımların başarısız olmasıyla övündü ve Tahran Araştırma Merkezi ne yerli yapım nükleer yakıt çubuğu yüklenmesi ve Natanz da kullanıma giren yeni nesil santrifüjlerin ortaya çıkarılması da dahil ol- Diyaloğa yeniden başlamak için bu yeterli. Pek çok taktik manevra gördük, ancak nükleer program konusunda müzakere etme kararını asla almadılar. Taktik düzeyinden strateji düzeyine geçmeleri gerekiyor. Kriz Grubu na telefonda verilen mülakat, Ocak Iran wants early resumption of nuclear talks [İran, nükleer müzakerelerin yeniden erken başlamasını istiyor], Reuters, 16 Şubat İran ın Ashton ın davetine yanıt verdiği gün çıkan bir makalede Beyaz Saray ın eski danışmanı olan ve yönetimle yakın bağlantısını koruyan Dennis Ross, şunları yazmıştı: Diplomasinin işe yaramadığını varsaymadan önce İranlıların şu anda felç edici baskılara maruz kaldıklarını ve liderlerinin geçmişte bu tür baskılar karşısında davranışlarını değiştirdiklerini hatırlamak yerinde olacaktır. Yaptıkları yaygaraya rağmen Tahran ın şimdilerde bir çıkış yolu aradığına dair işaretler var. Artık İran baskıyı hissederken liderleri aniden müzakereye hazır görünüyorlar. İran yaptırımların etkisiyle sendelemişken diplomasinin işe yarayacağı uygun bir ortam oluşmuş oldu. Başarılı olup olmayacağını önümüzdeki birkaç ay gösterecek. Iran is ready to talk [İran müzakerelere hazır], The New York Times, 15 Şubat Dışişleri Bakanı Hillary Clinton, bunun önemli bir adım olduğunu düşünüyoruz ve mektubu olumlu karşılıyoruz. Benzer şekilde Ashton, mektubun İran ın görüşmelere başlayabileceğine dair bir olasılık gösterdiğini ifade etti. Reuters, 17 Şubat Fransa nın Dışişleri Bakanı Alain Juppé, bir nebze ihtiyat ekliyordu: Bu yanıt, bizim gözümüzde hâlâ muğlak, ancak nükleer programları hakkında konuşmaya hazır olduklarını söyleyen [İranlıların] bir açılımının başlangıcı gibi görünüyor. The Wall Street Journal, 17 Şubat ABD li üst düzey bir yetkili, Ocak ayında şunları söylüyordu: Kuşkularım, İran ın görüşmelere geri döneceği, ancak bunu temel olarak baskıyı azaltmak ve zaman kazanmak için yapacağı yönünde. Bundan herhangi bir şey çıkacağından şüpheliyim, ama deneyip göreceğiz. Kriz Grubu na verilen mülakat, Vaşington DC, Ocak UAEK nin sözcüsüne göre İran, yüzde 20 oranına kadar zenginleştirme yapmaya başladı tesisteki tüm nükleer maddeler, ajansın muhafazasında ve gözetiminde bulunmaktadır. Iran Enriching Uranium at Fordo Plant near Qom, BBC, 10 Ocak mak üzere çeşitli nükleer başarılardan bahsetti. 59 İran ayrıca dünya petrolünün yaklaşık yüzde 20 sinin geçiş noktası olan Hürmüz Boğazı nı kapatmakla ve AB nin İran petrolünü boykot etmesine zaman tanımayacak şekilde önceden harekete geçip Avrupa ya olan petrol ihracatını kesmekle tehdit ederek savaş tehdidinde bulundu. 60 İran ın kendi ekonomik çıkarlarına zarar verecek bu adımlar ne kadar uzak ihtimal olsa ve Hürmüz Boğazı olayında olduğu gibi savaşa eş değerde olsa da İran liderliği ani ve sert bir tepkide bulunabilir. Bu olasılık, Kudüs teki yetkililerin İran tarafından yapıldığına kesin gözüyle bakılan, Şubat ayında İsrail hedeflerine karşı gerçekleşmiş veya planlanan saldırılarla daha somut bir hal kazanıyor yılı başlarken askeri bir çatışma ihtimali, hâlâ zayıf olsa da geçmişe göre çok daha yüksek görünüyor. B. ASKERİ ÇATIŞMAYA DOĞRU MU? Pek çok gözlemcinin gördüğü ve İran liderliğinin de hiç şüphesiz inandığı üzere sinsi bir savaş başladı bile. Geçtiğimiz birkaç yıl içinde suikast tarzı saldırılarda birkaç İranlı bilimadamı öldürüldü, biri yaralandı. 62 Stuxnet olarak bili- 59 İran cumhurbaşkanı şunları kaydetti: uluslara zorbalık yapma dönemi geride kaldı. Küstah güçler, nükleer teknolojiyi tekellerine alamazlar. Yaptırımlar uygulayarak bizi engellemeye çalıştılar, ama kararlar başarısızlığa uğradı. Nükleer yolumuza devam edeceğiz, Reuters, 15 Şubat Batılı güçler haberleri göz ardı ettiler. ABD Dışişleri Bakanlığının bir sözcüsü, sözü edilen ilerlemelerin çok da yeni ve o kadar da etkileyici olmadığını söylüyor ve ekliyordu: Açıkçası burda çok yeni bir şey göremedik. Aslına bakarsanız abartılmış gibi görünüyor. A.g.e Şubat 2012 de İran, Birleşik Krallık ve Fransa ya petrol nakliyesini durdurduğunu açıkladı. Ne var ki iki ülke de kayda değer düzeyde İran petrolü ithal etmiyorlar; Yunanistan, İtalya veya İspanya yı hedef alan benzer bir kararın etkisi çok daha vurucu olurdu. The New York Times, 20 Şubat İran liderliği, atılan adımları bir nevi savaş olarak görüyor. An economic war has begun [Ekonomik bir savaş başladı]. Munsin Rızai, siyasetçi ve İDMO nun eski komutanlarından, 23 Ocak Ayrıca bakınız Paul Vallely, War on Iran has begun. And it is madness, The Guardian, 4 Aralık Seymour Hersh, Pre-War Propaganda Mounting on Iran, Democracy Now, 22 Kasım Başbakan Netanyahu, İran ve onun himayesindeki Hizbullah ı suçlayarak ve İran ı dünyanın en büyük terör ihracatçısı olarak adlandırarak İsrail in tutumu hakkında şüphelere yer bırakmadı. Haaretz, 13 Şubat 2012; ayrıca bakınız Yediot Ahronot, Şubat Tayland daki saldırının ardından Ehud Barak şunları söyledi: İran ve Hizbullah, bölgenin ve dünyanın istikrarı için bir tehlike arz eden, insafsız terör unsurlarıdırlar, Haaretz, 15 Şubat Dr. Ardeşir Hüseyinpur un Ocak 2007 deki gizemli ölümü, İran da şüpheler doğurdu; kendisi, İsfahan daki uranyum tesisinde nükleer alanında çalışan bir bilimadamıydı. Geçtiğimiz iki yıl içinde dört suikast yaşandı. Kuantum mekaniği alanında

15 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 10 nen bir bilgisayar virüsü, İran ın kontrol bilgisayarlarına bulaştı ve 2009 un ortalarından bu yana yüzlerce santrifüjün hasar görmesine neden oldu ve 2007 de İDMO ya ait üç uçak, açıklanamayan bir nedenle düştü. 64 İran, beklendiği üzere tüm bunları, ABD, İsrail ve diğer dış güçler tarafından yürütülen ve ilan edilmemiş bir savaş olarak görüyor; pek çok İsrailli, kendi istihbarat örgütlerinin işin içinde olduğunu belirten imalarda bulundular. 65 uzman olan Mesud Ali Muhammedi, arabasına iliştirilen bir bombayla Ocak 2010 da öldürüldü. Tahran Araştırma Reaktörü için gereken yakıtın üretiminde uzman olan Mecid Şehriyari, 28 Kasım 2010 da benzer bir mekanizmayla öldürüldü. Aynı gün nükleer lazer uzmanı Feridun Abbasi, benzer bir bombayla yaralandı. Bunun ardından Ahmedinecad, Abbasi yi İran ın cumhurbaşkanı yardımcısı ve ülkenin nükleer ajansının başkanı ilan etti. 23 Temmuz 2011 de nükleer alanında bilimadamı olan Dariuş Rızai, Erdebil de çocuklarının olduğu anaokulunun önünde motorsiklete binen bir suikastçi tarafından vuruldu ve öldürüldü. Yakınlarda 12 Ocak 2012 de Natanz zenginleştirme tesisinin tedarik müdür yardımcısı olan Mustafa Ahmedi Ruşen, Tahran da manyetik bir bombayla öldürüldü. Şehriyari ye, Abbasi ye ve Rızai ye yapılan saldırılarda İran medyası, eşlerinin de yaralandığını bildirdi; Ahmedi Ruşen in olayında yanındaki koruması ve bir yaya da öldü. Dördü de üniversitede eğitim veriyordu; Muhammedi nin çalışmalarının İran ın yaptığı iddia edilen nükleer silah deneyleriyle olan ilgisi tartışma konusu. El Cezire, 14 Ocak 2010; BBC, 29 Kasım 2010; Reuters, 23 Temmuz 2011; Haaretz, 24 Temmuz 2011; Reuters, 12 Ocak Bilimadamlarının bir atom bombası üzerinde çalıştıkları iddiası için bakınız, David E. Sanger, America s Deadly Dynamics with Iran [Amerika nın İran ile Olan Ölümcül Dinamikleri], The New York Times, 5 Kasım ABD ve İsrail in bu operasyonda işbirliği yaptıklarını öne süren bir rapor için bakınız: Israeli Test on Worm Called Crucial in Iran Nuclear Delay, The New York Times, 15 Ocak Ronen Bergman, Will Israel attack Iran?, The New York Times, 25 Ocak NBC nin ABD li kaynaklara dayanan haberinde İsrailli Mossad ajanlarının bilimadamlarını öldürmeleri için İranlı muhaliflere (Halkı Mücahitleri Örgütü üyeleri) eğitim verdikleri ileri sürüldü. Richard Engel ve Robert Windrem, Israel teams with terror group to kill Iran s nuclear scientists, U.S. officials tell NBC News, 9 Şubat Ağustos 2007 de Mossad ın o dönemdeki başkanı, ABD li meslektaşlarına sabotaj ve İran daki etnik azınlık grupları (Kürtler ve Baluç) arasında muhalifliği teşvik etmek gibi gizli önlemler de dahil olmak üzere beş cepheli stratejiyi tanımladığı söyleniyor. Yakın bir zamanda şunları ifade etti: [nükleer] projenin 2003 ten bu yana bu gibi gizemli aksamalar nedeniyle birkaç kez ileri bir tarihe atılması beni memnun ediyor. Bakınız Will Israel attack Iran?, a.g.e. İsrail in Savunma Kuvvetleri Genelkurmay Başkanı Korgeneral Benny Glantz, İsrail meclisi Knesset in Dış İlişkiler ve Savunma Komitesi ne şunları söyledi: 2012 yılı, İran ın nükleer güç elde etmesi, liderliklerdeki değişiklikler, uluslararası toplumun devam eden baskısı ve doğal olmayan şekilde gelişen olaylar arasındaki bağlantı açıısndan kritik bir yıl olacak, Jerusalem Post, 10 Ocak Avner Cohen, Glantz ın hafifçe sırıttığını kaydetti ve şunları yazdı: İsrail in [Ocak 2012 cinayetine verdiği] resmi yanıt, kat i bir sessizlik oldu. Gayriresmi yanıt Benzer şekilde Kasım 2011 de İran ın balistik füze merkezini yıkan ve Muhafızlar Ordusu nun üst düzey komutanlarından birini ve iki düzineye yakın çalışma arkadaşını öldüren bir patlamaya ilişkin soru işaretleri varlığını sürdürüyor. 66 Ekim 2011 de ABD yönetimi, İran ın Vaşington daki Suudi Büyükelçisini, söylendiğine göre sık sık gittiği bilinen bir restoranda patlama gerçekleştirerek öldürmek üzere hazırladığı olağanüstü planı ortaya çıkararak engelledi. Plan, pek çok kişi tarafından olasılık dışı olarak nitelendirildi, zira olayda Meksikalı bir uyuşturucu çetesinden 1.5 milyon dolar karşılığında suikastçiler kiraladığını zanneden, İranlı-Amerikalı bir ikinci el araba satıcısının parmağı vardı. ABD li diplomatlar, bu planın inandırıcı olmadığını kabul etti, ancak gerek kamuya açık gerekse özel toplantılarda İran ın üst düzey kademelerinin işin içinde olduğuna dair sağlam kanıtları olduğunu iddia etmeyi sürdürdü. Ne var ki ne kadar üst düzey olduğu bilinmiyor. 67 ise bir göz kırpma oldu. Tek bir bilimadamını çıkarmanın tüm bir projeyi mahvedeceğini hayal etmek güç [ama] İsrail in nükleer programındaki kıdemli bilimadamlarının çoğu akademik pozisyonlara da sahipler. Suikast savaşlarının bir sonraki aşamasının uluslararası bilim konferanslarını suikast alanına çevirmesi beklenebilir. What if the Iranians start killing scientists? [Ya İranlılar bilimadamlarını öldürmeye başlarlarsa?], Haaretz, 16 Ocak Buna karşın ABD li yetkililer bu konuyla ilgileri olduğunu ısrarla reddetti ve Ahmedi Ruşen in öldürülmesini kınadı. Ulusal Güvenlik Konseyi nin bir sözcüsü olan Tommy Vietor, gazetecilere şunları söyledi: Amerika Birleşik Devletleri nin bu konuyla kesinlikle hiçbir ilişkisi yoktur. Bu tür şiddet eylemleri de dahil olmak üzere tüm şiddet eylemlerini şiddetle kınıyoruz, US condemns Iranian nuclear scientist killing [ABD, İranlı nükleer uzmanının öldürülmesini kınadı], Al Jazeera English, 12 Ocak Dışişleri Bakanı Clinton, İran içindeki her türlü şiddet eyleminde ABD nin dahiliyetini kesin bir şekilde reddederek suikaste derhal tepki gösterdi. U.S. condemns car bomb attack on Iran nuclear scientist [ABD, İranlı nükleer uzmanına yapılan bombalı saldırıyı kınadı], Yahoo! News, 11 Ocak Ancak İran bunun bir kaza olduğunu iddia ediyor ve pek çok uzman, bir roket motorunun havaya uçtuğuna inanıyor. Bakınız Michael Elleman ın bloğu, Mysterious Explosion at Iranian Missile Base [İran ın Füze Üssünde Gizemli Patlama], United States Institute of Peace, 18 Aralık Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey ABD li yetkili, Vaşington, DC, Aralık ABD li ve İsrailli yetkililer, bunun İran ın engellenen terör saldırılarından yalnızca biri olduğunu ileri sürüyorlar. Sonuncusunda İran ile Hizbullah ın, Tayland da bir gizli plan içinde olduğu iddia ediliyor. Daniel Ten Kate, Thailand arrests Hezbollah terror suspect, U.S. warns of attack [Tayland, Hizbullah ın terör şüphelisini tutukladı, ABD saldırı uyarısında bulundu], Bloomberg Businessweek, 25 Ocak İsrailli bir yetkili, planın bariz amatörlüğünü ve yüssüzlüğünü şu şekilde açıklamaya koyuldu: Eğer İstanbul, Bakü ve başka yerlerde de aynısını yapmaya çalıştıklarını bilmeseydim yapanın onlar olduğuna inanmazdım. Bu şekilde davranıyorlar, çünkü vekilleri, özellikle de Hizbullah, artık bunu yapacak du-

16 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 11 Kimi analistler, raporu doğrudan reddettiler; diğerleri ise İDMO nun içindeki bazı unsurların yürüttüğü bir haydut operasyon olduğunu düşünüyorlar. 68 İster gerçek ister uydurma olsun bu hikaye, kuşatma altında olduğunu ve kendi toprağında hukuksuz bir saldırıya uğradığını hisseden İran ın şimdilerde karşı saldırıda bulunmaya ne derece hazır olduğunu ve/veya Amerika nın en kötü şeyin Tahran dan geldiğine inanmaktaki istekliliğini göstermesi açısından dikkate değer. Dahası Şubat 2012 de ABD nin İstihbarat Ajansı Başkanı James Clapper, engellenen plan hakkında şunları söylüyordu: [Plan], muhtemelen Ruhani Lider Ali Hamaney de dahil olmak üzere, bazı İranlı yetkililerin hesaplarını değiştirdiklerini ve ABD nin rejimi tehdit eden gerçek veya zannedilen eylemlerine karşılık olarak Amerika Birleşik Devletleri nde bir saldırı yürütmeye daha istekli olduğunu gösteriyor. 69 İran Körfezi nde artan düzeydeki askerileşmenin, yapıldığı iddia edilen gizli eylemlerin ve İran ın nükleer programına dair endişelerin İsrail in veya ABD nin bir saldırısı için bir başlangıç oluşturup oluşturmadığı, başka bir konu. Tüm seçenekler masada sözünü tekrarlayan ABD li yetkililer, bu dönemde askeri bir saldırıya karşı oldukları konusunda açıklar ve öncelikle diğer yolların tüketilmesi gerektiğini ileri sürüyorlar. Üst düzey ABD li bir yetkili şunları kaydediyordu: Amerika ordusu ve halkı, Orta Doğu nun külfetinden yılmış durumda. İstedikleri son şey, dünyanın bu bölgesinde yeni bir çatışma ; 70 benzer şekilde üst düzey bir başka ABD li yetkili, Obama ve diğer yetkililer, İsraillilere çok açık ifade ettiler: yapmayın. diyordu. 71 Yetkililer, İran ın davranışlarının maruma sahip değiller. [Hizbullah ın güvenlik operasyonlarını yürüttüğü iddia edilen] İmad Muğniye, öldürüldüğünden bu yana bu hareket, eski kapasitesini kaybetti. Kriz Grubu na verilen mülakat, Tel Aviv, Aralık Kriz Grubu na verilen mülakatlar, İranlı araştırmacılar, Vaşhington, DC, Kasım 2011-Ocak Aktaran The Washington Post, 1 Şubat Önemli olan nokta, Clapper ın açıklamasına rağmen 5 Şubatta NBC ye verdiği bir mülakatta Başkan Obama, yönetimdeki yetkililerin nükleer tesislerine bir saldırıya misilleme olarak İran ın Amerika Birleşik Devletleri nin toprakları üzerinde bir saldırı yürütme niyetine veya kapasitesine sahip olduğuna dair herhangi bir kanıt görmediklerini söyledi. No Israeli decision on Iran attack, Obama says [Obama: İran saldırısı hakkında İsrail in kararı yok], The New York Times, 5 Şubat Kriz Grubu na verilen mülakat, Vaşington, DC, Ekim Kriz Grubu na verilen mülakat, Vaşington, DC, Ocak Şubatta ABD nin Genelkurmay Başkanı General Martin Dempsey, son derece açık konuştu: Bu noktada İran a saldırma kararı almak, akıllıca değil... Böyle bir zamandaki saldırı, istikrarı zedeleyici olacaktır ve [İsrail in] uzun vadeli hedeflerini gerçekleştirmeyecektir. Israeli attack on Iran would be destabilizing, Joint Chiefs Dempsey says [Genelkurmay Başliyetini arttıracağını ve politikalarını gözden geçirmeye teşvik edeceğini umdukları ekonomik yaptırımların artan etkisine özellikle dikkat çekiyorlar. Politikanın bu yönüyle yakından ilgili olan eski bir ABD li yetkili, şunları söylüyordu: gerçek acı düşünüldüğünde yaptırımlar henüz yeni başladı. 72 Önemli olan ise, Hizbullah ın olası saldırıları, ABD nin Irak taki ve özellikle Afganistan daki çıkarlarını baltalama çabalarını İran ın yoğunlaştırmasının yanı sıra bölgedeki ABD müttefiklerine karşı olası operasyonlar da dahil olmak üzere bir çatışmanın bölgeye yayılma konusunda büyük riskler barındırdığının altını çizmeleri. 73 Dahası, olası yararların birkaç yıllık bir zaman dilimini aşamayacağına işaret etmeleri. Elde edilecek başarının UAEK nin müfettişlerinin bir olasılıkla sınırdışı edilmesi, nükleer kanı Dempsey: İsrail in İran a saldırısı istikrarı yok edecektir], Bloomberg, 19 Şubat Kriz Grubu na verilen mülakat, Vaşington, DC, Ocak Ulusal Güvenlik Danışmanı Tom Donilon, İran ın karşı karşıya olduğu ekonomik zorlukları sıraladı (uluslararası finansa dahil olmadaki ve rafine petrol satın almadaki zorluklar, yüksek enflasyon ve işsizlik) ve şunları söyledi: İran ın ekonomisi gitgide kırılgan bir hal alıyor. Bunlar, İran rejiminin uluslararası yükümlülüklerini hiçe sayarak kendi halkı üzerine dayattığı ağır maliyetler. Bu ekonomik güçlükler, meşruiyeti halihazırda sorgulanır olan bir rejim için yeni bir zorluklar silsilesidir. Şayet Tahran gidişatını değiştirmezse baskı artmaya devam edecektir. Brookings Institution da yaptığı konuşma, 22 Kasım O zamandan bu yana yaptırımlar, riyalin değerinde de hatırı sayılır bir düşüşe yol açtı. 73 Bakınız Kriz Grubu raporu, Iran: Is There a Way Out of the Nuclear Impasse, a.g.e., s ABD Savunma Bakanı Leon Panetta, olası bir saldırı hakkında şunları söyledi: [İran ın bir bomba elde etmesini] en iyi ihtimalle belki bir, muhtemelen iki yıl erteleyebilir. Benim için daha büyük olan endişeler, kasıtlı olmayan sonuçlar, yani nihayetinde bir ters tepki yaratması, şimdi zayıf olan rejimin kendini aniden yeniden ispatlaması, aniden bölgede destek görmesi. [E]lbette ki Amerika Birleşik Devletleri suçlanacaktır, gemilerimizi vuracak, askeri üslerimizi vuracak İran ın bir misillemesinin kurbanı olabiliriz. [B]unun muhtemel sonuçları olarak yalnızca pek çok hayatın sözkonusu olacağı bir tırmanış yaşanmakla kalmaz, aynı zamanda Orta Doğu yu pişman olacağımız bir çatışma ve mücadelede tüketebilir. Saban Center da yaptığı konuşma, 2 Aralık İranlı bir gazeteciye göre hükümetin açıklamaları, sıradan insanları savaşın kazanılabileceğine dair ikna etmeye çalışıyor: Tahran da medyanın vurgusu, ABD nin bölgeyi nasıl da kuyruğunu bacaklarının arasına sıkıştırarak terk ettiği, eğer İran sıkı bir darbe yerse sahip olduğu herşeyi bölgede etrafımızda bulunan Amerikan yanlısı hedeflere ateşleyeceği üzerine yoğunlaşıyor. Evet, orta sınıftan bazıları diyorlar ki, lanet olsun, bırakın bizi bombalasınlar, bu işi bitirsinler ve biz de rejimden kurtulalım. Ama alt sınıfların çıkardığı ders, herşeye dayanabiliriz ve onlarla savaşabilir ve yenebiliriz şeklinde. Kriz Grubu na telefonda verilen mülakat, Tahran, Ocak 2012.

17 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 12 programın hızlanması ve rejim destekçilerinin sayısının artması nedeniyle büyük oranda boşa çıkması muhtemel. 74 ABD li yetkililer, bir müdahalenin yanıltıcı biçimde saldırı olarak tanımlanmasını reddediyorlar. İran ın kapsamlı hava savunma gücü ve tesislerinin dağılımı düşünüldüğünde bir operasyonun İsrail in Irak ın Osirak taki nükleer programını 1981 yılında ara ara yürüttüğü havadan bombalamanın veya Suriye de Dayr ez-zor da yapım aşamasında olan bir reaktörü 2007 yılında benzer şekilde imha ettiği iddia edilen operasyondan çok daha ileri gitmesi gerekecektir. 75 ABD nin bazı varsayımsal planlarının İran ın hava savunmasını, eskiyen hava kuvvetlerini ve komuta ve kontrol altyapısını yok etmek üzere haftalarca sürecek saldırıları; savaş uçaklarından ve denizaltılardan yapacağı seyir füzesi salvolarını; yerin derinliklerindeki tesisleri hedef alacak Stealth ve B-2 bombardıman uçağı vuruşlarını kapsayacağı iddia ediliyor. 76 ABD ayrıca yaptırımların ve gizli operasyonların nükleer programı yavaşlattığına ve böylece uluslararası topluma bu sorunu ele almak için daha fazla zaman tanıdığına inanıyor. 77 Aynı şekilde siyasi hususlar da söz konusu: herhangi bir çatışma, petrol fiyatlarında neredeyse kesinlikle ani bir artışa neden olacaktır, ki bu da kırılgan bir iyileşme 74 Kriz Grubu na verilen mülakatlar, ABD li yetkililer, Vaşington, DC, Ekim 2011-Ocak ABD nin Merkezi İstihbarat Teşkilatı ve Ulusal Güvenlik Ajansı eski başkanı General Michael Hayden, şunları söylüyordu: Fikir birliği, [İran a saldırmanın] önüne geçmeye çalıştığımız şeyi, yani nükleer silah yapabilmek için hiçbir şeyden sakınmayan ve bunu gizlice yapacak bir İran ı garanti edeceği yönündeydi. Bush s CIA Director, a.g.e. Askeri harekat, zincirleme bir reaksiyona neden olacaktır, ancak nerede duracağını bilmiyorum. Sergei Lavrov, Rusya dışişleri bakanının yaptığı basın toplantısı, Associated Press, 18 Ocak Sözlüğümüzden saldırı kelimesini çıkarmalıyız. Bu bir saldırı olmayacak. Bir savaş olacak. Kriz Grubu na verilen mülakat, ABD li eski yetkili, Vaşington, DC, Ocak Bir zenginleştirme tesisini vurabilirsiniz, ama bir zenginleştirme programını vuramazsınız. (Ya da İran ınki kadar gelişmişini.) Bu, birkaç yıl boyunca tek bir yerde biriktirilen ve yerine yenisini koyması zor milyar dolarlık bir reaktöre benzemiyor. Joshua Pollack, On Bombing the Bomb, [Bombaları Bombalamak üzerine] Arms Control Wonk, 9 Temmuz Bakınız Alexander Wilner ve Anthony H. Cordesman, Iran and the Gulf Military Balance [İran ve Körfezdeki Askeri Denge], Center for Strategic and International Studies (CSIS), 1 Aralık ABD nin Merkezi İstihbarat Teşkilatı ve Ulusal Güvenlik Ajansı eski başkanı General Michael Hayden a göre [İsrailliler] bunu yapamazlar, ama biz yapabiliriz birkaç hafta içinde [havadan vuruşlarla] orayı yerle bir edebilirsiniz. Bush s CIA Director, a.g.e. 77 Kriz Grubu na verilen mülakatlar, ABD li yetkili, Vaşington, DC, Ocak Ayrıca bakınız Tom Donilon un yaptığı konuşma. ortamında ve seçim yılında yönetimin hoşuna gidecek bir olasılık değil. 78 Bununla birlikte, İran ın nükleer programının uzun süredir diǧer stratejik kaygılarının önüne geçtiği 79 bazı üst düzey İsrailli yetkililerin hesapları daha farklı görünüyor. Bunlar, yaptırımların İran ın nükleer programı üzerindeki etkilerinin daha kötümser bir değerlendirmesini, Tahran ın bomba elde etmesi için daha kısa bir zaman dilimini ve askeri bir saldırının ardında bırakacağı sonuçlar için daha az endişeli bir görüşü kapsıyor.bu görüşe göre yeni uygulanan yaptırımlar mümkün olduğunca felç edici etki göstermeli, İran a baskı yapmak için son bir gayret olarak görülmeli ve birkaç ay içerisinde başarılı olmazsa askeri bir saldırı ciddiyetle ele alınmalı. 80 İsrail in uzun süredir İran ın nükleer alanda kaydettiği ilerleme nedeniyle alarm zilleri çaldığı ve genellikle medyaya sızdırma yoluyla askeri bir operasyon yürütme konusunda gitgide daha istekli olduğunun işaretlerini verdiği biliniyor. İsrailli yetkililer ve analistler, İran ı 1982 den bu yana nükleer alanda askeri kapasiteye ulaşmanın sınırında bir ülke olarak tanımlamaktalar; 81 aradan yirmi yıldan fazla bir süre geçtikten sonra 2004 te askeri istihbaratı, İran ın 2005 e dek silah üretebileceği uyarısında bulundu. 82 İsrail Savunma Bakanı Barak ın, Ocak 2012 de İran ı durdurmak için dünyanın bir an önce harekete geçmesi gerektiğini söylemesi ve İranlılar, dokunulmazlık bölgesi olarak adlandırdığımız ve pratikte hiçbir cerrahi müdahalenin onları durduramayacağı bir yere doğru bilerek ve 78 Panetta, Avrupa daki çok kırılgan bir ekonomiyi ve burada Birleşik Devletler deki kırılgan ekonomiyi etkileyebilecek ciddi ekonomik sonuçlara dikkati çekiyordu, a.g.e. 79 Kriz Grubu na verilen mülakat, Mark Regev, başbakanın sözcüsü, Kudüs, 12 Eylül Savunma Bakanı Barak, şunu kaydediyordu: Yaptırımlar İran ın nükleer programını durduramazsa, harekete geçmeyi düşünme gereği doğacaktır, Haaretz, 9 Şubat Iran likely to have nuclear bomb in two years [İran ın iki yıl içinde atom bombasına sahip olması muhtemel], Associated Press, 25 Nisan Bakınız Aluf Benn ve Yossi Melman, MI: Iran may have A- bomb production capability next year, Haaretz, 13 Eylül Benzeri uyarıların bir derlemesi için bakınız, Nima Shirazi, Rattling Sabers and Beating Drums, wideasleepinamerica.com, 7 Kasım Nükleer silahlara sahip bir İran ın takvimine dair tartışmalar için bakınız, Iran s Nuclear, Chemical and Biological Capabilities: A Net Assessment, International Institute for Strategic Studies, Ocak 2011; Iran s Nuclear and Missile Potential: a joint threat assessment by U.S. and Russian technical experts, EastWest Institute, Mayıs 2009, s. 4-6; Reality Check: Shorter and Shorter Timeframe if Iran Decides to Make Nuclear Weapons, Institute for Science and International Security, 18 Ocak 2012; Jacques E.C. Hymans, Crying Wolf about an Iranian Bomb, Bulletin of the Atomic Scientists, 17 Ocak 2012.

18 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 13 isteyerek yol alıyorlar 83 uyarısında bulunmasının ardından İsrail in mevcut vahim tahminleri, diğerlerini İran a baskı yapmaları için ikna etmekte pekala kullanılabilir. 84 Fakat bu aynı zamanda mevcut lojistik ve siyasi koşullar göz önünde bulundurulduğunda 85 askeri seçeneğin ciddiyetle düşünüldüğünü de yansıtıyor olabilir. Söz konusu koşullar arasında genel anlamıyla İran ın teknolojik gelişmişliği; 86 uranyum zenginleştirmesindeki daha yüksek 83 Aktaran Haaretz, 27 Ocak Barak, daha sonra diyenler, artık çok geç olduğunun farkına varabilirler, Haaretz, 2 Şubat Barak, dokunulmazlık bölgesinden İran ın bilgi birikimi, hammaddeleri, deneyimi ve ekipmanlarının (ayrıca yeraltındaki tesisleri arasında malzemelerin dağılımının) ulaşacağı noktadan sonra bir saldırının nükleer projeyi rayından çıkarmanın mümkün olmayacağı aşamayı kast ediyor. Bakınız Will Israel attack Iran, a.g.e. Bergman, şunları yazıyor: İsrail, İran ın nükleer programının bir İsrail saldırısına karşı koyabilmekten yaklaşık dokuz ay uzakta olduğunu tahmin ediyor; üstün ateş gücüne sahip olan Amerika ise 15 aylık bir takvim çıkarıyor. A.g.e. İsrailli bir yetkili, bu görüşü yansıtıyor: Bizim açımızdan İran, Amerika ya karşı olan dokunulmazlık bölgesine daha geç ulaşacak. Bunun nedeni, bizim kapasitemizin daha düşük olması. Bizim stratejik bombardıman uçağımız yok, bu nedenle onları durdurmak için ABD ye göre yapabilecek daha az şeyimiz var. Şunları ekliyor: İran ın faaliyetlerinin yelpazesine bir bütün olarak bakmak gerekiyor silah geliştirme, uranyum zenginleştirme ve füze programı. Bu noktada nükleer eşiğini geçmeye karar vermelerinin ardından bu yıllarını almayacaktır. Karar ile uygulama arasındaki zamanı azaltmak için bu çeşitli satranç taşlarını birlikte hareket ettiriyorlar. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ocak İsrail in güvenlik düzeni içinde İsrailli yetkililer savaş çığlıkları atarken ABD nin onları engellemeye çabaladığı bir nevi iyi polis kötü polis rutinine bir isim bile verildi: Durdur Beni/Tut Beni/Hakim Ol Bana. U.S. warns Israel on strike [ABD, İsrail i saldırı konusunda uyardı], Wall Street Journal, 14 Ocak İsrail ayrıca ABD den İran ın belirli bir kırmız hattı geçmesi durumunda saldırı yapması taahhüdünü alması, bunun karşılığında İsrail in kendi başına vurmama güvencesi verme çabası gösterebilir. Belirtildiği üzere askeri kapasiteleri arasındaki belirgin fark nedeniyle İsrailli yetkililerin gözünde İran ın ABD nin yapacağı bir operasyona göre İsrail in bir saldırısı karşısında çok daha erken dokunulmaz hale geleceğini belirtmek yerinde olacaktır. Kriz Grubu na verilen mülakatlar, ABD li eski yetkili ve İsrailli yetkililer, Vaşington, DC, Tel Aviv, Aralık 2011-Ocak İran ın bir bomba elde etmeye çalıştığı konusunda İsrailli yetkililerin hemen hemen hiç şüphesi yok. Birçoklarına göre bu, İran ın İran-Irak savaşındaki deneyimi ve bir bombanın caydırıcı etkisi düşünüldüğünde öz savunmanın; bir bombaya sahip olurlarsa sona ereceğini düşündükleri ABD nin rejimi değiştirme çabalarından olan korkunun; ve İran ın bu tür silahlara sahip olma konusunda Hindistan, Pakistan ve hatta israil den daha az hakka sahip olmadığı hissinin zorunlu kıldığı rasyonel bir tercih. Kriz Grubu na verilen mülakat, İsrailli eski yetkili, Tel Aviv, Eylül Bir yetkili şu şekilde ifade ediyor: Eğer bir şey ördek gibi görünür, ördek gibi yürür ve ördek gibi vaklarsa, o bir ördektir. Barışçıl bir program yürüten bir seviyeler; zenginleştirme tesislerinin daha iyi korunması; ABD nin Irak tan çekilmesi (ki bu, İsrail in bu ülke üzerinde uçuş yapmasını kolaylaştırırken uçuş süresini ve lojistik kısıtlamaları da önemli ölçüde azaltıyor); ve (başkanın karşı koyma iradesini kısıtlayan) ABD deki seçimler sayılabilir. İsrailli yetkililer, ABD nin nihayetinde bomba sahibi bir İran ile yaşamaya istekli olmasından ve bununla çevreleme ve caydırma yöntemleriyle uğraşmasından endişe ediyorlar. 87 Bu, ısrarla reddettikleri bir ihtimal. Bir yetkili, şunları söylüyordu: Atom bombasına sahip bir İran, İsrail için doğrudan bir tehdittir. Askeri kapasite ile İsrail sorununa tek çözümün, ülkenin ortadan kaldırılması olduğu ideolojisinin karışması ile başlıyor. Bu tehlikeli bir durum ve son kararı vereceklerin iyi niyetine veya gerçekçiliğine güvenmekle yetinemeyiz. İkincisi, İran nükleer silaha sahip olduğu an Orta Doğu daki tüm sorunlar bu nükleer şemsiye altında yer alacak, yalnızca Tahran ı değil, koruma altında hissedecek Hamas ve Hizbullah ı da cesaretlendirecektir. Üçüncü olarak bu, nükleer silahların yayılmasının önlenmesi anlaşmasının sonu, silahlanma yarışı ve bu bölgede birçok nükleer ülkenin ortaya çıkması demek olacaktır. 88 İsrailli yetkililer, topyekün bir savaşın aksine, bir saldırının, bilhassa İran ın nükleer tesislerini yayma ve çoğaltma ve onları korunaklı bölgelere taşıma çabaları düşünüldüğünde nükleer programı en iyi ihtimalle birkaç yıl boyunca erteleyebileceğini kabul ediyorlar. Yine de pek çok kişi, mevcut çabaların (ister yaptırım ister sabotaj olsun) temel bir amacının programı yavaşlatmak olduğunu ileri sürüyorlar; bu görüşe göre askerileşmeyi erteleyecek herşey, İran da rejim değişikliği gibi başka bazı olaylar için fırsatlar sunabileceğinden ötürü de bizatihi yararlıdır. Bir yetkilinin sözleriyle, zaman kazanmak yeterince iyi bir şey, zira zaman oyunun adı. 89 ülke, yirmi yıl boyunca faaliyetlerini saklamaz ve silahlanmayla oynama ihtiyacını hissetmez. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ekim Kriz Grubu na verilen mülakatlar, İsrailli yetkililer, Tel Aviv, Kudüs, Aralık Kriz Grubu na verilen mülakat, Tel Aviv, Aralık İsrailli yetkililer, İran bomba elde ederse Orta Doğu daki tüm çatışmaların geri dönülmez biçimde değişeceğinden endişe duyuyorlar. İran ın nükleer şemsiyesinin gölgesi altında Hizbullah ve Hamas ile gelecekte yeni çatışmalar yaşanması ihtimali, kabul edilemez. Kriz Grubu na verilen mülakat, İsrailli yetkili, Tel Aviv, 7 Eylül Kriz Grubu na verilen mülakat, İsrailli yetkili, Tel Aviv, Aralık 2011; ayrıca bakınız, Kriz Grubu na verilen mülakat, ABD li eski yetkili, Vaşington, DC, Aralık 2011-Ocak Eski bir İsrailli yetkili, bir saldırının gerçekçi ve arzulanabilir

19 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 14 Benzer şekilde İran ın missilleme yapmasının risklerini tamamen göz ardı etmiyorlar, ancak önemli ölçüde hafife alıyorlar: İran, ekonomik maliyeti nedeniyle Hürmüz Boğazı nı kapatmak istemeyecektir, kapatmaya çalışsa bile uzun süre yapamayacaktır; Hizbullah ve Hamas a gelince, kendilerini İsrail in sert tepkisine maruz bırakmak istemiyorlarsa önemli bir saldırı düzenlemekten kaçınacaklardır. 90 Petrol fiyatları üzerindeki etkisi bile tahmin edildiğinden daha az olacaktır, zira yaklaşan yaptırımlar nedeniyle dünya piyasası halihazırda kendisini İran ın arzında yaşanacak azalmaya hazırlıyor. Elbette bu, herkesin hemfikir olduğu bir görüş değil. İsrail istihbaratının eski başkanı Meir Dagan, bir saldırı fikrini duyduğum en aptalca şey olarak adlandırdı, bir saldırının ardından İran ile savaşın geleceği uyarısında bulundu. Başlangıcının nasıl olduğunu bildiğimiz ancak nasıl biteceğini bilemediğimiz şeylerden biri. 91 İsrail in argümanlarına verilen başka yanıtlar da mevcut. Tamamen teknik bir açıdan bakıldığında İran, silah düzeyinde yeterli miktarda uranyumu gizlice üretmekte oldukça önemli sorunlar yaşıyor. 92 Teknolojideki ilerlemesinin yanına düşük düzeyde performans gösteren santrifüjlerin yaptığı düşük üretim ve zenginleştirme programını genişletebilmek için gereken maddeleri tedarik etme veya üretme imkanının olmaması eklenmeli. 93 UAEK nin denetimi altında iken nükleer maddeleri başka alanlara yönlendirmek, santrifüj kaskadlarını yeniden şekillendirmek ve fırlatılabilir bir atom bombası üretmek, İran ın teknik kapasitesinin sınırlarını zorlayacaktır. bir amacının, zaman kazanabilmek amacıyla kilit önemde birkaç tesisi yok etmek olduğunu ileri sürüyordu. Kriz Grubu na verilen mülakat, Giora Eiland, ulusal güvenlik eski danışmanı, Tel Aviv, 10 Eylül Kriz Grubu na verilen mülakat, İsrailli yetkili, Tel Aviv, Aralık Ayrıca bakınız, Israelis assess threats by Iran as partly a bluff [İsrailliler, İran ın tehditlerini kısmen blöf olarak değerlendiriyorlar], The New York Times, 27 Şubat Bu habere göre İsrailli yetkililer, ayrıca Hamas ve Hizbullah ne türlü tehdit oluşturursa oluştursun bu, İran ın atom bombası elde etmesi durumunda birkaç kaç artacaktır. Başkan a Orta Doğu konularında danışmanlık yaptığı Beyaz Saray görevinden ayrıldıktan sonra Dennis Ross, şunları söylüyordu: Şüphesiz Hizbullah bir şey yapacak olsa da, sanıyorum ki bunun bölgeye etkisi sanıldığı kadar geniş kapsamlı olmayacaktır. [İ]ranlıların kendilerinin de durumu ne kadar tırmandırmak istediklerini düşünmeleri gerekecek, zira üzerlerindeki baskıyı azaltmak umuduyla kendilerini kurban olarak göstermeye çalışacaklardır. Bakınız Foreign Policy e verdiği mülakat, a.g.e. 91 Former Mossad chief: Israel air strike on Iran stupidest thing I have ever heard, Haaretz, 7 Mayıs Bakınız Tabassum Zakaria ve Mark Hosenball, Iran won t move toward nuclear weapon in 2012: ISIS report, Reuters, 26 Ocak Bakınız Joby Warrick, Iran s nuclear program suffering new setbacks, diplomats and experts say, The Washington Post, 17 Ekim İsrail in kırmızı çizgilerinin en kalını olmasına rağmen Fordov daki zenginleştirme noktası geçildi; UAEK nin neredeyse sürekli olan denetimi, İran için daha ileri santrifüjler kullansa dahi silah düzeyinde uranyum zenginleştirmeyi hızlı ve sessiz bir şekilde yapmayı ve suçüstü yakalanmamayı son derece zor hale getiriyor. 94 Bu açıdan İsrailliler, askeri bir saldırının önemli bir sonucunu, yani UAEK nin İran ın nükleer tesislerine olan erişiminin neredeyse kesin olarak kaybedilmesi sonucunu, göz ardı ediyor. Söz konusu denetim olmazsa Tahran ın bu tesisleri yeniden inşa etmesi ve nükleer bir silaha doğru hızla ilerlemesi mümkün olabilir. Yine de İsrail in endişesini ve harekete geçmeye olan kararlılığını görmemek, öngörüsüzlük olacaktır. İsrailli yetkililer, bugün İran a karşı olan kararlarının, 1948 de devletin kurucularının karşı karşıya oldukları kararlara göre daha az can alıcı olmadığını daha da artan bir sıklıkla dile getiriyorlar, bu da açıkça gösteriyor ki onlara göre Yahudi devletinin varoluşu mevzubahis. 95 Ocak ayının sonlarında ABD li bir yetkili şunları söylüyordu: İsrail in tehditlerinde her zaman bir nebze söylemsellik bulunmuştur, ki bunlar bize ve diğerlerine daha sert yaptırımlar uygulamak üzere baskı yapmayı amaçlıyor. Ancak öyle sanıyorum ki sadece söylemsel düzeyde olan ile gerçek olan arasındaki denge, endişe verici bir şekilde ikinciye doğru kayıyor. İsrail den gelen sinyaller gitgide kaygı verici bir hal alıyor. Bu nedenle şimdiki önceliklerimizden biri, çatışmaya doğru hızla gider gözüken süreci yatıştırmak. Başbakan Netahyahu ile Savunma Bakanı Barak ın birleşimi özellikle tehlikeli: ilki, İran ı durdurmak konusunda tarihi bir rol oynuyor görürken diğeri, her zaman bir operasyon yürütmenin teknik zorluğuna gönül vermiş durumda Bakınız Daryl G. Kimball, Peter Crail ve Greg Thielmann, The IAEA s Report on the Military Dimensions of Iran s Nuclear Program, Arms Control Now, 8 Kasım Bu karşılaştırmayı, Barak kendisi yaptı. Bakınız The New York Times, 6 Şubat Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey ABD li yetkili, Vaşington, Ocak Bir başkası şunları ekliyordu: İsrail üzerinde her zaman iki ana kısıtlama olagelmiştir: uçaklarının kat etmek zorunda olduğu rota nedeniyle lojistik kısıtlama ve Vaşington ın tepkisinden duyulan endişe nedeniyle siyasi kısıtlama. Irak tan çekilmemiz ilkini hafifletirken seçimlerimiz ikincisini nötr hale getiriyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, Vaşington, DC, Ocak Bu düşünce, Bakan Panetta ya etfedilen ve köşe yazarı David İgnatius ın İsrail in Nisan, Mayıs veya Haziran da İran a saldırma ihtimali oldukça yüksek şeklinde yeniden ifade ettiği yorumda da tekrarlanıyordu. The Washington Post, 3 Şubat Panetta, bunu teyit etmediği gibi yalanlamadı da.

20 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 15 Eğer İsrail in potansiyel eylemleri çılgın bir kart olarak değerlendirilirse İran ınkilerin de ondan eksik kalır yanı yok. Daha önce belirtildiği üzere pek çok kaynak tarafından ve çeşitli yöntemlerle ablukaya alınmış ve saldırıya uğramış kendi topraklarındaki saldırılar, fiziksel ve siber sabotaj ve belki de en çok zarar veren ekonomik savaş hisseden bir rejimin ya baskılara boyun eğme ya da saldırıya karşılık verme seçeneklerine sahip olduğu öne sürülebilir. İran ın görüşmelere yeniden başlama isteği ilkinin göstergesi olarak görülebilse de bu, yıllar boyunca edinilen deneyime ve rejimin daha önce ilan ettiği, boyun eğmenin daha fazla baskıya davetiye çıkaracağı görüşüne ters düşüyor. İranlılar, İran kendi üzerine düşeni yapsa dahi Batı nın sözlerini genellikle tutmadığı inancına sıkı sıkıya bağlılar. 97 İran ın tepkisinin ne biçimde olacağı açık değil; ancak şayet Suudi büyükelçisini Vaşington da öldürme planlarına dair veya İsrailli hedefleri üçüncü ülkelerde takip ettiğine dair raporlar doğruysa daha önce belirtildiği üzere bu, büyük bir şayet tir ve Hamaney in İsrail e karşı yakınlarda dile getirdiği tehditlere inanılacak olursa, 98 sonuç, azami düzeyde tehlikeli olabilir. 99 III. TALİ AKTÖRLERİN GÖRÜŞLERİ P5+1 in parçası olmamasına rağmen Türkiye, son iki yılda ikincil olsa da önemli bir rol oynayageldi. Bu, aktif diplomasisinin ve bir NATO üyesi, AB üyeliği adayı ve İran ın komşusu olarak tüm taraflarla nispeten iyi ilişkilerinin bir yansıması. 100 Genel anlamıyla uzlaştırıcı bir etki oluşturmaya çalıştı ve Batının yaptırımlara ve askeri yöntemlere sarılmasını engellemeye çabaladı. 101 Anlaşmazlık, nihai hedefler konusunda gibi görünmüyor. Türkiye, İran ın kendi uranyumunu zenginleştirme hakkına sahip olduğuna inanıyor, 102 İran a bir saldırı yapılmasına karşı çıkıyor, 103 barışçıl amaçlarla nükleer enerjiye kimin erişiminin olabileceği, ve kimin olamayacağını dikte etmeye ABD ve diğerlerinin hakkı olmadığını düşünüyor, 104 ancak yine de Vaşington ve Brüksel gibi İran ın nükleer silah elde etmesine karşı çıkıyor. Temel fark, araçlardan kaynaklanıyor: Ankara, geleneksel olarak geniş çaplı yaptırımlara karşı çıkıyor; kendi güvenliğini tehlikeye düşüreceğinden endişe ettiği ve dışişleri bakanının bir felaket 105 olarak tanımladığı askeri saldırı ihtimalini kabul etmiyor. Benzer şekilde Türk yetkililer, İran ın programının durumu söz konusu olduğunda daha az telaşlılar, devam etmekte olan bir silah programına dair somut bir kanıtın olmadığını ve nükleer silaha sahip 97 Hüseyin Musavyan, İran ın nükleer görüşmelerinin eski müzakerecisi, How to Engage Iran: what went wrong last time and how to fix it, Foreign Affairs (online), 9 Şubat Şubatta Ruhani Lider şunları söyledi: Şu andan itibaren yeryüzünde Siyonist rejimle mücadele eden tüm ulusları ve grupları destekleyeceğiz, onlara yardım edeceğiz ve bunu açıkça söylemekten korkmuyoruz. İran ın Hizbullah ve Hamas ın sırasıyla 2006 ve da İsrail ile yürüttükleri savaşlarda yaptığı yardımdan özellikle bahsetti. Bakınız The Washington Post, 4 Şubat Pollack ın yazdığı üzere belli bir noktada İranlılar, misilleme taktiklerinden birinde başarıya ulaşabilirler. [İ]ran üzerindeki baskıyı ne kadar arttırırsak İran da o kadar karşı koyacaktır, ve karşı koyma biçimleri, kolaylıkla istenmedik bir tırmanışa yol açabilir, a.g.e. 100 Davutoğlu, herkesten daha fazla enerjiye sahip. ABD-AB görüşmelerine her zaman dahil oluyor. Benim için [Türkiye ile görüşmenin] bir numaralı nedeni, İran dır. İran ile uzun süreli ve güçlü ilişkileri nedeniyle hem siyasi hem de sosyal açıdan Türkiye nin rolü kritik önemde. Kriz Grubu na verilen mülakat, AB Komisyonu ndan üst düzey bir yetkili, Ekim Türkiye nin Orta Doğu ve İran politikalarına dair Kriz Grubu nun önceki raporları için bakınız, Kriz Grubu Avrupa reporları N 203, Türkiye ve Orta Doğu: Yüksek Hedefler ve Kısıtlayıcı Unsurlar, 7 Nisan 2010 ve N 208, Türkiye nin İsrail ve İran Krizleri, 8 Eylül Türkiye, Batılı ülkelere göre belirgin ölçüde daha az endişeli ve bölgemizde bir savaş olmasın diye nükleer dosyasını kendi içinde takip ediyoruz. Bu bizim için yeterli. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ankara, Kasım Türkiye deki siyaset yapıcılar, İran UAEK ile tam işbirliği gerçekleştirdiği sürece zenginleştirme teknolojisine hakkı olduğunu ileri sürüyor. Aaron Stein, Understanding Turkey s Position on the Iranian Nuclear Program [İran ın Nükleer Programında Türkiye nin Konumunu Anlamak], James Martin Center for Nonproliferation Studies, 12 Ocak Türkiye Dışişleri Bakanı Davutoğlu na göre askeri bir saldırı, bir felakettir bu bir seçenek olmamalı, the Center for Strategic and International Studies te yaptığı konuşma, Vaşington, DC, 11 Şubat Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk analist, Ocak Davutoğlu şunları söyledi: Askeri seçenek, bölgemizde bir felaket yaratacak. Bu nedenle bu felaketten önce herkes, müzakerelerde ciddi olmalı. Attack on Iran would be disaster, must talk: Turkey, Reuters, 5 Şubat 2012.

21 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 16 İran ihtimalinin hem uzak hem de belirsiz olduğunu öne sürüyorlar. Bir Türk yetkilinin sözleriyle: Batıdan farklı bir yaklaşıma sahibiz. Onlara makul gelen bizim için geçerli olmayabilir. İnsani ilişkilerimiz ve ticaretimiz var. Çabamız mutlaka İran daki rejimi değiştirmek yönünde değil. Biz iyi ilişkiler istiyoruz. Yaklaşımımız, İran ile doğrudan temas halinde olmak, Türkiye nin tehdit olmadığını görmelerini sağlamak. Diyalog yolunu sonuna kadar takip edeceğiz. Diyaloğu koparmak yoluna gitmenin sonuçları o kadar ağır ki suçlamalar çok iyi belgelere dayanmalı, sonuçtan kesin olarak emin olunmalı, eski bilgiye dayanarak köşeye sıkıştırılmamalı. Bu zaman kaybıdır, üzüm yemek yerine bağcıyı dövmek gibidir. 106 Türkiye nin İran a yaklaşımı, sağlam diplomatik ilişkilere olan genel inancı ve baskı veya yaptırımlardan olan hoşnutsuzluğu ile (ki bu yaklaşım, Arap rejimlerindeki halk ayaklanmaları nedeniyle son zamanlarda ciddi olarak sorgulanmaya ve gözden geçirilmeye başlandı) paralellikler taşıyor. Tüm güç merkezleri ile ilgilenilmesi gerektiği ve karar alma mekanizmasının nüanslarının anlaşılması gerektiği inancı el ele gidiyor. Bir yetkili şunları söylüyor: İran ın karar alma süreci son derece karmaşık. Çok sayıda aktör var ve kimsenin nükleer konusunda tek başına bir sonuca varması mümkün değil. Gözle görülen ve görülmeyen güçler var ve hepsiyle ilişki kurmak durumundasınız. Örneğin İran-Irak savaşının generalleri [hâlâ] ulusal güvenlik konusunda kararlar alıyorlar. [Dini merkez olan Qom da] ciddi iç tartışmalar yaşanıyor. Yalnızca Hamaney ile veya [Cumhurbaşkanı] Ahmedinecad ile konuşmak yeterli değil. 107 Türkiye nin görüşleri zaman zaman Vaşington ile açıkça anlaşmazlıkların yaşanmasına neden oldu ve Vaşington, Ankara nın Tahran ın konumunu fazlasıyla gözetir olduğunu ve sahip olduğu düşünülen nükleer arzularına karşı çıkmakta yeterine güçlü olmadığını hissediyor. Detantı savunduğu ve Tahran ile ticareti genişlettiği döneminde Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, İran ın olası nükleer silah programına dedikodudan ibaret dedi ve Batının bu konudaki aşırı endişesini İsrail in nükleer silah programına olan kayıtsızlığı ile karşılaştırdı. 108 Daha sonra Obama ile bir görüşmesinde ikilinin bu konuda fikir ayrılığına düştüğü söyleniyor. 109 Son birkaç ay içinde Türkiye nin tavrı bir derece değişiklik gösterdi ve şimdi- 106 Kriz Grubu na verilen mülakat, Ankara, Aralık Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk siyasetçi, Ekim Bakınız Kriz Grubu raporu, Türkiye ve Orta Doğu, a.g.e., s Obama, Eylül 2011 de Erdoğan ile yaptığı görüşmede Türkiye nin İran ı koruması konusunu göndeme getirince, söylendiğine göre Türk başbakan, şöyle yanıt verdi: Siz de İsrail in avukatı gibi davranıyorsunuz. Dışişleri Bakanı Davutoğlu nun yaptığı konuşma, aktaran NTV, 15 Ekim lerde Vaşington ın tavrı ile daha uyumlu gözüküyor bunun nedeni, hem Tahran a duyulan hayal kırıklığı hem de Erdoğan ın Obama ile gitgide daha fazla yakınlaşan ilişkisi. 110 Ancak yine de bir Türk yetkilinin belirttiği üzere Ankara nın yaklaşımı farklılığını sürdürüyor: İran sözkonusu olduğunda yalnızca üç seçenek mevcut. Birincisi, yaptırımlar ancak uygulandığı iki yıl içerisinde İran daha fazla DZU üretti. Bunun yanında Türkiye ye maliyeti de yüksek oluyor. İkincisi, askeri saldırı, ki bu bir felaket olur. Bölge daha fazla gerilimi kaldıramaz. Üçüncüsü, müzakereler. Samimi oldukları, iyi niyetle yürütüldükleri ve gelişigüzel şekilde değil de sürekli oldukları sürece bizim inandığımız seçenek budur. 111 A. DERİN BİR ANGAJMAN Türkiye nin İran politikası, uzun ve karmaşık bir ilişkinin sonucu olarak gelişti. Bu iki komşu Orta Doğu daki Arap ve Kürt topraklarında nüfuz sahibi olmak için uzun zaman rekabet etmiş olsalar da yaklaşık dört yüzyıl önce çizilmiş olan sınırları, bölgedeki en eski ve barışçıl sınırlardan biri. Önemli benzerlikler taşıyorlar: nüfusları birbirine yakın, yaklaşık milyon ve halkların etnik ve dini yapıları arasında geniş ortaklıklar mevcut 112 ancak bu tür paralellikler Türkiye nin önemli ekonomik ve sosyal avantajlarını ön plana çıkarıyor. Üretime dayanan Türkiye nin ekonomisinde özel sektör, önemli bir rol oynarken İran, hâlâ devasa hidrokarbon kaynaklarına bel bağlıyor. İranlılar, onlarca yıl boyunca Türkiye ye vizesiz seyahat edebildikleri için siyasi açıdan daha açık ve ekonomik açıdan daha zengin bir dünyaya açılan ender bir pencereye sahip oldular; İslam Devrimi nin hemen ardından İran ın ekonomisi Türkiye ninkinin hâlâ iki katıydı, ancak otuz yıl kadar sonra Türkiye nin ekonomisi İran ınkini yaklaşık ikiye katladı. 113 Akademik ve sivil toplum arasındaki etki- 110 Başkan Obama, Erdoğan ı inanç ve güven bağına sahip olduğu beş dünya liderinden biri olarak adlandırdı. Inside Obama s world: The President talks to Time about the changing nature of American power [Obama nın Dünyasında: Başkan, Amerikan gücünün değişen doğasını Time a anlattı], Time, 19 Ocak Kriz Grubu na verilen mülakat, Şubat İran ın nüfusunun yaklaşık dörtte biri etnik olarak Azeri Türkü; Türkiye nin nüfusunun neredeyse beşte biri, Şii gelenekleri ile ortak unsurlar taşıyan heterojen bir inanç olan Aleviliğe bağlı. İkisi de önemli sayıda Kürt azınlığı barındırıyor. 113 Dünya Bankası verilerine göre 2009 da Türkiye nin Gayrisafi Yurtiçi Hasılası 614 milyar dolarken İran ınki 330 milyar dolardı. Ailem ve arkadaşlarım kafalarını sallıyorlar. Türkiye ye bak, diyorlar, nerelere geldi, oysa biz de aynı yerden başlamıştık. Kriz Grubu na verilen mülakat, yurtdışında ya-

22 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 17 leşimin minimum düzeyde olmasına ve her an durdurulma ihtimali taşımasına rağmen gençler ve orta sınıfa mensup olanlar, sekiz farklı şirketin İran ın beş farklı şehrinden İstanbul a ve Türkiye nin Akdeniz kıyısındaki şehirlerine her hafta yaptıkları 25 doğrudan uçuştan yararlanabiliyorlar de 1.9 milyon İranlı Türkiye yi ziyaret etti. 114 Ayrıca İranlılar, bölgede Türk dizilerine olan rağbetten paylarına düşeni aldılar. 115 Son yıllarda ekonomik ilişkiler oldukça canlandı. Son on yılda ticaret sekiz kat arttı; 2011 de toplam ticaret 16 milyar dolara ulaştı, 2013 te 30 milyar dolara ulaşacağı ümit ediliyor. 116 Bunun büyük bir bölümü, Türkiye nin İran ın enerjisi için artan talebinden kaynaklanıyor. 117 İran a olan ihracat, 2001 de 360 milyon dolarken 2010 da 3 milyar dolara yükseldi. 118 Genel olarak bakıldığında İran ın Türkiye nin ithalat ve ihracatındaki payı, bu on yıl süresince iki katına çıktı. 119 İki ulus arasındaki daha aktif ilişkilerin nedeni kısmen Erdoğan ın 2002 den bu yana iktidarda olan Adalet ve Kalkınma Partisi nin (AKP) yürüttüğü politikalar. AKP li şayan İranlı gazeteci, Paris, Aralık Türkiye de turizm ve iş dünyası, artan rakamlardan yararlanmakta gecikmedi ve İran ın yeni yılı olan Nevruz a denk gelecek şekilde yıllık bir alışveriş festivali gibi olaylar düzenledi. Ayla Albayrak, Iran s Tourist Invasion of Turkey, Institute of War and Peace Reporting, 24 Mart Kriz Grubu na gönderilen e-posta, Türk yetkili, Ankara, Şubat İranlılar, Türkiye ye gelen toplam turist sayısının yaklaşık yüzde 6 sını oluşturuyor. 115 Buna karşılık İran ı ziyaret eden Türklerin sayısı yıllık sadece birkaç yüzbini buluyor ve çoğunluğunu kamyon şoförleri oluşturuyor. Türk yetkililere göre 2010 da Türk karayoluyla İran a geçti; bunların inin sınırı geçerek geri dönen kamyon şoförleri olduğu söyleniyor Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Aralık Benzer şekilde Türkiye de İran a ilişkin olaylar, genellikle İstanbul da zaman zaman yapılan İran filmleri haftasından veya uluslararası vakıfların finanse ettiği toplantılardan öteye geçmiyor de Türkiye nin İran a yaptığı ihracat 3.6 milyar dolar; İran dan yaptığı ithalat 12.5 milyar dolardı. Kriz Grubu na gönderilen e-posta, Türk yetkili, Ankara, Şubat ile 2010 yılları arasında İran dan yapılan yıllık ithalat 920 milyon dolardan 7.6 milyar dolara çıktı; büyük çoğunluğu doğalgaz ve petroldü da Türkiye, İran ın toplam ihracatının yüzde 6.8 ini satın aldı ve İran ın ithalatının yüzde 4.8 ini sağladı. Bakınız World Factbook, Merkezi İstihbarat Teşkilatı, Öte taraftan İran ise Türkiye nin toplam ihracatının yüzde 2.7 sini satın aldı ve ithalatının yüzde 4.1 ini sağladı. Bakınız ülkelere göre ihracat verileri, Türk istatistik Enstitüsü, Bunlar arasında araba parçaları, elektronik, tekstil, inşaat malzemeleri, çelik, demir, endüstriyel lifler, tütün ve meyve bulunuyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ankara, Kasım Ayrıca bakınız, A Report on Iran-Turkey Trade, MOJ News Agency, 2 Ekim Ülkelere göre ihracat verileri, a.g.e., siyasiler, ticaret bağlarının ve seyahatlerin İran ın Batı ile olan sürtüşmesini azaltabileceğini, daha açık olmaya ikna edebileceğini ve nihayetinde kademeli siyasi reformlara teşvik edeceğini öne sürüyorlar. Bu bağlamda Ankara, planladığı ve Orta Doğu da istikrarın köşe taşı olarak gördüğü bölgesel ticaret bloğuna İran ı da dahil etme ümidini ifade etti. 120 Bu yöntemin önde gelen Türk savunucularından biri şunu söylüyordu: Eskiden kontrollü gerilime dayanan bir ilişki olduğunu söyleyebilirdik. AKP bunu şüpheli bir ortaklık haline getirdi. 121 İdeolojik uyum açısından da en azından görünüşte daha iyi bir seviyeye ulaşıldı. İranlı bir dış politika analisti şunları söylüyordu: yeni Türk hükümeti Filistin ulusunu desteklemeye, İran ın nükleer programını savunmaya ve kişilerin dini özgürlüklerini tanımak üzere iç reformlar yapmaya karar verdikten sonra İran kamuoyunun ve medyasının Türkiye ye olan tavrı oldukça olumlu hale geldi. 122 Elbette ki gerilimli olaylar da yaşandı. Bazıları ekonomik konularda oldu te İDMO, Türkiye nin başında olduğu bir konsorsiyumu henüz inşa ettiği Tahran ın yeni İmam Humeyni havaalanı projesinden zorla çıkardı ve İran, bir Türk şirketi tarafından kazanılan bir cep telefonu ihalesini iptal etti. 123 Türkiye, İran ın özellikle 2007 ve 2008 in kış aylarında gaz akışını kesmesinin nedeninin iç talebe karşılık vermek olduğunu düşünüyor. 124 Fiyat konusundaki tartışmalar ise kronik düzeyde. 125 Ayrıca yaklaşık son on beş yıldır Türkiye ve İran, İran Körfezi ndeki Güney Pars ta açık denizde petrol ve gaz sahasında Türkiye nin olası rolü hakkında kesin bir sonuca bağlanmayan görüşmeler yaptılar. 126 Daha geniş anlamda İran, zayıf üretim sektörünün Türk sanayisi ile rekabet etmekte zorlanacağı apaçık olduğundan son derece yük- 120 Bakınız Kriz Grubu raporu, Türkiye ve Orta Doğu, a.g.e. 121 Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk siyasetçi, Ekim Kriz Grubu na gönderilen e-posta, İranlı dış politika analisti, Tahran, Ocak Bakınız Kriz Grubu raporu, Türkiye ve Orta Doğu, a.g.e., s Bakınız Iran cuts gas supplies to Turkey to meet domestic needs, Radio Free Europe, 3 Ocak Bu, değişken bir ilişki. Bu, [Türkiye nin] en pahalı gazı. Sonra İranlılar, sert kışın mücbir sebep teşkil ettiği, çünkü Allah ın takdiri olduğu gibi komik hikayelere başvuruyorlar. Kriz Grubu na telefonda verilen mülakat, uluslararası petrol yöneticisi, Ekim Iran rejects Turkey demand on gas price, PressTV (İran), 16 Ocak European Union Institute for Security Studies den Rouzbeh Parsi ye göre, Güney Pars ın hayata geçmesi ihtimali son derece düşük. İran daki pek çok önemli proje gibi Güney Pars da da dışarıdan kimse ihaleye katılmadan önce İDMO nun katılması kaçınılmaz olacak, Kriz Grubu na verilen mülakat, Paris, Aralık 2011.

23 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 18 sek gümrük vergilerini düşürmekte isteksiz davranıyor. 127 Cumhurbaşkanı Gül ün Şubat 2011 de yaptığı bir ziyaret sırasında ekonomisini Türk yatırımlarına açması ve yüksek bazı ithalat vergilerini düşürmesini kapsayacak şekilde Türk piyasasına daha olumlu koşulların sağlanması talebini kesin şekilde reddetti. 128 Geziye katılanlardan biri şunları kaydediyordu: Biz [Türkler] çok şaşırdık. Gidip dedik ki Bakın yaptırımlar içindesiniz, gelin ticaretimizi arttıralım. Ama onlar dediler ki, Hayır, istemiyoruz. Yaptırımları durdurmaya çalıştığımız için bize teşekkür etmek yerine dediler ki, bize borçlu olan sizsiniz, bizim aleyhimize olarak kendinizi büyük bir bölgesel oyuncu haline getiriyorsunuz! Bizim kucaklamamızı kendi İranlı kimliklerine bir tehdit olarak görüyor gibiler. Aslında Amerikalılar, Güney Afrikalılar ve diğer uzakta olanları çok daha fazla tercih ediyorlar. 129 Daha genel olarak gerilimler, asla sönümlenmeyen ve yakın zamanlarda Arap dünyasında yaşanan olaylarla birlikte nüfuz için yeniden verdikleri rekabetin arttırdığı bir siyasi çekişmeyi yansıtıyor. Aşağıda da tartışılacağı üzere daha büyük bir anlaşmazlık, Arap dünyasındaki nüfuz için verdikleri rekabetten ve son bir yıldır bölgeyi, bilhassa İran ın kilit öenmdeki müttefiklerinden biri olan ve Ankara onun karşısına geçene dek Türkiye nin yakın bir ortağı olan Suriye yi sarsan olaylara ilişkin birbirinden farklı tavırlarından kaynaklanıyor. Her iki ülke de kendini bölgede model olarak ortaya koymaya çalışıyor ve son zamanlardaki ayaklanmalar bu rekabetin daha da artmasına yol açtı İran bunu İslami uyanışın bir parçası olarak sunarken Türk liderler, laik, Müslüman bir demokrasi kurma konusundaki deneyimlerinden söz ediyorlar. Çekişmenin ve anlaşmazlığın başka kaynakları da söz konusu: Ankara, Filistin davasını savunma meşalesini Tahran ın elinden almak konusunda oldukça yol kat etti ve Türkiye nin güneydoğusunda bir NATO füze sistemi konuşlandırma kararı, İran tarafından bir düşmanlık eylemi olarak görüldü. Öte taraftan iki ülke Irak taki Kürt isyancılara karşı mücadelelerinde işbirliği yapmaya devam ettiklerinden ve Türkiye, İran ın nükleer programı konusunda daha az çatışmacı bir yaklaşım benimsemeyi savunduğundan ortak çıkarlar da varlığını sürdürüyor. Daha geniş anlamıyla Türkiye, İran ı varoluşsal bir düşman olarak görmek yerine onun varoluşsal korkularıyla ilgilenme eğilimi gösteriyor. 130 Yine de Ankara, kendini Vaşington ın bölgeye 127 Aynı mülakat. 128 Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ekim Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk düşünce kuruluşu direktörü, Ankara, Aralık Batı, her zaman meseleye değil, semptomlara tepki verir gibi görünüyor, tıpkı İran ın varoluşsal bir tehditle karşı karşıya olan yaklaşımına daha önce olduğundan çok daha yakın ve Tahran a karşı daha soğuk görüyor. Bu değişim, Vaşington ın Türkiye yi sürtüşmelerinden ve 2009 dan bu yana İsrail ile olan diplomatik ilişkilerinin seviyesini düşürmesinden ötürü eskiden eleştirmesine rağmen ABD ile ilişkilerde ısınmaya yol açtı. B. TÜRKİYE VE TAHRAN ARAŞTIRMA REAKTÖRÜ Türkiye nin İran ın nükleer meselesine dahil olması, ABD nin Şah döneminde İran için inşa ettiği ve İran ın ülke içinde tıbbi izotop üretimi için gereken bilimsel araştırmalar için kullandığı Tahran Araştırma Reaktörü ne (TAR) 2009 da yakıt sağlanması tartışmaları sırasında oldu. 131 O yıl İran, TAR ın Arjantin den 1993 te aldığı yakıt çubuğu stoğunun tükenmek üzere olduğunu duyurdu ve UAEK den yeni tedarikçiler bulmasında yardımcı olmasını istedi. 132 Obama yönetimi, diplomasi açısından ender bir fırsat doğduğunu gördü: İran ın yeni yakıta olan ihtiyacı için yapılacak görüşmeler, güven yaratmak ve Tahran ı 2009 un ortası itibariyle kilogramı aşmış olan ve eğer daha fazla zenginleştirilir ve İran gereken teknolojiye sahip olursa bir bomba yapmaya yetecek kadar olan DZU stoğunu azaltmaya ikna etmek için bir fırsat olarak kullanılabilirdi. Planı, İran ın kilogramı yurtdışında tekrar işlenerek yüzde 20 oranında zenginleştirilmiş uranyuma ve yakıt çubuklarına dönüştürülmek üzere vermesine dayanıyordu. Vaşington veya Tahran, bu anlaşmanın İran ın zenginleştirme hakkını zımnen tanıyacağını fark etmemiş değillerdi. O dönemde konuşan ABD li bir yetkili, şunları söylüyordu: Kağıt üzerinde bu, onların ihtiyaçlarını karşılayacaktı, zira tıbbi açıdan bir acil durum olduğunu söylüyorlardı. Ayrıca bu, bize güvence vermek için de büyük mesafe kat ediyordu. İran ın anlaşmaya yapmaya hazır olup olmadığını gerçekten gösterecek bir sınav. Bizim önceliğimiz zaman kazanmak. Eğer DZU stoklarının önemli bir bölümünü verirlerse yaklaşık iki yıl kaolduğuna inanması gibi. İran la Suriye hakkında görüşüyoruz. Dahası İranlılarla her konu hakkında görüşüyoruz. Her ülke nüfuz ister. Bunun Türkiye yi hedeflediğini düşünmek abartılı olacaktır. Savunmacı bir tavırları var; cephelerini genişletmek, stratejik derinlik elde etmek istiyorlar. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ankara, Kasım Ayrıntılar için bakınız, tehran/. TAR, 40 yılı aşkın bir süre önce inşa edildi ve İran ın veya daha fazla kanser hastası için kısa ömürlü radyoizotoplar üretiyor. Geoff Forden, A Primer on Iran s Medical Reactor Plans, Arms Control Wonk, 4 Ekim Zenginleştirme efsanesinin İran açısından bir anlatımı için bakınız, Iran to start n. plate production in months, Fars News Agency, 28 Ekim 2011.

24 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 19 zanmış oluruz. Ondan sonra İran da durumun ne olacağını kimse bilemez Obama nın 2009 teklifi UAEK aracılığıyla çalışan Obama yönetimi, İran ın düşük düzeyde zenginleştirdiği kg. uranyumun daha fazla zenginleştirilmek üzere önce Rusya ya ardından yakıt çubuğu üretimi için Fransa ya nakledildikten sonra TAR a yakıt sağlamak üzere İran a geri gönderileceği karmaşık bir yakıt takası için müzakerelere başladı. 134 İran ve P5+1, öneriyi görüşmek üzere 1 Ekimde Cenevre de bir araya geldi. İran delegasyonu, başlangıçta olumlu tepki verdi ve prensipte bu kavramı kabul ettiğini belirtti; Tahran da ise İranlı yetkililer, uranyum zenginleştirmenin askıya alınması bir kenara koyulmuş gibi göründüğünden önerilen anlaşmayı bir zafer olarak gösteriyorlardı. Görüşmelerin ertesinde ABD li yetkililer beklenmedik bir iyimserlik ifade ediyorlardı: DZU yu nakletmek yönünde İran ın taahhüdü mevcut. Aslında UAEK ve ve diğer kurumlar aracılığıyla bu taahhüdü daha önce almıştık. Ruslar, İranlılardan bir taahhüt aldıklarını söylediler. Cenevre de konuşulduğunda [İran delegesinin başkanı] Celili, başını sallamakla yetindi. Bu, halihazırda uzlaşılan şeyin teyit edilmesi anlamına geliyordu. İran ın sözünde duracağından emin olduğumuzu söylemiyoruz; bir taahhütte bulunduklarından emin olduğumuzu ifade ediyoruz. Ahmedinecad ın bu konuda açıkça konuşması, bunun kabul edilmesi ve zafer olarak sunulması için uygun ortamı hazırladıkları anlamına geliyor. 135 AB li yetkililer ise daha fazla kuşkuyla yaklaşıyorlar ve İran ın gerçek anlamda kabulünün söz konusu olmadığı, bundan ziyade tehdidi yapılan yaptırımların geciktirilmesi amacıyla bir taktik uyguladığı değerlendirmesini yapıyor- 133 Kriz Grubu na verilen mülakat, Vaşington, DC, Eylül AB, ABD nin girişimini desteklese de bunu bir miktar kaygı ile yapıyordu. Bazı Avrupa ülkeleri, özellikle de Fransa, anlaşmanın esasında İran ın zenginleştirmesini meşrulaştırdığından ve bu nedenle tam olarak askıya alınması çağrısını baltaladığından endişe ediyordu. Kriz Grubu na verilen mülakat, Fransız yetkili, Paris, Ekim İsrailli yetkililer de benzer endişeleri dile getiriyorlardı. Bakınız Parsi, A Single Roll of the Dice, a.g.e., bölüm Kriz Grubu na verilen mülakat, ABD li yetkili, Vaşington, DC, 6 Ekim Şunları ekliyordu: Bizim yorumumuz, içerideki durumu göz önüne alındığında rejimin uluslararası toplum ile yeni bir cephe açmak istemediği yönünde. Uluslararası cephede şimdi biraz sükunete ihtiyaçları var. Fransa nın daha sert tutumu sorulduğunda şunları söyledi: ne yaptıklarını önemsemiyoruz, ama bunun gizli kalmasını tercih ederdik. İran ın AB deki müttefiklerimizin ona çok kızdığını bilmesi iyi bir şey. Bizim elimizi güçlendiriyor. lardı. 136 Viyana Grubu olarak adlandırılanların (ABD, Rusya, Fransa, UAEK ve İran) Viyana da 19 Ekimde yaptıkları bir sonraki görüşme turu, oldukça farklı bir havada geçti ve taraflar önerilen takasın ayrıntılarını görüştüler. İran dan DZU yu bir kerede göndermesi istendi; ilk yakıt çubuğu stoğunu ancak dokuz ile on iki ay sonra alacak; miktarın tamamı, DZU nun gönderilmesinden iki yıl sonra verilecekti. İran önerinin mantığını ve ardındaki hesapları sorguladı ve öncelikle yakıt çubuklarının gönderilmesini ve kendisinin de ilk etapta daha az miktarda DZU göndermesini talep etti. Görüşmelerde bulunan üst düzey bir İranlı şunları söylüyordu: Aynı yirmi yıl önce olduğu gibi reaktör için yakıt istedim. Sonra yakıtı Arjantin den aldık. Şimdi eşdeğerde maddeyi [DZU] İran dan talep ediyorlar. Bu adil değil. Yine de maksimum esneklik ve iyi niyet göstermek için işbirliğine yakın olmaya çalıştık ve [DZU] vermeye hazır olduğumuzu söyledik. Ama bize yakıt çubuğu vereceklerinden nasıl emin olabiliriz? Yakıtı aldığımızda onlara maddeyi vereceğimizi söylüyoruz. Tüm mesele bu. Yani biz UAEK nin önerisini kabul ettik. Ama koşulu var: bize yakıtı verin ve maddeyi alın. Tüm bunlar UAEK gözetiminde yapılacak. Ama miktarlar doğru değil kg. diye konuşuyorlardı, fakat aynı maddenin üretilmesi için yalnızca 800 kg. gerekiyor. Bir tehdidi de ekliyordu: Bize yakıtı vermezlerse İran hükümetinin yakıtı maalesef bizim yapmak zorunda olduğumuz yönünde bir karar alabileceğini söyleyebilirim size. Bu, yüzde 20 oranında zenginleştirmeye gitmemiz ve yakıtı kendimiz yapmamız anlamına gelebilir. 137 İran, karşı bir öneride bulundu ve bu öneriye göre DZU, İran Körfezi nde bulunan adası Kiş e gönderilecek ve orada UAEK nin denetimine girecekti. 138 Ayrıca kademeli bir takas önerdi. Gönderilen her parti DZU için İran, bir miktar yakıt çubuğu alacaktı. Batı, İran a olan güven eksikliği nedeniyle takasın ülke dışında yapılması gerektiğini ve yakıt çubukları hemen elde edilebilir olmadığı ve İran, kaybettiği DZU yu telafi edebileceği için 139 kademe- 136 Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Brüksel, Ekim Kriz Grubu na verilen mülakat, İran ın büyükelçisi Sultaniye, Viyana, Ekim Ayrıca Paris in önceki taahhütlerinden caydığını iddia ederek yakıtın Fransa da üretilmesi fikrini reddetti. Fransa yı kabul etmiyoruz. Bizim muhatabımız Rusya olacak. 138 W.G. Dunlop, Iran offers to swap 400 kilos of LEU on Kish for atomic fuel, Agence France-Presse, 12 Aralık Kiş adası, uzun süredir ana karadan farklı bir ekonomik rejime ve daha açık vize rejimine sahip Ekim 2009 da Fransa da haftalık yayınlanan Bakchich, Paris in bu anlaşmaya dair tavrını özetleyen, Fransız dışişleri bakanlığının bir strateji belgesini yayınladı. Bu operasyonun [P5+1 in] stratejisi ve takvimiyle uyumlu hale getirilmesi ve kg. uranyumun tamamının kısa süre içinde İran dan çıka-

25 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 20 li bir takasın anlaşmanın nükleer maddelerin yayılmasını engellemesini mümkün kılmayacağını öne sürerek bunu kabul etmedi. 140 Görüşmeler devam etti; İran DZU yu ülke dışına göndermeyi kabul etti, ancak eş zamanlı bir takasta ısrar ett. 141 Görüşmelerin sonunda İran, öneriyi düşünmek için daha fazla zaman talep etti. Batılı yetkililer, İran ın önceleri verdiği olumlu yanıtın sonrasında ülke içinde yoğun çekişmelerin yaşandığından ve anlaşmayı baltalayarak böylelikle Ahmedinecad ı zayıflatmak üzere ortak bir gayretin gösterildiğinden şüphe duyuyorlar. 142 Sonunda İran, yakıtı kendisinin zenginleştireceğini söyledi 143 ve bunu Şubat 2010 da Natanz da ve Ocak 2012 de rılması elzem görünmektedir, file_download/203/note-quai-iran.pdf. Birkaç ay sonra Brezilya devlet başkanı Lula ya gönderdiği bir mektupta Obama, Vaşington ın tavrının altında yatan nedenleri açıkladı: Sizden, Türkiye den ve diğerlerinden anladığımız kadarıyla İran, sahip olduğu DZU yu nükleer yakıtla eş anlı olarak takas etme söz konusu oluncaya dek topraklarında tutmaya devam edeceğini önermektedir. [Ulusal Güvenlik Danışmanı] General Jones un toplantımız sırasında belirttiği gibi miktarı ne olursa olsun nükleer yakıtın üretilmesi bir yıl sürecektir. Bu nedenle UAEK nin önerisinin güven arttırıcı etkisi, Amerika Birleşik Devletleri açısından tamamen yok olacak ve bazı riskler ortaya çıkacaktır. İlk olarak İran, bu süre boyunca DZU stoğu yapmaya devam edebilecek ve bu şekilde bir yıl içinde iki veya üç nükleer silah için gerekene eş değerde DZU stoğu elde etmiş olacaktır. İkincisi, İran ın nihai takasa sonunda razı olacağına dair hiçbir garanti olmayacaktır. Üçüncüsü, UAEK nin İran ın sınırları içindeki DZU ya ilişkin İran üzerindeki nezareti, mevcut durum üzerinde dişe dokunur bir gelişme getirmeyecektir ve UAEK, İran ın uranyumu üzerinde her an yeniden kontrol sağlamasına engel olamayacaktır. Obama s letter to Lula regarding Brazil- Iran-Turkey nuclear negotiations [Brezilya-İran-Türkiye nükleer müzakerelerine dair Obama nın Lula ya mektubu], www. politicaexterna.com, 27 Mayıs Bu karşı önerinin amacı, İran ile P5+1 arasında ciddi bir diyalog başlatmak değil, P5+1 e hayır demekten kaçınmak ve yeni ve daha zorlu yaptırımlara giden süreci yavaşlatmaktır. Kriz Grubu na verilen mülakat, Fransız yetkili, Eylül Bakınız Parsi, A Single Roll of the Dice, a.g.e., s ABD li bir yetkili, şunları kaydediyordu: İran ın liderleri arasında Ahmedinecad, ABD ile diyalogla ve TAR anlaşmasıyla en fazla ilgilenen kişi. Ancak diğerleri onun bu tür bir başarıyı elde etmesini istemez. Kriz Grubu na verilen mülakat, Vaşington, DC, Aralık İranlı birkaç üst düzey yetkili, bu anlaşma aleyhine açıkça konuştu; muhalefetten bazı liderler bile oldukça eleştiriyordu. TAR önerisi hakkında konuşan Yeşillerin lideri ve cumhurbaşkanlığı eski adayı Mir Hüseyin Musavi, 30 Ekim 2009 da şunları söyledi: Bu bir zafer mi? Yoksa teslim olmayı zafer olarak gösteren bir yalan mı? Yetkililer küresel sorunları çözememekle kalmadılar, halkımızın yadsınamaz haklarını korumaktan bile aciz kaldılar ve bu hakları cömertçe harcadılar bile. Bakınız Parsi, A Single Roll of the Dice, a.g.e, s. 141, Implementation of the NPT Safeguards Agreement, UAEK, a.g.e., 18 Şubat Fordov da yerin derinliklerinde yapmaya başladı. Ayrıca kendi nükleer yakıt çubukları üzerinde çalışmaya başladı. 144 Cumhurbaşkanı Ahmedinecad, dünya güçleri ona yüzde 20 oranında zenginleştirilmiş yakıt verirlerse İran ın bu oranda zenginleştirmeyi bırakacağını duyurdu ve böylece daha önceki başarısızlığa uğramış anlaşmalara benzer kapsamlı bir çerçeve için açık kapı bırakmış oldu Türkiye, tartışmalı bir rol üstleniyor Bu çıkmazı aşmak amacıyla dönemin UAEK başkanı Muhammed El Baradey, İran ın sahip olduğu DZU yu ajansın denetimi altında ve tarafsız bir üçüncü ülkenin emanetinde tutulmasını önerdi. DZU için olası bir ülke olarak Türkiye den ilk defa açıkça Kasım 2009 da bahsetti. 146 Ankara, başarısızlığa düşmek üzere olan TAR anlaşmasını yeniden canlandırmayı ümit ederek bu fırsatı hiç düşünmeden kabul etti, ancak başlangıçtaki çabaları boşa gitti. 147 TAR takas anlaşması, Türkiye ve bir başka yükselen güç olan ve o dönemde Güvenlik Konseyi nin daimi olmayan üyesi Brezilya arasında yoğun bir işbirliğinin neticesinde birkaç ay sonra yeniden hayata döndü. İki ülke de başlangıçta şanslarını denemek üzere ABD tarafından cesaretlendirildiklerini, en azından caydırılmadıklarını düşünüyorlardı. Apaçık şüpheli olan Amerikalılar, İran a yeni yeni yaptırımlar uygulayabilmek için Güvenlik Konseyi nde yoğun çalışmalar yürütüyor, Tahran ın anlaşma yapmakla ilgilenir görünerek kendilerini yavaşlatmaya çalıştığından endişe ediyor, 148 ancak neredeyse kesin ola- 144 Iran nuclear scientists test first uranium-based nuclear fuel rod, Islamic Republic News Agency, 1 Ocak İran ın ürettiği nükleer yakıt çubukları, (daha doğrusu bunlar prototip olduğundan aynı dizaynı kullanarak gelecekte üretilecek yakıt çubukları) [planlanan ancak henüz inşa edilmemiş olan] Darkovin deki doğal uranyum reaktörü için hazırlanıyor. TAR, yakıt plakaları kullanacak ve İran, yüzde 20 oranında zenginleştirilmiş uranyum yerine doğal uranyum kullanarak bu türden 5 deney nesnesi yaptı. Bu iki yakıt testi programının sivil amaçlı bir nükleer programda atılan adımlar olarak görülmesi mümkün. Kriz Grubu na gönderilen e-posta, Geoff Forden, Massachusetts Institute of Technology, Aralık Bakınız President: Iran ready to halt 20% n. enrichment, Fars News Agency, 5 Ekim ABD nin İran ın 600 kg. DZU yu İran Körfezi ndeki adaya, 600 kg. ı ise Türkiye ye göndermesi ihtimalini gündeme getirdiği söyleniyor. Bakınız Parsi, A Single Roll of the Dice, a.g.e., s Bakınız Turkey would accept Iranian uranium, Yıldız says, Hürriyet Daily News, 13 Kasım Bu kuşku, diğerleri tarafından da paylaşılıyordu. İranlı liderler, dikkati başka yöne çekmek, bir halkla ilişkiler stratejisi yürütmek, Türkiye ve Brezilya için hazır olduklarını, açılım yapmaya hazır olduklarını göstermenin bir yolunu bulmak ihti-

26 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 21 rak İran ın TAR önerisine rıza göstereceğine inanmıyorlardı. 149 Sonrasında Türkiye ve Brezilya, 20 Nisan 2010 tarihinde Başkan Obama tarafından gönderilen ve iki ülkenin çabalarını destekleyen ve kabul edilebilir bir anlaşmanın parametrelerini ortaya koyan mektupları ortaya çıkardılar: Bizim açımızdan İran ın sahip olduğu kg. düşük düzeyde zenginleştirilmiş uranyumu (DZU) ülke dışına taşımayı kabul etmesi, İran ın DZU stoğunu önemli ölçüde azaltarak güven inşa edecek ve bölgesel gerilimleri azaltacaktır. Bu unsurun, Amerika Birleşik Devletleri için hayati önemde olduğunu vurgulamak istiyorum. Geçtiğimiz Kasımda UAEK, İran ın kg. DZU sunu üçüncü bir ülkeye özellikle Türkiye ye göndermesini, başlangıçta yakıt üretme sürecinde garanti olarak emanette tutulmasını, yakıtı temin edemezsek İran ın uranyumunu geri almasını sağlayacak önerimizi İran a iletmişti. İran, hiçbir zaman emanet uzlaşmasının peşinde koşmadı ve bunu reddetmesi için inanılır bir açıklama sunmadı. İran, DZU nun barışçıl ve sivil amaçlar taşıdığını göstermek için bir anlaşmayı kabul etmeye isteksiz davranıyorsa, bu durumun İran ın nükleer niyetleri hakkında gerçek sorular uyandırdığına inanıyorum. Brezilya yı İran a bu öneride sunulan fırsatı değerlendirerek nükleer yakıt üretilirken kendi uranyumunu Türkiye ye emanet vermesi fikrini aşılamaya teşvik ediyorum. 150 Sonrasında iki ülke, söz konusu anlaşmayı yeniden hayata döndürmek için İranlı yetkililerle Nisan ve Mayıs 2010 da yapılan çok sayıda toplantı ve ziyaret de dahil olmak üzere yoğun diplomatik çabalar harcadırlar. 151 Tahran da İranlı, Türk ve Brezilyalı yetkililer arasında günlerce süren görüşmelerin ardından ve (Türkler ve Brezilyalıların yanı sıra) Batı yı da şaşırtacak biçimde bir anlaşmaya varıldı. 17 Mayısta üç taraf, Tahran Deklarasyonu olarak anılan belgeyi açıkladılar. Buna göre: yacını hissettiler. Ama tüm bunlar lafta kaldı. Kriz Grubu na verilen mülakat, Dina Esfandiary, IISS, Londra, Eylül Kriz Grubu na verilen mülakat, ABD li yetkili, İstanbul, Ekim Türkiye nin bunu becerebileceğini hiç ummadılar. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ankara, Eylül Obama s letter to Lula regarding Brazil-Iran-Turkey nuclear negotiations, 27 Mayıs Parsi ye göre İranlılara güvence verebilmek için Türkler onlara Obama nın Erdoğan a yazdığı mektubu gösterdi (ki onun Lula ya yazdığı mektupla aynıydı) ve Vaşington ın anlaşmadaki çıkarına sahip olduğunu yazılı olarak ifade etti. Bu, İranlıları rıza göstermeye ikna etmede yararlı oldu. Bakınız Parsi, A Single Roll of the Dice, a.g.e., s Parsi şunu ekliyor: Kasım 2009 ile 2010 arasında Brezilya ve Türkiye nin Tahran ile görüşmelerde harcadığı zaman, P5+1 in tamamının harcadığı zamandan fazlaydı. Bakınız Parsi, A Single Roll of the Dice, a.g.e, s [İ]ran İslam Cumhuriyeti, 1200 kg. DZU yu Türkiye de saklamayı kabul etmiştir. Türkiye de olduğu süre içerisinde bu DZU, İran ın mülkiyetinde olmaya devam edecektir. İran ve UAEK, DZU nun Türkiye de muhafazasını denetlemek için gözlemciler görevlendirebilirler. İran İslam Cumhuriyeti, sahip olduğu DZU yu (1.200 kg.) bir ay içerisinde göndermeye hazır olduğunu ifade etti. Aynı anlaşma çerçevesinde Viyana Grubu, TAR için gereken 120 kg. yakıtı bir yıldan geç olmamak kaydıyla temin etmeli. Bu Deklarasyonun şartlarına uyulmaması durumunda Türkiye, İran ın talebi üzerine İran ın DZU sunu İran a ivedilikle ve koşulsuz olarak iade edecektir. 152 İran ı ikna çabalarının parçası olarak Türkiye ve Brezilya, İran ın zenginleştirme hakkını yüksek sesle savundular ve daha fazla yaptırım için yapılan çağrıları kınadılar. İranlı yetkililer, anlaşmayı ülkelerinin nükleer diplomasisi için bir zafer olarak ilan ettiler. 153 Tahran ayrıca geleneksel olarak Kuzeyin hakimiyetinde olan dünyada Güney in rolünün teyit edilmesi anlamında anlaşmanın jeopolitik nitelikler taşıdığını ileri sürdü; Brezilya ve Türkiye ile müzakere ederek İran, Batı nın hegemonyasına karşı koymaya istekli ve Güvenlik Konseyi üyesi olan iki yükselen gücün desteğini almış oldu. Bu şekilde İranlı yetkililer, anlaşmayı ABD ve müttefiklerinin artık hegemonyalarını dayatmadıkları, post-batıcı bir uluslararası topluma doğru önemli bir adım olarak tanımladı. 154 UAEK nin başkanı El Baradey, İran ın bu kez siyasi kademelerinini tamamı tarafından olduğu gibi anlaşmayı olumlu karşıladı. 155 Ne var ki bu bariz atılım, Batıda soğukkanlılıkla karşılandı. 156 Bunun birkaç nedeni bulunu- 152 Text of the Iran-Brazil-Turkey deal [İran-Brezilya- Türkiye anlaşmasının metni], bakınız world/julian-borger-global-security-blog/2010/may/17/iran-brazilturkey-nuclear. 153 Meclis İşleri Başkan Yardımcısı Hojjatoleslam Mohammad Reza Mirtajeddini, anlaşmayı ülkemiz için büyük bir diplomatik, siyasi ve nükleer zafer olarak nitelendirdi. VP calls Tehran Agreement great victory for Iran s n. diplomacy, Fars News Agency, 19 Mayıs Kriz Grubu na verilen mülakat, İranlı diplomat, Haziran meclis üyesinin 200 ü anlaşmaya desteğini açıkladı; buna karşın meclis başkanı Ali Larijani, Ekim anlaşmasına açıkça muhalefet etti. Ayrıca bakınız Parsi, A Single Roll of the Dice, a.g.e., s Bakınız Shayan Ghajar, Iran Sends Declaration to IAEA While Rifts Widen Between Turkey, U.S., insideiran.org, 24 Mayıs Tahran Deklarasyonu, [P5+1] için büyük bir sorundu. Deklarasyon açık değildi ve müzakereciler yanlıştı. İran yakıt istiyor; biz İran a güvenmek istiyoruz. Bu, ikisini de sağlayamadı. Kriz Grubu na verilen mülakat, Avrupalı yetkili, Brüksel, Ekim Başbakan Netanyahu, anlaşmayı aldatma olarak adlandırdı. Nucléaire: l accord Iran/Turquie-Brésil est une imposture, dit Nétanyahou, La Presse.ca, 25 Mayıs 2010.

27 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 22 yordu. ABD li ve AB li yetkililer, anlaşmanın BM Güvenlik Konseyi nin beş kararının İran ın zenginleştirme programını askıya alması talebine karşılık vermediğini öne sürüyorlardı, ancak bu garip bir tavırdı; zira ABD nin başlangıçta 2009 da yaptığı öneri de bu sonucu elde edemiyordu. Tahran Anlaşması ile İran ın DZU ya sahip olma hakkını elinde bulundurmasına ve bunu da yeri geldiğinde kullanması ihtimaline itiraz ettiler. 157 Ayrıca altı ay önce kabul edilebilir olan koşulların artık kabul edilebilir olmadığını, çünkü bu süre içerisinde İran ın DZU stoğunu önemli ölçüde katladığını söylüyorlar. Ekim 2009 da öneri, toplam miktarın yaklaşık beşte dördünün ülke dışına nakledilmesi biçiminde telaffuz edildi; bu, Mayıs 2010 da yarısına yakını oldu ve Tahran a potansiyel olarak bir nükleer silah yapmaya yetecek kadar miktar bırakıldı. Bir nükleer uzmanı şunları söylüyordu: kg. DZU nun çıkarılması artık bugün cezbedici değildir, zira İran ın DZU stoğu kilograma yakın. Ekim 2009 önerisi sırasında İran ın stoğu yaklaşık kg idi ve bu, İran ın nükleer silah patlatma kapasitesine aylarca sahip olmayacağı bir dönem sağlıyordu. 158 Dahası ve belki de ABD için en önemli olanı, 9 Şubat 2010 itibariyle İran, yaklaşık olarak yüzde 20 oranında zenginleştirme yapmaya başlamıştı; başlangıçtaki TAR önerisi sırasında başlamamış olan bu faaliyet, Tahran 157 Kriz Grubu na verilen mülakat, ABD li eski yetkili, Vaşington, DC, Şubat David Albright, Iran s Proposed LEU deal: Skeptical but Awaiting Clarification, Institute for Science and International Security, 17 Mayıs Türkiye ve Brezilya nın da hemen işaret ettiği üzere Nisan ayında kg. ın istenilen hedef olduğuna dair Obama nın teyidini alınmıştı. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ankara, Mayıs ABD li bazı yetkililer, Obama nın mektubunun bu noktada yeterince dikkatli yazılmadığını özel toplantılarda itiraf ediyorlar, ancak başta daha üst düzeyde bir zenginleştirmenin durdurulması talebi de dahil olmak üzere Amerikalı diplomatlarla sonrasında yapılan konuşmaların daha açık olduğunu iddia ediyorlar. Ayrıca mektubun amacının gelecekteki görüşmeler için rehberlik etmek değil, önceki turun önemli noktalarını yinelemek olduğunu söylüyorlardı. Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Vaşington, DC, Haziran Parsi şunları kaydediyor: Türk ve Brezilyalı yetkililer, ABD li yetkililerin Tahran daki görüşmelerden önce bu konuları kendileriyle gündeme getirdiklerini kabul ediyorlar, ancak anlaşmayı bozanlar olarak görülmediklerini öne sürüyorlar. Dahası, [Obama nın] mektubunun Tahran görüşmeleri öncesinde ABD li yetkililer ile diyaloglarını zedeleyen tüm çelişkileri ve ikircikli mesajları ortadan kaldırdığına inanıyorlardı. Bakınız Parsi, A Single Roll of the Dice, a.g.e., s ABD li yetkililer, bu ifadeye itiraz ediyorlar ve sonrasında üst düzey yetkililer tarafından verilen mesajların Vaşington ın tutumunu açıkça ifade ettiği ve bu şekilde anlaşıldığını söylüyorlardı. Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Vaşington, DC, Mayıs- Haziran Deklarasyonu nda ele alınmamıştı. 159 Üst düzey ABD li bir yetkili, şunları söylüyordu: Gönderilecek DZU miktarının oransal olarak Ekime göre çok daha az olmasından hoşlanmıyoruz. Buna rağmen İran yüzde 20 zenginleştirmeye son verir ve kilogramı Türkiye ye gönderirse çekincelerimize rağmen yaptırımları uygulamaya hemen başlamama ihtimalimiz var. Bunu haklı göztermek son derece zor olur. 160 Başkan Obama, daha sonra şu sözleri sarf edecekti: Sürekli ertelediler ve mırın kırın ettiler. Ve sonra nihayetinde Brezilya [ve Türkiye] önerisi getirildiğinde yüzde 20 oranında zenginleştirme seviyesinde ilerleyebilecekleri açıkladıkları bir noktaya varmışlardı, ki bu da silah yapmak üzere kullanılabilecek uranyumu stoklamadıklarını gösterecekleri iyi niyeti tamamıyla mahvediyordu. 161 ABD ve müttefikleri, Tahran Deklarasyonu na bir başka sepeble daha itiraz ediyorlardı: Güvenlik Konseyi nde yeni bir dizi yaptırımların çıkarılması için önemli bir ilerleme kaydedilmişken İran ın uluslararası toplumu bölmeye ve bu çabayı son dakikada başarısızlığa uğratmaya çalıştığına kesin olarak inanıyorlardı. Bu, gerçekten de doğru olabilirdi ve Tahran ın (o dönemde her ikisi de Konsey üyesi olan) Türkiye ve Brezilya nın yeni yaptırımları reddetmelerini talep etmesi, bunu işaret ediyordu. Ne var ki bu argüman tuhaflığını koruyor: ABD ve diğerlerinin sürekli belirttiği üzere yaptırımların amacı, İran ı uzlaşmaya zorlamaktı; eğer yaptırımlardan kaçınmak Tahran ın gerçekten TAR ı gecikmeli kabul etmesinin altında yatıyorsa, o halde Batı kendi yaklaşımının işe yaradığını düşünemez miydi? Aslında o zamanlar sert yaptırımların uygulanması, Vaşington ve diğerleri tarafından İran ın taleplerine gerçekten uymasını sağlamanın tek yolu olarak görülüyor, bu nedenle bu çabaya engel olan herşeye düşmanlıkla bakılıyordu. Türkiye ve Brezilya, Batı nın olumsuz tavrı karşısında şaşkınlık ve öfke ile tepki verdi. Bir Türk yetkili, Amerikalılarla yakın temas içinde olduklarını ve yaptıkları- 159 Bakınız Implementation of the NPT Safeguards Agreement, UAEK, a.g.e., 8 Kasım Eylül 2011 itibariyle İran, yüzde 19.7 oranında zenginleştirilmiş 73.7 kg. uranyum üretmişti. ABD li bir yetkili, İran ın daha üst seviyelerde zenginleştirme yapmasının tabloyu önemli ölçüde değiştirdiğinin ve bunu tersine çevirmeyecek bir anlaşmanın değerinin oldukça düşük olduğunun altını çiziyordu. Kriz Grubu na verilen mülakat, Vaşington, DC, Haziran Kriz Grubu na verilen mülakat, Vaşington, DC, 18 Mayıs Başkan Obama nın Time dergisine verdiği röportaj, 19 Ocak 2012.

28 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 23 nın Obama nın mektubunda yer alanlarla tutarlı olduğunu öne sürüyordu. 162 Bu durumda eğer İran ın hedefi yeni Güvenlik Konseyi yaptırımlarını engellemek idiyse bu hamle başarısız oldu. Rusya ve Çin, Tahran Deklarasyonu ndan yalnızca bir gün önce yaptırımlar pakedini desteklediklerini açıkladılar ve ikisi de fikrini değiştirmedi. Oylama zamanı geldiğinde Obama nın son dakikada bizatihi yaptığı ricalara rağmen Ankara ve Brezilya olumsuz oy veren iki ülke oldu 163. İki ülke, güven inşa edilmesi yönünde bu anlaşmanın önemli bir fırsat olduğu görüşünü paylaşıyorlar ve Batının başarısız olduğu bir noktada başarılı olduklarını düşünüyorlardı. 164 Ortak imzacı ülkeler yaptırımlar aleyhine oy vermezlerse İran ın Tahran Deklarasyonu nu reddedeceğine dair açık bir sinyal göndermesiyle Başkan Lula ve Erdoğan ın tavrı açıkça desteklenmiş oldu. İran, stoğundaki DZU nun hiçbir miktarını göndermek zorunda olmadığını, bunu yapmak istemesi durumunda güven arttırmak üzere gösterilmiş cömert bir jest olarak görülmesi gerektiğini ve Batının anlaşmayı reddetmesinin gerçek niyetini ortaya koyduğunu iddia ediyordu. Üst düzey bir yetkili şöyle açıklıyordu: Tahran Deklarasyonu ndan memnun olduğumuzu söyleyemeyeceğim, ancak bu meseleye UAEK bünyesinde siyasi bir çözüm bulunması için hiçbir çabayı esirgemediğimizi ispatlamak yolunda siyasi irademizi gösterdik. Bizde de diğer ülkelerdeki gibi olsaydı yalnızca öde ve yakıtı al memnun olurduk. Neden kendi maddemizi ihraç etmek zorunda kalıyoruz? Ama bunu, diğer tarafın derhal müzakere masasına geleceğini umarak yaptık. Ama gelmedi. 165 İlerleyen aylarda ve ölü doğmuş olan Tahran Deklarasyonu nun, İran ın yüzde 20 oranında zenginleştirme yapma kararının, Türkiye ve Brezilya nın Güvenlik Konseyi ndeki ret oyunun ardından Ankara, hem İran ile hem de P5+1 ile kanalları açık tutmaya odaklandı. Ocak 2011 de İstanbul, P5+1 ile İran arasında yapılan ve hiçbir somut sonuca ulaşamayan 166 hatta gündem üzerinde uz- 162 Kriz Grubu na verilen mülakat, Mayıs Öfkesinin bir ifadesi olarak Obama nın mektubunu kamuoyuna sızdırdı. 163 BM Güvenlik Konseyi, SC/9948, 9 Haziran Türkiye, çabalarıyla diyalog kurmayı başardı. Türkiye, İran ı Batılılarla birlikte aynı masaya oturmaya ikna edebildi. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ekim Ayrıca bakınız Diego Santos Vieira de Jesus, Building Trust and Flexibility: A Brazilian View of the Fuel Swap with Iran, Washington Quarterly, cilt 34, sayı 2 (2011), s Kriz Grubu na verilen mülakat, İran büyükelçisi Sultaniye, Viyana, Ekim Alman bir yetkiliye göre Ocak görüşmesinde İranlıların bir yetkisi yoktu. İçeriğe dair hiçbir şey görüşülmedi. [ABD nin Dışişleri Bakan Yardımcısı William] Burns ikili bir toplantı yaplaşma da dahil altı günlük bir toplantıya ev sahipliği yaptı. 167 İran ın zenginleştirmeyi dondurmaması durumunda P5+1, yaptırımları kaldırmaya hazır değildi; öte taraftan yaptırımlara son verilmemesi durumunda İran, zenginleştirmeyi tartışmayacaktı. 168 Yine de Türkiye, önemli bir rol oynadığına inanıyordu. Bir yetkili şöyle ifade ediyordu: Biz herkesle konuşuyoruz. Müthiş bir güvensizlik sözkonusu, bu nedenle P5+1 hiçbir şey yapamıyor. İran ın nükleer eşiğe ulaşmak için yalnızca zaman kazanmaya çalıştığını söylüyorlar. Buna karşın İranlılar ise ne zaman bir adım atsak hiçbir karşılık alamıyoruz diyorlar. Yeni güven seviyelerine ulaşmak için görüşmelerden yola çıkabiliriz. Diyalog seviyesini arttırmak için elimizden gelen herşeyi yapıyoruz. 169 C. YARARLI BUDALA MI YARARLI KÖPRÜ MÜ? Türkiye açısından diplomasisinin sonuçları oldukça karmaşık oldu. Tahran Deklarasyonu nun kotarılmasında İran ile belli bir başarı elde etmişti, ancak tavizler yetersiz olarak addedildi. Bu süreç içerisinde yeni yaptırımların aleyhinde oy kullanarak ABD yi ve diğer müttefikleri öfkelendirmişti. Hiçbir sonucu olmayan görüşmelere ev sahipliği yapmış; kendi çabalarının verimsiz görüşmelerin kötü bir şekilde kopmasını önlediğini iddia etse de ikincil ve dolaylı bir rol oynamaya hapsedilmişti. 170 Nihayetinde ise gösterecek birşeyi olmadan taraflar arasında rahatsız bir konumda sıkışıp kaldı. Bazı Avrupa başkentlerinde verilen karar, acımasız oldu. Görüşmelerde yer alan AB li bir yetkili, şunları söylüyordu: Türkiye, yardım etmeye çalışıyor, ancak dürüst bir arabulucu olduğundan emin olamıyoruz. Bazen daha ihtiyatlı olmalı ve daha tarafsız bir rol üstlenmeli, böylece daha sonra nükleer maddeleri muhafaza etme gibi güven arttırıcı önlemlerin uygulanmak istedi, fakat [İran ın başmüzakerecisi] Celili, başının ağrıdığını söyledi. Kriz Grubu na verilen mülakat, Berlin, Ocak AB li bir yetkili şunları kaydediyordu: İran İstanbul a geldiğinde esas olarak şunu söyledi. Bizim ön koşullarımızı yerine getirene dek müzakere yapmayacağız ve bu koşulların ilki nükleer zenginleştirme hakkımızın olması, ikincisi ise yaptırımlara son verilmesi. Bu önkoşullar bizim için mümkün değildi. Kriz Grubu na verilen mülakat, Brüksel, Ekim Bakınız Iran Update: Number 148, British American Security Information Council, 26 Ocak Kriz Grubu na verilen mülakat, Ankara, Eylül Bir Türk yetkili, Ocak taki görüşmeler için şunları söylüyordu: Kopmanın eşiğindelerdi. Bu diyaloğun nasıl sürdürüleceğine dair bir karara varmak için diplomatlarımızın ve dışişleri bakanımızın müdahalesi oldu. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ankara, Eylül 2011.

29 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 24 masında bir rol oynayabilir. 171 Bir Fransız diplomat çok daha açık sözlüydü: Türkiye, uluslararası ilişkileri keşfeden, sonra da dünyanın sandığından daha karmaşık bir yer olduğunu ve iyi niyetli insanlarla müzakere etmediğini anlayan bir acemiydi. Türkiye, bir fırsat gördü. İran da öyle. Ve İran onları tuzağa düşürdü. 172 Tahran Deklarasyonu nu takip eden dönemde İran ile Batı arasındaki gerilim artarken ve bölge çalkantılı bir döneme girerken Türkiye nin dengeleyici faaliyetleri daha da rahatsız eder oldu. NATO nun Kasım 2011 de füze savunma sistemi konusundaki Lizbon zirvesi görüşmeleri sırasında Ankara, yeni Strateji Kavramı nda İran ı müttefikler için belirgin bir tehdit olarak ortaya koyan öneriyi bloke etti. 173 Erdoğan, ülkesinin tavrını şu şekilde özetli- 171 Kriz Grubu na telefonda verilen mülakat, Ocak Kriz Grubu na verilen mülakat, Paris, Aralık Avrupalı yetkililer, İran ın müzakere etme isteğinin Ankara tarafından bir ciddiyet göstergesi olarak çoğunlukla yanlış yorumlandığına inanıyorlar. Britanyalı bir yetkili şunları söylüyordu: Sorulan sorulara yanıt almayı bir kenara bırakın, tutarlı yanıtlar almak bile oldukça zor. AB den [P5+1 adına Yüksek Temsilcisi Catherine Ashton dan] gelen mektuplar çok açık; [ancak] cevaplar uzun, genel ve hiçbir soruya yanıt vermiyor. Görüşmeler monolog şeklinde. Yaklaşık onbeş dakika içeriğe dair konuşuluyor, ardından 1-1/2 saat dünyayı nasıl mahvettiğimiz üzerine harcanıyor. Buna müzakere denmez. Ancak Rusya ve Çin in yaptırımlara yanaştıklarını ve AB kurallarının gücünü fark ettiklerinde şok oldular, bu nedenle görüşüyormuş gibi görünmek zorundalar. Kriz Grubu na verilen mülakat, Londra, Eylül Avrupalı bir analist şunları söylüyordu: İran, Türkiye nin müdahil olmasının Avrupa ya bir alternatif olduğunu göstermenin, E3+3 [P5+1] konseptinden uzaklaşmanın bir yolu olduğunu, Üçüncü Dünya ya hitap edeceğini ve Batı nın bunu yutacağını ve yaptırımları göz ardı edeceğini düşünüyordu. Türkiye nin İsrail e sırtını döndüğünü, Erdoğan ın onlara uygun bir kişi olduğunu ve Türkiye nin çantada keklik olduğunu düşündüler. Elbette ki Türkler naiflerdi ve buna inandılar. Ama İranlıların yaklaşımı basitti, kısa vadeli bir tüccar mantığı gibiydi. Kriz Grubu na verilen mülakat, Walter Posch, Stiftung Wissenschaft und Politik, Berlin, Ocak İran ın Tahran Deklarasyonu nun kullanarak zenginleştirme faaliyetlerini haklı göstermeye ve nükleer programını canlı tutmaya çalıştığı inancı, bazı Türkler tarafından da dile getirildi. Uluslararası toplum ne zaman üzerinde baskı yapsa İran, Türkiye yi uluslararası toplumun önüne sürüyor. Bu dönemlerde İran, Türkiye ye sanki en yakın müttefikiymiş gibi davranıyor ve Türkiye yi hem ardına saklanacağı bir çit olarak hem de uluslararası yaptırımları zayıflatacak bir yol olarak kullanıyor. Emre Uslu, Dancing with Iran [İran la Dans Etmek], Today s Zaman, 18 Ocak Bakınız The Security Dimension of Turkey s Nuclear Program: Nuclear Diplomacy and Non Proliferation Policies, Turkish Model for the Transition to Nuclear Power içinde, Ekonomi ve Dış Politika Araştırma Merkezi (EDAM), 9 Aralık Ayrıca bakınız Gareth Jenkins, Turkey at Lisbon: The Missile Defense Compromise, Turkey Analyst, cilt 3, sayı 20 yordu: Türkiye deki radar üssü bir NATO konsepti uygulamasıdır. Burada bir kere herhangi bir ülkenin adı bu sözleşmede geçmiyor. İran'ın buradan kendisi için böyle bir durum çıkarmasını biz doğru bulmuyoruz. Ama Türkiye herhangi bir saldırıya uğramadığı sürece, hiçbir zaman kendi topraklarımızdan İran'a yönelik herhangi bir saldırının olmasına da müsaade etmez. 174 İran sınırından 750 km. uzaktaki askeri üste kuvvetli radarların konuşlandırılması için NATO müttefikleri tarafından baskı yapılan Türkiye, sonunda uzlaşmacı bir tavır aldı: Eylül 2011 de İran ın muazzam hoşnutsuzluğuna rağmen talebe razı oldu, ancak füze savunma sisteminin resmi nedeni olarak İran ın adının çıkarılmasını sağladı. İran ın tepkisi sert oldu. Ruhani Lider Hamaney in önde gelen askeri yardımcılarından tümgeneral Yahya Rahim Safavi, füze kalkanını stratejik hata olarak tanımladı, ticaret bağlarının etkilenebileceği uyarısında bulundu ve İsrail i korumak için kullanılacağını söyleyerek gayrimeşru kılmaya çalıştı. 175 Devrim Muhafızlarından üst düzey bir komutan, daha da ileri gitti ve İran ın nükleer programına saldırı yapılırsa Türkiye nin üslerine saldırmakla tehdit etti. 176 Türkiye nin dışişleri bakanlığı, İran büyükelçisini çağırdı ve Batılı bir diplomata göre kulağı çekildi ve Türkiye yi tehdit etmeyeceksin uyarısını aldı. 177 Tehdit, hükümetin resmi politikası ile hükümet yetkilileri, meclis üyeleri veya din adamları tarafından yapılan açıklamalar arasında bir fark koymaya çalışan ve gazetecilere İran ve Türkiye nn kardeş olduğunu ve jeopolitik kazanç elde etmek isteyen yabancı güçlerin anlaşmazlık yaratmaya çalıştığını söyleyen İran ın dışişleri bakanı Ali Ekber Salihi tarafından derhal yalanlandı. 178 Ne var ki artan gerilime dair işaretler belirginleşiyordu. 179 İranlı bir analistin sözleriyle Ankara nın radara ev sahip- (2010). Tom Collina, NATO set to back Expanded Missile Defence, Arms Control Today, Kasım Başbakan Erdoğan ın CNN televizyonuna verdiği röportaj, 25 Eylül Turkey missile plan a strategic mistake, PressTV (İran), 8 Ekim Iran to hit Turkey if nuclear program targeted by Israel, U.S., general says, Associated Press, 26 Kasım Kriz Grubu na verilen mülakat, Batılı diplomat, Ankara, Kasım Bir Türk yetkili, bu atışmayı önemsiz görüyordu: İran da bir iç kampanya sürüyor. Daha muhafazakâr olan kesim, dış politikada dahi cumhurbaşkanını köşeye sıkıştırmaya çalışıyor. İran a radarın savunma amaçlı olduğunu söyledik ve İran ın adının geçmediğine işaret ettik. Bunu takdir ediyorlar. Ama serinkanlı olmakta yarar var. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ankara, Kasım Salehi: Iran and Turkey enjoy brotherly relations, Islamic Republic News Agency, 14 Aralık Büyükelçilerin çağırılması tek taraflı olmadı. Türkiye nin İran ın büyükelçisini İran ın tehditleri konusunda uyarmak üzere Ekim ve Kasımda iki kez çağırmasının ardından İran, Türk

30 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 25 liği yapma kararı, bazı İranlıların Adalet ve Kalkınma Partisini Batının Müslüman dünyasındaki truva atı olarak, Türk devlet adamlarını ise fırsatçı siyasetçiler olarak görmelerine neden oldu. 180 Bazı Türk yetkililer, ileri giderek Türkiye nin Suriye stratejisini bozmak için İran ın PKK lı Kürt isyancılara yardım etmeye başlayabileceğini söylediler. 181 Dahası bu durum, iki ülkenin başta Suriye olmak üzere Arap ülkelerindeki halk ayaklanmalarına birbirine karşıt yaklaşımlar benimsemeleriyle daha da kötü bir hal aldı. Türkiye, protestoların 2011 in ortasında başladığı yakın komşusu Şam a başlangıçta reform yapması için baskı yaptı; ancak ABD ve Arap Ligi nin tavrına gitgide daha fazla yaklaştı ve Başkan Beşar Esad a iktidarı bırakması için Kasım 2011 de baskı yapmaya başladı. 182 Öte taraftan İran ise en eski Arap müttefikinin rejimini sürdürmeye çalıştı. Türk yetkililer İran ın Esad ı desteklemek için güvenlik görevlileri ve bilgisayar uzmanları gönderdiğinden şikayet ederken 183 Türkiye Suriye Ulusal Konseyi nin muhalefet grubunu açıkça teşvik etti ve Suriye ordusundaki asi birimleri korudu. 184 Rekabetleri Irak üzerinde de yoğunlaştı. İki ülke Irak için aralarındaki savaşın bittiği ve Irak ı İran ın Safevi bölgesinin sınırında bir eyalet olarak Osmanlı İmparatoluğu na bırakıldığı 1639 dan bu yana oldukça barışçıl bir şekilde rekabet etmekteydiler. Ankara nın gözünde Saddam Hüseyin in rejiminin 2003 te devrilmesi, İran ın nüfuzuna karşı dengeleyici bir gücün yok olmasına neden olmuştu, ki en çok bu nedenle ABD nin işgalinin mantığından derinden şüphe duyuyordu; hükümeti 2005 te ele geçiren Şii İslamcı partilere asla tam olarak güven duymadı. Ne var ki zamanla Türkiye, Bağdat ile ekonomik ve diplomatik ilişkilerini arttırdı 185 ve Irak ile ticareti ve dini turizmi arttıran, büyükelçisini Kasımda çağırarak hacılara karşı Türk polisinin davranışlarını şikayet etti. 180 Kriz Grubu na gönderilen e-posta, İranlı dış politika analisti, Tahran, Ocak Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Ankara ve diğer yerler, Aralık 2011-Ocak Turkey s Gul says change is inevitable in Syria as Erdogan calls on Assad to step down, Al Arabiya News, 22 Kasım Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ankara, Kasım Liam Stack, Slapping at Syria, Turkey shelters anti-assad fighters, The New York Times, 27 Ekim Ankara, pek çok cephede hızla ilerledi: gözle görülür bir önyargı olmaksızın İranlı tüm siyasi aktörlere ulaştı; Irak hükümeti ile bir stratejik işbirliği anlaşması imzaladı; Bağdat taki büyükelçiliğini kuvvetlendirirken Basra, Musul ve Erbil de konsolosluklar açtı; şirketlerini tüm ülke çapında yatırımları ve ticareti fevkalade düzeyde arttırmak üzere teşvik etti ile 2009 arasında ihracatta yaşanan altı kat artış, İran ile Türkiye arasında toplam ticaret hacminin 900 milyon dolardan 6 milyar dolara çıkmasını sağladı. Eylül 2009 itibariyle 500 Türk şirketi Irak a yatırım yapıyordu ve ilk on yatırımcı arasında yer alıyordu. Türk müteahhitler her yerdeler, yollar, köprüler ve diğer ancak yatırım projeleri konusunda rekabet şansı düşük olan İran a göre nispi bir avantaj elde etti. 186 İki dizi olay bu eğilimi yavaşlattı. İlki, Ankara nın 2009 un sonlarında İyad Alawi önderliğindeki Irakiya ittifakını Mart 2010 genel seçimlerinde açıkça desteklemeye karar vermesi oldu. Türk diplomatlar, bunu Irakiya nın bir mezhebe bağlı olmayan ve Irak toplumunun tamamını temsil eden bir liste olduğunu söyleyerek gerekçelendiriyorlardı; 187 fakat Başbakan Maliki ye göre bu, kendisine karşı yapılmış partizan bir hareketti. Nihayetinde Maliki yeni hükümeti oluşturdu ve Türkiye ye güvenilmez bir komşu olarak sırtını döndü. 188 Türkiye nin başta Suriye olmak üzere Arap Baharı na verdiği yanıt da Irak ta hareket etme kabiliyetini etkileyen bir unsur oldu. Esad rejiminin gitmek zorunda olduğu tavrını takınarak ve Esad karşıtı güçlere destek vererek kendisini Şam da Esad sonrası Sünnilerin yönetiminde bir rejimin ortaya çıkmasından endişe eden Maliki ve müttefiklerinin doğrudan karşısında buldu. 189 Ankara nın Türkiye nin herhangi bir mezhebi desteklemediğini iddia etmesine ve Dışişleri Bakanı Davutoğlu nun Suriyeli muhalifleri etnik veya mezhep ayrımları yapmamaları konusunda uyarmasına ve Başbakan Erdoğan ın Mart 2011 de Irak a yaptığı bir gezide rotasından ayrılarak Şii ibadet yerlerini ve liderlerini ziyaret etmesine rağmen ülkenin hem Suriyeli muhalif gruplara hem de Sünni grupların hakimiyealtyapı projelerini inşa ediyorlar. En dikkat çekici olanı, Ankara nın PKK, Irak taki Türkmen nüfusu, Kerkük ün ve diğer tartışmalı yerlerin statüsü nedeniyle uzun süredir ihtilaf içinde olduğu Kürdistan bölgesel yönetimiyle yakınlaşması oldu. Ankara nın hareket noktası temel olarak Irak ın toprak bütünlüğünü korumak ve İran ın nüfuzuna karşı bir engel olarak kullanmak amacıyla Kürtleri Irak ın devlet yapısı içinde sıkı sıkıya tutma arzusu idi. Ayrıca Kürdistan bölgesinde olduğundan şüphelenilen hidrokarbon zenginliklerine de ulaşmak istiyordu nin sonlarında Türkiye ve Irak taki Kürdistan Bölgesel Yönetimi, ABD nin aracılık ettiği bir anlaşmaya vardı ve Iraklı Kürtler Ankara ya PKK lı militanlara karşı verdiği mücadelede dayanışma teklif etti. Bakınız Kriz Grubu Orta Doğu raporu N 81, Türkiye ve Iraklı Kürtler: Çatışma mı İşbirliği mi?, 13 Kasım Maliki nin Türkiye yerine İran ı tercih ettiğini belirten bir danışmanı, başbakanın bir Türk şirketi tarafından inşa edilen- Bağdat taki devlet konukevini işaret ederek deklare edilmemiş ırk karşısında İran ın geride kalmasının kanıtı olarak gösterdi. Kriz Grubu na verilen mülakat, Bağdat, Ocak Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Ankara, Türk işyerleri hâlâ kontratlar imzalayabilseler de Türk diplomatlar, imza atıldıktan sonra bile Bağdat hükümetinin araya girerek bunların en büyüğünü iptal etmeye çalışmasından ve imzalayan şirketin yerine Iraklı veya İranlı olanlarını koymaya çalıştığından şikayet ediyorlardı. Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Ankara, Vaşington, DC, Aralık 2011-Ocak Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey Iraklı yetkili, Vaşington, DC, Eylül 2011.

31 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 26 tindeki bir koalisyon olan Irakiya ya destek vermesi, Irak ı yöneten Şii İslamcılar tarafından Ankara nın onlara karşı verdiği bir mezhep savaşının emareleri olarak görülüyor. Maliki ile Erdoğan arasında Ocak ayında yapılan ve mezhep göndermeleri içeren ağız dalaşı, bu fikri daha da pekiştirdi. 190 Gitgide daha da kutuplaşmış bir ortamda Türkiye, eski rakibi İran la karşılaştırıldığında Irak ın merkezi ve güneyinde sahip olduğu zemini kaybetti. İran, yegane diğer Arap müttefiki olan Esad ın rejiminin kaderi konusunda kendini Maliki nin tarafında buldu. Genel olarak bakıldığında stratejik rekabet söylemi Türk 191 ve İran 192 medyalarında genel bir kural oldu. Türk tarafında bunun yanı sıra tarihin akışının tarafında olduğunu ve Arap ayaklanmalarına verdiği desteğin nihayetinde kendi yararına olacağına düşünen ülkede artan bir özgüven de görüldü. İran a karşı olan öfkenin gittikçe artan şahin hissiyatını yansıtan bir Türk yetkili şunları söylüyordu: Suriye ve Irak konularında durum, rekabetten çatışmaya doğru kayıyor. Ancak şunları ekliyordu, sonunda bunun olacağını sanmıyorum, çünkü İranlılarla bizim aramızda uzun bir tecrübe mevcut. 193 Türkiye nin rolüne karşı Batılıların şüpheleri ve İran ile yaşadığı gerilimler bir yana bırakılırsa Ankara, P5+1 ve Tahran ihtiyatlı ve tereddütlü bir şekilde müzakere masasına gidecek yeni bir yol belirlemeye çalışırken oyuna yeniden dahil olmaya çalışıyordu. Tahran a Ocak 2012 de yaptığı iki günlük yoğun bir ziyaretin hemen ardından Davutoğlu, P5+1 lideri ve AB Yüksek Temsilcisi Ashton ile görüştü, hemen ardından Ankara da ABD Dışişleri Bakan Yardımcısı Burns ile ve ayrıca İran meclisi başkanı Ali Larijani ile biraraya geldi. Bir noktada müzakerelerin İstanbul da devam edebileceğine dair izlenim uyandı. 14 Şubatta İran, Ashton un nükleer müzakerelere yeniden başlamak üzere yazdığı davet mektubuna olumlu yanıt verdi. 194 Ne var ki AB li yetkililer, İran ın ikna edilmesinde Türkiye den ziyade Çin in kilit rol oynadığını söylüyor. 195 Türk yetkililer, tek amaçlarının müzakereleri kolaylaştırmak olduğunu ve bir umut ışığı varsa İran ın müzakere etmeye olan isteğini hayata geçirmek olduğunu vurguluyorlar. 196 Bir başka hedefleri daha var: Tahran ile rekabetin ve işbirliğinin bir arada yürüyebileceğini göstermek 197 ; bir Türk diplomatıon sözleriyle havuç ve sopa İran a karşı işe yaramıyor. Bu, karmaşık ve zorlu bir iş. Diyalog, otoriter bir rejim üzerinde yaptırımlara göre çok daha fazla baskı kurar Maliki, Ocak 2012 de şunları kaydetti: Biz [Türkiye nin] bu şekilde müdahale etmesini beklemiyorduk. Yakın zamanda açıklamalarıyla yaptıkları sürpriz müdahaleleri- sanki Irak onların kontrolü veya yönetimi altındaymış gibi- fark ettik. Maliki, Erdoğan ın açıklamasının Irak ın iç işlerine bir nevi müdahale olduğunu ekledi. Buna hiçbir şekilde izin vermeyiz, dedi. Buna yanıt olarak Erdoğan şunu söyledi: Türkiye iç işlerimize karışıyor düşüncesi son derece çirkin ve talihsizdir. Sayın Maliki nin şunu çok iyi bilmesi lazımdır ki Irak ta mezhep ayrımına bağlı çatışma dönemini başlatırsanız bizim sessiz kalmamız mümkün olmaz. İki alıntı için bakınız Today s Zaman, 24 Ocak Örneğin bakınız Nihat Ali Özcan, Iran, Turkey and Beyond, Hürriyet Daily News, 19 Ekim Davutoğlu o dönemde İran ı dahil etmenin Tahran ı dizginlemeye yardımcı olacağını güçlü bir şekilde ortaya koymuştu Türkiye ve müttefikleri için çok az sorun yaratacağı [mantığı] ne yazık ki yerle bir oldu zira cesaret kazanmış bir İran, Irak ve Lübnan da Şii hakimiyeti için daha çok bastırmaya başladı. Abdullah Bozkurt, What do Turkey and Saudi Arabia hope to accomplish?, Today s Zaman, 24 Aralık Ankara ile Vaşington arasındaki işbirliği ve dostluk, bölgeyi doğrudan etkiliyor ve İran ın ulusal çıkarları ile çatışabiliyor. Türkiye nin Mısırlı devrimcilere laik bir yönetim kurmalarını tavsiye etmesi, Suriye ye baskı yapması ve füze kalkanına ev sahipliği yapması açıkça gösteriyor ki Türkiye, ABD nin bölgedeki aracısıdır, başyazı, Javan, 17 Ekim Tüm İranlı yetkililer Erdoğan ı övüyorlardı, en azından Suriye krizine ve gerçek niyetleri ortaya çıkana dek Türkiye, tüm islam dünyasında özellikle de Suriye, Irak ve Afganistan da uluslararası bir rakip. Mohammad Ali Bahmani Qajar, Turkey: Iran s no. 1 rival in region, Iranian Diplomacy, 15 Eylül Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Aralık P5+1, İran ın nükleer programını tartışmaya hazır şekilde görüşmelere oturmaya istekli olduğunu resmi yollardan ifade etmesinde ısrar etti. İstanbul da [Ocak 2011 de] olduğu gibi yine anlamsız görüşmeler dizisi istemiyoruz. Kriz Grubu na verilen mülakat, Alman yetkili, Berlin, Ocak AB li bir yetkiliye göre Çin, İran ın yeniden müdahil olmasında kilit bir rol oynadı. Kriz Grubu na telefonda verilen mülakat, AB yetkilisi, Şubat Çinli analistlere göre Pekin liderliği, herşeyden önce bölgedeki istikrar ile ilgileniyor; İran a karşı olası bir askeri saldırıya dair endişeleri ne kadar güçlü olursa İran a baskı yapma isteği de o kadar çok olacaktır. Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Pekin, Türkiye nin rolü azaldı Çin çok aktif. Kriz Grubu na telefonda verilen mülakat, AB li yetkili, Şubat Çinli analistlere göre ülkenin liderleri, bölgedeki barışa son derece büyük önem atfediyorlar, ve ayrıca İran a karşı askeri saldırı ihtimali nedeniyle ne kadar endişelenirlerse İran a uzlaşması için o kadar baskı yapmaya istekli olacaklar. Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Pekin, Şubat Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ankara, Aralık Tüm İranlıların söylediği şey şu: dost olmak zorunda değilsiniz, fakat düşman olmamalısınız. Kriz Grubu na verilen mülakat, Meliha Altunışık, Türkiyeli Orta Doğu uzmanı, Ankara, Aralık Kriz Grubu na verilen mülakat, Eylül 2011.

32 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 27 IV. TÜRKİYE VE YAPTIRIMLAR SORUNU Bir tarafta Türkiye, diğer tarafta ise ABD ile AB arasındaki temel anlaşmazlıklardan birisi, politikanın değişmesinin sağlanmasında yaptırımların etkili bir araç olup olmadığı. 199 Ankara, İran yönetiminin baskıya boyun eğmeyeceğine ve ekonomik cezalandırmanın daha katı tutumlu yetkililerin pozisyonunu güçlendirme riski taşıdığına inanırken yaptırımları savunanlar, rejimin ancak yaşamsal çıkarlarının söz konusu olduğunu anladığında teslim olacağına ikna olmuş durumdalar; dahası yaptırımlar şimdiye dek İran ın nükleer programını önemli ölçüde yavaşlattı. 200 Son olarak ise yaptırımlar işe yaramasa dahi savaşın tek alternatifi olduğuna zaman zaman işaret ediyorlar. 201 İran, etkilerini azaltmak için çabalasa da 202 yaptırımların başta finans sektörü üzerinde olmak üzere ekonomik etkisinin olduğuna ve halihazırda hazırlanmakta olan yaptırımların daha da büyük bir etki yaratacağına dair son derece az şüphe var. Ekonomi alanında kötü yönetimin yanı sıra AB nin yaklaşmakta olan petrol ambargosu ve ABD nin Merkez Bankası na karşı önlemleri, 1 Ocak tan bu yana riyalin değerinde yüzde 50 oranında bir düşüşe neden oldu. 203 ABD nin baskısının İran dan ham petrol alanların (Çin, Hindistan ve Japonya) İran dan yaptıkları alımları yüzde 10 veya daha fazla oranda azaltmaları muhtemel. 204 Merkez Bankası, yabancı paralara ulaşmakta gitgide daha fazla zorlanıyor; İranlı nakliyeciler gemilerini sigortalatmakta güçlük çekiyorlar; artan ithalat fiyatları enflasyonu yükseltiyor; ve Asya dan gelen haberler, İran ın temel gıda maddelerini ödeme imkanının çökmekte olduğundan bahsediyor ABD, temel olarak enerji sektörünü hedef alan yaptırımları 1979 rehine krizinden bu yana uyguluyor. Kademeli olarak kapsamı ve erişimi genişletildi. Bakınız Kenneth Katzman, Iran Sanctions, Congressional Research Service, 13 Ekim AB, benzer yaptırımlar uyguladı ve benzin satışını ve İran ın likit doğal gaz sektörünün gelişmesini sağlayacak rafineri hizmet ve maddelerinin satışını sınırladı. AB yaptırımlarının tamamının listesi için bakınız Council Regulation (EU) No 961/2010 of 25 October 2010 on restrictive measures against Iran and repealing Regulation (EC) No 423/2007, :0077:EN:PDF. ABD, Avustralya, Kanada, Japonya, Güney Kore, Yeni Zelanda, Norveç ve İsviçre, AB ile aynı gün benzer yaptırımları kabul etti. Bakınız Valerie Lincy, U.S. and others increase sanctions in wake of IAEA report, Iran Watch, 23 Aralık BM Güvenlik Konseyi, 2006 dan bu yana nükleer ve füze programlarıyla bağlantısı olduğu iddia edilen İranlı kurum ve kişileri hedef alan ve gitgide ağırlaşan yaptırımlar getiren dört karara imza attı. Yakın zamanda uygulanan yaptırımlar, en çok sonuç getirenler oldu: 21 Kasım 2011 de Birleşik Krallık ve Kanada, İran bankaları ile yapılan tüm işlemlerin durdurulması emrini verdi. Aynı gün ABD, İran ın petrokimya endüstrisine, füze ve nükleer programı ile bağlantılı kişilere yaptırım uygulayacağını ve ülkenin finans sektörünü kara para aklamayla bağlantılı olarak listeleyeceğini açıkladı. Bakınız Executive Order: Iran Sanctions, basın duyurusu, Beyaz Saray, 21 Kasım Aralık 2011 de Başkan Obama, uygulanması durumunda petrol de dahil olmak üzere pek çok ülkenin İran ile ödeme işlemleri yapmasını neredeyse imkansız kılan bir savunma yetki yasasını imzaladı. 200 Yaptırımlar, İran hükümetini ve Devrim Muhafızlarını paradan mahrum bırakıyor. Nükleer programı yavaşlattılar ve yavaşlatacaklar da. Kriz Grubu na verilen mülakat, Alman yetkili, Berlin, Ocak Bugün çok açık olarak sıkı yaptırımlardan yanayız. Şimdi gönderebileceğimiz tek mesajın bu olduğuna inanıyoruz ve her türlü askeri müdahaleden kaçınmak istiyoruz. Baskı araçları, kendi içinde bir amaç değil, ancak askeri müdahaleden kaçınmanın bir yoludur. Kriz Grubu na verilen mülakat, Fransız yetkili, Paris, Ocak Alman bir yetkili bu görüşü paylaşıyordu: Yaptırımları uygulamak zorundayız; aksi takdirde İsrail saldıracaktır. Kriz Grubu na verilen mülakat, Berlin, Ocak Tahran, enerji ödemelerini Türkiye, Azerbaycan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Malezya daki küçük bankalar aracılığıyla yapmaya ve yerel para birimlerini kabul etmeye başladı; bazı finansal faaliyetler Venezuela ve Ekvador üzerinden yapılıyor. İran ayrıca Asya pazarlarına enerji ihracatını arttırmaya çalışıyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, BM İran Yaptırımları Uzman Heyeti nden yetkililer, Brüksel, Eylül Bir rapora göre İran ın petrol satışlarından elde ettiği kârın üçte biri, başta Çin ve Güney Kore olmak üzere doğu Asya daki bankalarda bulunuyor. Bakınız Roshanak Taghavi, Iranian oil sales, foreign exchange taking a hit from US, UN sanctions, Christian Science Monitor, 14 Ekim da İran, yaptırımlar nedeniyle ani fiyat değişikliklerinden doğabilecek iç siyasetteki zafiyetleri azaltmak amacıyla temel gıdalar için uyguladığı sübvansiyon sistemini değiştirdi, ekmek ve petrol için sübvansiyonlara son vererek yerine 45 dolar doğrudan nakit ödemeyi koydu. Bu reform hakkında bakınız Dominique Guillaume, Roman Zytek ve Mohammad Reza Farzin, Iran The Chronicles of Subsidy Reform, Uluslararası Para Fonu, Temmuz Planın kısa vadeli başarısı aynı zamanda hükümetin işlerliği ve istikrarının şaşırtıcı düzeyini gösteriyor, Reza Marashi, Subsidy Reform and Regime Resilience in Iran, National Iranian American Council, 29 Mart Ayrıca bakınız Subsidy Reform Plan saves Iran $5.3 billion in fuel consumption, Tehran Times, 11 Ocak Najmeh Bozorgmehr, Iran raises interest rate on bank deposits, Financial Times, 25 Ocak Bakınız Rick Gladstone, As further sanctions loom, plunge in currency s value unsettles Iran, The New York Times, 20 Aralık Söz konusu ülkeler, ABD nin tek taraflı mali yaptırımlarından muafiyet elde edebilmek amacıyla ithalatlarını veya İran petrolünü kesmeyi kabul ediyorlar. Bakınız Chen Aizhu ve Nidhi Verma, China, India plan Iran oil cuts of 10 pct or more, Reuters, 21 Şubat Reuters ın yaptığı ayrıntılı bir araştırmaya göre İran ın palm yağı tüketiminin yarısının kaynağı olan Malezyalı ihracatçılar, ödemenin yapılamayacağı endişesiyle İran a satışlarını durdurmuştu; bir başka temel gıda olan pirinç için İran, Hintli tüc-

33 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 28 AB nin yasakları özel olarak İranlı 400 kurumu ve 100 kişiyi hedef alırken pek çok köklü Avrupalı şirket ürünleri yaptırım altında olmasa bile İran ile doğrudan ticareti kesti. 206 Yaptırımlar aynı zamanda İran ın uzun dönemli planlarını da etkiliyor: petrol yataklarının üretim ömrü, aşırı pompalama ve yetersiz bakım nedeniyle azalıyor; önemli deniz aşırı yataklar gecikti ve petrokimya ihracatı, hedeflenen miktarın yalnızca küçük bir kısmına ulaşabildi. İranlı yetkililer genel olarak yaptırımların sonuçlarını göz ardı ediyorlar ve başarılı olamayacağında ısrar ediyorlar. 207 Ayetullah Hamaney, İran ın yaptırımlar altında başarıyla geliştiğini ve bunun ona kendine yeterli olmasına yardım ettiğini ileri sürüyor. 208 Yine de Mart 2012 de yapılacak parlamento seçimleri yaklaşırken ülkenin ekonomik sorunlarının suçunu başka yere yönlendirme çabasında olan Ahmedinecad, yaptırımların daha önce eşi görülmemiş olduğunu ve ciddi sorunlara yol açtığını kabul ediyordu. 209 Böylesi bir baskının kendisini etkilememiş göstermeye çalışan bir rejime karşı bile işe yarayacağını öne süren Batılı yetkililer, önceki iki örneğe işaret ediyorlar: birincarlara borcunu ödeyememişti; ve Ukrayna nın mısır nakliyatı yarıya inmişti. Niluksi Koswanage ve Parisa Hafezi, Signs build that Iran sanctions disrupt food imports, Reuters, 8 Şubat Örneğin Almanya nın İran a yaptığı ihracat 2011 de yüzde 20 oranında azaldı. Kriz Grubu na verilen mülakat, Alman yetkili, Berlin, Ocak ortalarında konuşan üst düzey bir İranlı yetkili, şunları söylüyordu: Bir yaptırım politikasının etkili olabilmesi için birçok faktörün var olması gerekir. Hedeflenen ekonomi küçük olmalı. Büyük doğal kaynaklara sahip olmamalı. Birçok komşusu olmamalı. Güney Afrika da olduğu gibi uluslararası bir konsensüs olmalı.. İran örneğinde bunların hiçbirisi yok. Büyük doğal kaynaklara ve yaklaşık 70 milyon nüfusa sahip büyük bir ülkeyiz. Birçok önemli uluslararası aktör yaptırımları reddediyor. Ve çok sayıda komşumuz var, bu da her zaman güvenebileceğimiz bazı ekonomik ortaklarımız olmasını sağlıyor. Yaptırımların İran ın politikasını değiştirme ihtimali sıfır. Kriz Grubu na verilen mülakat, Tahran, Mart Bakınız Iranians bemoan sanctions hardship as vote approaches, Reuters, 5 Şubat Cumhurbașkanı, şöyle konuştu: Bankalarımız artık uluslararası işlemler yapamıyorlar, The Washington Post, 1 Kasım Bununla birlikte bu pozisyonu hükümetini kötü yönetim eleştirilerine karşı korumak amacıyla benimsedi; suçu yaptırımlara attı. Yalnızca birkaç ay sonra bir kez daha etkilerini minimuma indirme politikasına geri döndü. AB nin yeni önlemleri konusunda şunları söyledi: Eskiden ticaretimizin yüzde 90 ını Avrupalılarla yapardık. Şimdi bu yüzde 10 a düştü. Bunu biz istemedik. (Ticareti) kesin ve bakalım kim zarar görecek. İran a ihtiyacı olan Batıdır ve İran ulusu yaptırımlar nedeniyle kayba uğramayacaktır, The Telegraph, 26 Ocak İranlı bir gazeteci şu yorumu yapıyordu: Yaptırımların şu ana dek neden olduğu zarar, petrol fiyatlarındaki artış sayesinde yok edildi; ancak yeni yaptırımlar herşeyi değiştiriyor. Kriz Grubu na telefonda verilen mülakat, Tahran, Ocak cisi, Ayetullah Humeyni nin kendi deyimiyle zehirli kadehi içmeye benzeyen, 1988 de İran-Irak savaşını sona erdiren şartları kabul etme kararı; diğeri, İran ın ABD ile geçici bir anlaşmaya ulaşmak üzere gösterdiği iddia edilen çabalar ve ABD, Afganistan ve Irak taki savaşlar nedeniyle gücünün zirvesinde görünürken İran ın 2003 te aldığı söylenen nükleer programının askeri unsurlarını durdurma kararı. Her iki durumda da, söylenen o ki, rejim varoluşsal bir tehdit hissetti ve bu nedenle geri adım atmak zorunda kaldı. 210 Bir analistin sözleriyle: Genel anlamıyla Hamaney in felsefesi, asla boyun eğmemek; zira zayıflığı göstermek ancak daha fazla baskıya neden olur. Ancak bu, rejimin bekâsının söz konusu olduğu noktaya kadar geçerli olabilir. İran a karşı aşırı derecede zahmetli yaptırımları uygulayarak uluslararası toplum, nihayetinde Ruhani Lider i bir tercih yapmaya zorlayabilir. Bomba elde etmek için çabalarını hızlandırabilir. Yahut ABD ile anlaşmaya varmaya karar verebilir. Vaşington, ikincisini seçeceğini iddia ediyor. 211 Bununla beraber 1988 ile 2012 arasında en azından iki önemli fark mevcut. Birincisi, Ayetullah Humeyni nin kişisel karizmasının ve ruhani otoritesinin, Irak ile ateşkes yapılmasından kaynaklanan iç politikadaki istenmedik sonuçlara karşı onu korumuş olduğu söylenebilir. Halefi, daha belirsiz bir konumda gibi görünüyor. İkincisi, gerek 1988 de gerekse 2003 te uzlaşmaya istekli görünen pragmatik yetkililerin pek çoğu tasfiye veya marjinalize edildi ve Tahran daki karar alıcılar, onların tavsiyelerinden mahrum kaldı. Türkiye, gerek genel olarak gerekse özellikle İran örneğinde geleneksel olarak yaptırımlara çok daha şüpheli bir gözle bakmakta. Bu, kısmen pragmatik nedenlerden kaynaklanıyor. Doğalgazının beşte biri ve petrolünün üçte biri İran dan geldiğinden yetkililer, Türkiye nin ekonomisi üzerindeki potansiyel etkilerinin Batıya göre çok daha güçlü olduğunu ileri sürüyor; 212 ayrıca AB deki şirketlerin çift kullanımlı gereçleri, sınır üzerinden doğrudan ticaret yapan Türk şirketlerine göre İran Körfezi ndeki antrepolar aracılığıyla çok daha kolay satabildiğine inanıyorlar Kriz Grubu na verilen mülakat, ABD li eski yetkili, Vaşington, DC, Ocak Kriz Grubu na verilen mülakat, Vaşington, Ocak Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Haziran Son birkaç yılda Dubai, İran ile olan küresel ticaretin ana antreposu haline geldi; haftada yaklaşık 200 uçuş İran ı Birleşik Arap Emirlikleri ne bağlıyor bu rakam, Türkiye yle olan bağlantının yaklaşık on katı. İran ın Dubai ile iki yönlü ticareti, 2007 de 12 milyar dolarla zirveye ulaştı. Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Avrupalı ve Türk yetkililer, Ankara, Kasım 2011; ayrıca bakınız Karim Sadjadpour, The Battle of Dubai: the United Arab Emirates and the U.S.-Iran Cold War, Carnegie Paper, Temmuz 2011.

34 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 29 Başkaldırısının erken bir göstergesi olarak Türkiye, ABD nin haftalar önce aldığı yaptırım kararına karşı koyarak 1996 da İran ile bir gaz ithalatı anlaşması yaptı; 214 ABD nin baskısı sonuçta Ankara yı doğalgazı ilk etapta İran üzerinden Türkmenistan dan getireceğini açıklamak zorunda bıraktı, ancak İran gazı 2001 de gelmeye başladığında Vaşington, Türkiye yi cezalandırmaktran vazgeçti. 215 Türkiye ve İran arasındaki yakınlık aynı zamanda (Ankara yı eleştirenlerin söylediği üzere) 216 hükümet görmezden gelsin veya gelmesin neredeyse sapasağlam bir gayriresmi trafik olması anlamına geliyor. İşletmeler arasında yapılan işlemler, enformel uluslararası para transferi sistemi havale ile birbirine güvenen tüccarlar sayesinde yapılıyor: bazı tahminlere göre İran a ihracat yapan Türk işletmelerinin yüzde 40 ı bu yöntemi kullanıyor. 217 İstanbul kapalıçarşıdaki altın ve döviz satıcıları, yüksek meblağların bir saatten az bir sürede ve yüzde 2 komisyonla Tahran daki tacirler aracılığıyla İranlı müşterilere gönderilebildiğini söylüyorlar. Dahası, yaptırımlar daha da sıkılaştığından gayriresmi ekonomik bağlantılar ve doğrudan kaçakçılık gitgide daha da yerleşik bir hal aldı. Sınırın Türk tarafında kaçakçılara karşı yapılan denetimler oldukça iptidai olabiliyor Defying U.S., Turkey to sign gas deal in Iran, The New York Times, 11 Ağustos Proje yapım aşamasında olduğu sırada ABD Dışişleri Bakanlığı nın ifadesi, Türkiye nin bir takas düzenlemesiyle İran dan değil Türkmenistan dan gelen gazı ithal edeceği şeklindeydi. Dışişleri Bakanlığı nın İran Yaptırımlar Yasası kapsamında projeye yaptırım uygulanması gerektiğine karar vermemesinin nedenlerinden biri bu oldu. Ancak pek çok kişi, boru hattına yaptırım uygulanmamasının nedeninin bu hattın ABD nin kilit önemdeki müttefiklerinden olan Türkiye için son derece önemli olarak görülmesi olduğuna inanıyorlar. Bu açıklama, İran ın bu hat üzerinden Türkiye ye doğrudan ihracatı 2001 yılında başladığında pekişmiş oldu ve yaptırım uygulayabilmeye dair hiçbir kararlılık oluşmadı. Ken Katzman, Iran Sanctions, a.g.e., 13 Ekim İsrael başbakan yardımcısı Moshe Ya alon, Türkiye nin çift taraflı oynadığını ve İran a Amerika nın ve Avrupa nın yaptırımlarından kaçınabilmesi için gizlice yardım ettiğini söylüyor ve ekliyordu: Türk şirketleri anlaşıldığı kadarıyla Tahran a Türk bankalarının finansmanı aracılığıyla petrolünü ihraç etmesine yardım ediyorlar. Bakınız Israel Hayom, 31 Ocak Bakınız Reuters, 25 Haziran 2010, aktaran Ozan Ziylan, Türkiye deki özel MLS Holding te birkaç şirketin ihracatını denetlemekle görevli kişi. 218 Ankara daki ABD büyükelçiliği, Türkiye-İran sınır kapısına yaptıkları bir ziyaretin ardından şu şüphelerini dile getirdi: Kapıköy ü ziyaret etmek modern bir gümrük işleyişi için gereken her türlü aracın eksik olduğu bir Osmanlı sınır kapısına zamanda yolculuk yapmak gibiydi. Her iki noktada da operasyonel kabiliyetler ideal biçimde yürümediğinde (elektrik kesintisi olduğundan veya bu kapasite başından beri var olmadığından) sınırın apaçık şüpheli olmayan kişiler hariç herkese açık Türkiye nin doğusunda İran a yakın şehirlerdeki yeni binalar ve yatırımlar için para kaynağı, genel olarak sınır ekonomisi olarak adlandırılıyor. 219 Kayıt dışı sınır ötesi ticaretinin arttığına dair pek şüphe bulunmuyor. 220 Geçmişte buna yüksek oranda uyuşturucu ticareti de dahildi, ancak şimdilerde tütün, petrol, araba parçaları ve tekstil ürünleri, yasal ürünlerin yanında yoğun bir kamyon ve otobüs trafiğiyle sınırdan kaçırılıyor. 221 Bazı tahminlere göre kaçakçılığı yapılan maddelerin yıllık değeri 2009 yılında 1 milyar dolar iken şimdi 3 ile 4 milyar dolara çıktı. 222 Pek çok Türk işadamı için kazanabilecekleri büyük komisyonlar, bu zahmete değiyor. Bir işadamları derneği başkanının ifadesine göre eğer Türkiye nin gümrük kontrolleri engel çıkarırsa küçük Türk şirketleri, nakliyeyi Irak üzerinden yapmaya hazırlar: İran ın muazzam miktarda likit parası var, başta Asya da olmak üzere bankalarda milyarlarca doları var. Bunu kullanmak istiyor, ama kullanamıyor. Türkiye diyor ki: Biz size yardım edebiliriz. Böylece Türkiye ye gaz ve petrol satışlarından her yıl 3 milyar dolar gelir geliyor. Sınır üzerinden gönderilen mallar için tedarikçilere ödeme yapmak için parayı burada kullanıyorlar. İstedikleri herşeyin bir listesi mevcut. Açık. Türkiye üzerinden İsrailli bir firma kanalıyla konvansiyonel silahlar için Alman lazer odaklama cihazı alabildiklerini biliyorum. İranlılar umursamadılar; sadece ekstra yüzde 10 u ödediler. 223 Bu, Türkiye nin yaptırımları tamamen göz ardı ettiği anlamına gelmiyor. Çekincelerine rağmen Güvenlik Konseyi nin kararlaştırdıklarını uyguladı. 224 Bu tür kararlar uyaolduğu izlenimi oluştu. Turkey-Iran border: a tale of two customs posts [Türkiye-İran sınırı: iki kapının hikayesi], Wikileaks tarafından yayınlanan yazışma, 29 Temmuz Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Van ve Hakkari (İran sınırındaki Türk illeri), Haziran Türkiye, birkaç vesileyle yaptırımların kapsamına giren sevkiyatları men ederek iyi niyetini göstermeye istekli olmuş olsa da Türkiye nin yolları ve limanları, İran ın yaptırımları atlatmasında gitgide daha da önem kazanıyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, BM İran Yaptırımları Uzman Heyeti nden yetkililer, Brüksel, Eylül Türkiye nin İran a olan temel yasal ihracat maddeleri, araba parçaları, elektronik ürünler, tekstil, inşaat malzemeleri, demir, çelik, endüstriyel lifler, tütün ve meyve. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ankara, Aralık Özcan Alaş, İran ve Orta Doğu Ticareti Geliştirme Derneği nin başkanı, aktaran Today s Zaman, 17 Ekim Kriz Grubu na verilen mülakat, Özcan Alaş, İran ve Orta Doğu Ticareti Geliştirme Derneği nin başkanı, İstanbul, Aralık İran şunu anlamak zorunda ki BM kararlarını reddetmiş olsak bile onlara uymak zorundayız. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ankara, Eylül Britanyalı bir yetkili şunları söylüyordu: Türk özel sektörü, kendi çıkarının yaptı-

35 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 30 rınca, ABD nin başını çektiği Kitle İmha Silahlarının Yayılmasına Karşı Güvenlik İnisiyatifi 225 kapsamında ve söylenene göre Vaşington ın baskısıyla nükleer ve füze programlarıyla ilgili kargolar da dahil olmak üzere yasaklı maddeleri taşıdığından şüphelendiği İran uçaklarını iniş yapmaya zorladı. 226 Ağustos 2010 da bu tür ürünlerin ihracatını hedef alan ABD ve AB yaptırımlarının kabul edilmesinin hemen ardından özel bir şirket olan Türkiye Petrol Rafinerileri A.Ş., İran a rafine benzin tedariki için yapılan sözleşmeyi iptal ettiğini açıkladı. 227 Türkiye ayrıca alternatif petrol kaynağı olarak Suudi Arabistan a yöneldi ve aynı zamanda petrol ithalatı için ABD nin istisnasına başvuracağının sinyallerini verdi. 228 ABD nin Maliye Bakanlığı yetkililerinin 2010 da yaptığı ziyaretin ardından Türk bankaları, esasen İran la mı yoksa ABD yle mi iş yapacaklarını seçmek zorunda bırakıldılar; bunun sonucuda İran ile olan bankacılık işleri artık dondu ve hiçbir Türk bankası, para transferi ve İranlılara banka hesabı açmak da dahil olmak üzere hiçbir işlem yapmıyor. 229 Yine de ekonomik çıkarlar ve coğrafi yakınlık düşünüldüğünde İran ile olan ticaretin tamamen kısıtlanmasını tahayyül etmek zor. İran a uygulanan yaptırımlara karşı çıkmak için Türkiye nin başka nedenleri de var. Komşusu Irak a on iki yıl boyunca uygulanan uluslararası yaptırımların (1991- rımlara uymak olduğunu gördü. Kriz Grubu na verilen mülakat, Londra, Kasım Bakınız Proliferation Security Initiative (PSI), James Martin Center for Nonproliferation Studies, inventory/pdfs/psi.pdf. 226 Bakınız Iran cargo plane forced to land in Turkey for second time in a week, Haaretz, 3 Mart 2011; Report: U.S. Behind Forced Landing of Iranian Planes, Today s Zaman, 23 Mart Daha yakın bir zamanda Vaşington büyükelçisi, gazetecilere Türkiye nin ikili kullanımlı maddeler içeren bir sevkiyatı durdurduğunu söyledi; Batı bunu kabullense dahi Türkiye nin nükleer bir İran a karşı olacağını belirtti. Bakınız Howard LaFranchi, Turkey: Materials likely destined for Iran nuclear program seized, Christian Science Monitor, 8 Aralık Turkey s TÜPRAŞ to discontinue activities in Iran, Hürriyet Daily News, 1 Ekim Turkey works to cut dependence on Iranian oil, Reuters, 19 Ocak Kriz Grubu na gönderilen e-posta, İranlı banka yöneticisi, İstanbul, Kasım Ne var ki işlem bedelleri hep nispeten az olduğundan Türk bankaları, az miktarda finansal zarara uğradılar. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk banka yöneticisi, İstanbul, 1 Aralık ABD nin yaptırımlarına karşı koyan ve Türk bankalarının 2010 da İran ile olan işlemlere sınırlandırma getirme kararından açıkça ayrılan Türkiye nin devlet bankalarından Halkbank ın Hindistan ın devlete ait rafinerisi adına 2011 de İran ın ham petrolü için 5 milyar dolarlık bir para transferini kolaylaştırdığı söyleniyor. Bakınız India firms start Iran oil payment via Turkey, Reuters, 29 Temmuz ) Ankara nın gözünde sıradan Iraklıların yaşamlarını mahvetmesinin, Türk işletmelerini yok etmesinin ve Bağdat ı yaptırımlara uymaya ikna edememesinin ardından Türkiye, ekonomik cezalardan hoşnut durmuyor. Yaptırımlar, gerçekten ekonomik sıkıntılar yaratmakta başarılı olabilir, ancak istenen amacın bu değil, politikanın değişmesi olduğu söyleniyor. 230 Kasım 2011 de bir Türk yetkili şunları söylüyordu: Yaptırımların, özellikle de kapsamlı yaptırımların işe yaradığını düşünmüyoruz. İki hafta önce İran daydım; herşey normaldi. [Rejimin davranışları açısından] hiçbir şeyi değiştirmemiş ve bir değişim olmasını beklemiyoruz. Değişen şey şu, uçak düşmeleri gibi nedenlerle daha fazla insan ölüyor. Yaptırımlar petrol sanayini etkiliyor; yeni petrol bulamıyorlar. İranlıları rejimin kollarına itmekle kalıyor. Şimdiye kadar Irak yaptırımları neyi başardı? Endişelerimizi gündeme getiriyoruz; işe yarayacağını sanmıyoruz. 231 Yakınlarda bir Türk diplomat şunları kaydetti: Yaptırımlar, Batı nın bir yaklaşımı. İşe yaramıyorlar. Esasında İran a yardımcı oluyorlar, yani insanları bütünleştiriyorlar Yaptırımların bir etkisi var. Ama etkili değiller. Bunun olması için ilk etapta uygulanmalarının nedenine [İran a zenginleştirmeye son vermesi için baskı yapılması] yönelik işe yaradığının gösterilmesi gerekir. Ancak İran ın eskiye göre şimdi daha fazla nükleer maddesi var. Kriz Grubu na verilen mülakat, Rouzbeh Parsi, European Union Institute for Security Studies, Paris, Aralık Kriz Grubu na verilen mülakat, Ankara, Kasım Kriz Grubu nun mütevelli heyeti eski başkanlarından Leslie Gelb, yaptırımların işe yaramaması ihtimalini şöyle açıklıyor: Ekonomik yaptırımların Tahran ın boyun eğmesi için tek başına neden yeterli olmayacağını görmek için duruma İranlıların gözünden bakmaya çalışın. Şu şekilde görüyorlar: nükleer sırları terörist ve hain devletlere vermiş bir ülke olan ve kendisi de köktenci Müslüman bir yönetime doğru ilerliyor görünen Pakistan, bomba elde etti. Biz bu konuda hiçbir şey yapmadık. Etraftaki en kaçık ülkelerden biri olan ve yine (diğerlerinin yanı sıra) Suriye ve Pakistan a nükleer bilgi veren Kuzey Kore de nükleer silah elde etti. Biz böyle bir şey de yapmadık. Vaşington, Hindistan ın nükleer silahlarını kabul etti ve hatta Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması na açıkça aykırı biçimde Yeni Delhi ile özel doğrulama düzenlemeleri yaptı. Ve elbette ki İsrail, uzun süredir önemli ölçüde nükleer vuruş kapasitesine sahip durumda. Leslie H. Gelb on how President Obama should handle Iran, The Daily Beast, 30 Ocak Kriz Grubu na verilen mülakat, Şubat Batıda bazı kesimlerin de çekinceleri mevcut. Örneğin Almanya, ABD, Fransa ve Birleşik Krallık ın başını çektiği grup yaptırımları desteklerken bazı yetkililer, özel toplantılarda Berlin ın onlara katılmasının ana nedeninin İsrail in böylesi önlemlerin olmaması durumunda İran ın nükleer alanlarına saldırmakla tehdit etmesi olduğunu belirtiyorlar. Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Berlin, Ocak Alman bir yetkiliye göre resmi olarak yaptırımların amacı İran ın davranışını değiştirmek. Ve felaket doğurabilecek

36 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 31 Türk yetkililer de benzer şekilde yaptırımların (orta sınıf da dahil) yanlış insanlara zarar verirken 233 kaçakçıların ve ticari faaliyetlere yüklü yatırımlar yapmış olan Devrim Muhafızları Ordusu nun mensuplarını güçlendirdiğini öne sürüyorlar. 234 Ülkeye giriş ve çıkış noktalarını denetimi altında tuttuğu ve bölgesel bir tedarikçiler ve paravan şirketler ağını yürüttüğü sürece yaptırımların İDMO yu zenginleştireceğini, böylelikle nükleer programla en yakından ilişkili birimi güçlendireceğini vurguluyorlar. 235 Ayrıca dış yaptırımların İran hükümetinin dengesiz karar alma mekanizmalarının iç politikadaki etkilerini serbest piyasanın gelişmesini engelleyen, nükleer silah edinmeye en yatkın katı tutumlu kesimleri güçlendiren politikalarını gizlemesine imkan verdiğine inanıyorlar. 236 askeri bir saldırıdan daha iyiler. Ancak bu, alengirli bir sorun. İran ı diz çöktürmek imkansız. Çin, her zaman İran dan petrol ithal edecektir. Yarım yıl içinde uygulayacak yaptırımımız kalmayacak. İranlılar acı çekiyorlar, ancak daha fazlasını da kaldırabilirler. Bunun yanında İranlıların yüzde 95 i İran ın zenginleştirme yapmaya hakkı olduğuna inanıyorlar. Yaptırımlar gerçekten de sanat için sanat yapmak gibi birşey. Kriz Grubu na verilen mülakat, Berlin, Ocak İranlı bir ekonomi uzmanı şunları söylüyordu: Yaptırımlar, son 30 yıldır toplumumuzun modernleşmesinde kilit önemde olan ve siyasi protestoların kalesi olan İran orta sınıfının zayıflamasına katkıda bulunuyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, Paris, Ağustos Bu görüşü paylaşan Fareed Zakaria şöyle yazıyordu: Cezalandırıcı taktikler bir yere kadar işe yaradı. İran, ekonomik sorunlarla karşı karşıya. Ancak taktikler aynı zamanda ülke üzerinde ters bir etkiye de neden oluyor. Yaptırımlar büyümeyi engelliyor, ancak İran petrol gelirine ve büyük bir iç piyasaya sahip olduğu için bu, tahmin edildiği kadar fazla olmuyor. Belli başlı etkisi, sivil toplumu zayıflatması ve devleti güçlendirmesi oldu ve bu, bu ülkede yapmamız gerekenin tam tersi. To deal with Iran s nuclear future, go back to 2008, The Washington Post, 27 Ekim Britanyalı bir yetkili, bu değerlendirmeye şu sözlerle karşı çıkıyordu: Yaptırımlar işe yarıyor. Devlet halihazırda ekonominin yüzde sekseninden sorumlu. Bu, [Devrim Muhafızları Ordusu nu] olduğundan daha da büyük hale getirmeyecektir. Kriz Grubu na verilen mülakat, Kasım İranlı bir parlamenter, İDMO nun kaçakçılıktan yılda 12 milyar dolardan fazla kazanç sağladığını tahmin ederken bir başkası İDMO yu ve müttefiklerini İran ın ihracatının yüzde 68 ini kontrol etmekle suçluyordu. Bakınız The Rise of the Pasdaran: Assessing the Domestic Role of Iran s Revolutionary Guards Corp, RAND (2009). Kaçakçılığın zamanla rejime yakın veya pek çok durumda rejime ait ağlar tarafından yürütülen bir devlet işi haline geldiğine kuşku yok. Daha organize, daha disiplinli ve becerikli olan İslam Muhafızları, giriş ve çıkış noktalarını özellikle limanları ve havaalanlarını daha iyi kontrol edebilecek durumdalar ve böylelikle paralel bir ekonominin ana katılımcıları oldular. Bir bakıma yaptırımlar, İDMO nun ekonomiyi ele geçirme sürecini hızlandırmış oldu. Kriz Grubu na verilen mülakat, İranlı analist, Paris, Eylül Bu görüş için bakınız, Radiofarda, Sepah, Terrorism, and Militarism Irani dar meidan-e Jahani [İDMO, Terörizm ve kü- V. SONUÇ: İLERİSİ İÇİN BİR YOL VAR MI? İsrail in benimsediği hararetli söylem, herşeyden önce askeri harekattan korkan ülkelerin yaptırımlar yoluyla veya gizli eylemlerle ya da her ikisiyle İran üzerindeki baskılarını arttırmayı amaçlıyor olabilir. Şüphesiz ki bu, İsrail in ciddiyeti arttırdığı ve nükleer bir İran ın yakınlığı ve dolayısıyla askeri bir saldırı için alarm zillerini çaldığı ilk durum olmayacaktır. Bu ister bir blöf olsun ister olmasın durum, önceden görülmedik ölçüde kaygan ve gerilimli bir bölgesel ortamda kasıtlı hasmane eylemlerin, provokasyonların veya yanlış adımların merhametine kalmış şekilde gitgide daha tehlikeli bir hal alıyor. Türkiye nin temel varsayımlarının yani yaptırımların yalnızca başarısız olmakla kalmayacağı, aynı zamanda geri tepeceği, ilerisi için en iyi yolun çeşitli kulvarlardan İranlı siyasi aktörlerle samimi ve uzun soluklu diplomatik ilişkiler olduğu, ve İran ın kendi topraklarında zenginleştirme yapma hakkının doğrudan kabul edilmesi gerektiği doğru olup olmadığını değerlendirmek için henüz çok erken. Ancak şimdiye dek benimsenen yaklaşım hakkında bir karara varmak mümkün: halihazırda uygulanan ve uygulanması düşünülen (şimdiye kadar olanların en kapsamlısı ve etkileyicisi) yaptırımlar, İran a acı çektiriyor, fakat yaptırımların en azından şimdilik yapamadığı, Tahran ı gidişatını değiştirmek konusunda ikna etmeyi başarmak oldu; daha da kötü olanı, her ne pahasına olursa olsun Batının rejimi devirmeye kararlı olduğuna ikna ederek ABD ve AB nin politikasının diğer ayağı olan angajman ile bağdaşmıyor. Batılı yetkililer, en kötünün henüz görülmediğini ve nihayetinde İran ın en büyük sıkıntıyı ancak önümüzdeki on iki ile on sekiz ay arasında hissedeceğini ve böylelikle liderliğin artık en sonunda ciddiyetle müzakere yapacağını söylüyorlar. Belki de. İran ın görüşmelere devam etmek için ifade ettiği istekliliğini buna kanıt olarak gösteriyorlar. Ne var ki bir başka olasılık da kuşatma altında hisseden bir rejimin, hedefleri onun devrilmesi olan düşmanların merhametindeyken nükleer görüşmelere yeniden oturmak gibi esasen zamana oynamak anlamına gelen kozmetik tavizler verse bile boyun eğmesinin oldukça düşük bir ihtimal olması. Bir başka deyimle ikili yaklaşım, kendi içinde tutarsız ve kullandığı aracın (baskı) daha da zor bir hale getirdiği bir amacı (samimi görüşmeler) güdüyor. Uygulanan yaptırımlar, halihazırda planlananlar kadar külfetliyken tüm bunlar daha fazla hakikat kazanıyor. Tıpkı ayakların baş olması gibi yaptırım politikası esasen diplomasiyi şekillendiriyor gibi görünüyor: İran ile kısa resel İran Militarizmi], 15 Ağustos 2007; The Rise of the Pasdaran, a.g.e.

37 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 32 ve belirli sürelerle yapılan P5+1 toplantılarının ara verdiği sert yaptırımlar, sürekli olarak İran ın istenen tavizleri vermesinde başarısız olduğunda yerlerini daha külfetli yaptırımlara bırakıyor. ABD de yaşayan İranlı bir analist bunu, şu şekilde ifade ediyor: Baskı yolunu izleyebilirsiniz. Veya angajman yolunu takip edebilirsiniz. İkisini de izleyebilirsiniz. Kendinizi Ayetullah Hamaney in yerine koyun: nükleer cephesinde bir taviz vermesi isteniyor ve çok iyi biliyor ki İran ın genel politikasına ve Avrupa daki ve ABD deki siyasi gerçekliklere baktığınızda yalnızca bunu yapmak, felç edici yaptırımlar dizisini kaldırmaya yetmeyecektir. Ayrıca ABD nin İran ın komşularının askeri kapasitelerini önemli miktarda arttırdığı ve Tahran ı oldukça savunmasız durumda bıraktığı bir zamanda ondan nükleer silahtan vazgeçmesi isteniyor. 237 Nükleer silaha sahip bir İran ın kabul edilemez olduğunu sürekli ifade ederek ve bunu önlemenin neredeyse tek yolu olarak yaptırımlara odaklanarak Batı özellikle de ABD kendini köşeye sıkıştırma ve yaptırımlar başarısız olursa veya olduğunda tehlikeli bir savaş içinde angaje olmaktan veya kabullenmekten başka bir alternatif bulamama riskini taşıyor. 238 Geçmişte Kriz Grubu, alternatif bir yaklaşım önermişti: İran ile diplomatik ilişki kurulması ve P5+1 in bir anlaşma teklifi sunmasının ardından İran ın başlangıçta programın büyüklüğüne ve kapsamına konulacak kısıtlamalarla ve askeri amaçlara yönelmemesini sağlayacak uluslararası denetim rejimiyle uranyum zenginleştirmeye devam 237 Analist, rejim ABD ile normalleşmeyi varoluşsal bir tehdit olarak gördüğünden baskı olmasa dahi angajmanın başarıya ulaşacağına pek güvenmediğini vurguluyordu. Ancak yönetimin inandığı gibi rejimin er geç taviz vermeye zorlanacağı varsayılırsa, bu durumda, baskının kendi kendini başarısızlığa mahkum ettiğini ileri sürüyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, Vaşington, DC, Şubat Bir İran uzmanı ve ABD yönetiminin eski danışmanlarından olan Vali Nasr, Obama yönetiminin esasen Bush un takımının yaptırımların İran ı masaya getireceği inancına dayanan ve başarısız olmuş politikalarını takip ettiğini öne sürüyor. Hamaney in görüşüne göre bazı yaptırımlar, olduğu gibi kalsalar bile nükleer bir bombadan vazgeçmenin Libya benzeri bir senaryoya yol açacağı kanısında: eğer halk protestoları ortaya çıkarsa Batı, müdahale etmek isteyecek ve rejimin çöküşünü hızlandırmaya çalışacaktır. Onun görüşüne göre en hassas yerinden sıkıştıran yaptırımların genel etkisi, nükleer programı durdurmak değil hızlandırmak olacaktır. Bakınız Vali Nasr on U.S.-Iranian Relations, video, YouTube, 25 Ocak 2012, 3 Şubat 2012 de Hamaney, açıkça şunu söyledi: Bu yaptırımların amacı, İran ı geri adım atmaya zorlamaktır; ancak İran geri adım atmayacaktır, The Washington Post, 4 Şubat Şubatta Obama şunları kaydetti: İran ın nükleer silah elde etmemesi çin elimizden geleni yapacağımızı çok açık ifade ettik. Aktaran The New York Times, 6 Şubat edebilmesi. 239 Müzakereler yakında yeniden başlayacak gibi görünürken her ne kadar kırılgan olsa da bu prensipler uyarınca daha yapıcı bir diplomasi için yeni bir fırsat ortaya çıktı. Önerinin yapıldığı zamandan bu yana çoğunluğu olumsuz olmak üzere sahada önemli gelişmeler meydana geldi, ki bu durum da yaptırımların işe yaramasını beklemektense anlaşmaya bir an önce varılması için bir başka argümanı teşkil ediyor. Bu gelişmeler arasında İran ın kaydettiği teknolojik gelişmenin, özellikle yüzde 20 oranında zenginleştirmenin, ana teklifte bazı değişiklikler yapılması zorunluluğu bulunuyor. Tahran Deklarasyonu deneyimi başka birşeyi gösteriyor: İran ın daha çok güvendiği ve katılımlarının İslam Cumhuriyeti nin uluslararası ilişkilerde daha fazla eşitlik çağrısına uygun olan, yükselen ve geleneksel olmayan güçlerin yapacağı kolaylaştırıcılığın yararını. 240 Ne var ki varsayılan nükleer pazarlığın esası genel olarak aynı kalacaktır: Prensipte İran ın barışçıl amaçlarla nükleer araştırma, zenginleştirme, üretme ve nükleer enerji kullanma hakkının tanınması. Üç yıl önceki Tahran ın hiçbir parçalanabilir madde üretmemeyi kabul etmesinin mümkün olup olmadığı sorusu tartışma konusu olmayı sürdürüyor. Bu, şu anda ulaşılabilir bir durum değil. İran, uranyum bulma, rafine etme, zenginleştirme ve 239 Bakınız Kriz Grubu raporu, Iran: Is There a Way Out of the Nuclear Impasse?, a.g.e. O dönemde Kriz Grubu, üç aşamalı bir plan önerdi: iki ile üç yıl sürecek ilk aşamada İran, tüm zenginleştirme faaliyetlerini askıya alacak ve Ek Protokol ü onaylayacak, AB ise İran ın uranyum zenginleştirme hakkını tanıyacak ve bir dizi ticari konuda işbirliği yapmaya başlayacak; ikinci aşamada (üç ile dört yıl) İran, sınırlı ve yakından denetlenen düşük zenginleştirme faaliyetleri yürütecek, zenginleştirmeyi yüzde 5 ten fazla yapmayacak ve zenginleştirilmiş uranyumu ya ülke dışında depolayacak ya da derhal yakıt çubuğuna dönüştürecek; (sonrasında süresiz devam edecek olan) üçüncü aşamada İran, tercihen çok taraflı tasarruf altında endüstriyel düzeyde yakıt döngüsünü geliştirirken harcanmış yakıtın yeniden işlenmesinden ve ağır su altyapısı kurulmasından vazgeçebilir. Bunun karşılığında ABD, ilişkileri normalleştirmek üzere kendisi bir dizi adım atabilir. 240 İran ın en önemli üçüncü ticaret ortağı ve bir NATO üyesi olan Türkiye nin bu konuda ayrıcalıklı bir konumda olduğu öne sürülebilir. İranlı bir analist şunları kaydediyordu: Türkiye, nükleer araştırma reaktörleri çalıştırıyor ve önümüzdeki yıl ilk nükleer enerji santralini inşa etmeyi planlıyor. İran ile Türkiye arasında nükleer işbirliği, Tahran ın nükleer faaliyetlerine dair endişeleri gidermenin bir yoludur. Bu hedefe, komşudankomşuya denetim sistemi kurarak ulaşılabilir. Böylesi bir sistemin benzeri mevcut. Brezilya-Arjantin Nükleer Maddeler Muhasebe ve Denetim Ajansı; UAEK, Arjantin ve Brezilya arasındaki bir anlaşmaya dayanarak 1994 te kuruldu. Mükemmel olmasa da bu mekanizma, nükleer silahların yayılmasını etkili bir şekilde önledi, Latin Amerika nın nükleer silahsız bölgesini korudu ve Güney Amerika da büyümeyi teşvik etti. Kriz Grubu na gönderilen e-posta, Şubat 2012.

38 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 33 yakıt çubuklarına dönüştürme için gereken bilgi birikimini elde etmek için ağır bir bedel ödedi ve onu bunların herhangi birinden yoksun bırakmak artık gerçekçi değil. Büyükelçi Sultaniye nin sözleriyle: Güvenlik Konseyi nin tüm bu kararları zenginleştirmeyi durduramadı ve esasında İranlıların daha bütünleşmiş olmalarını sağladı. Askıya almaktan veya dondurmaktan asla söz etmeyeceğiz. Zenginleştirme UAEK nin denetiminde devam edecek. Nokta. 241 Sıkıntılı doğrulama süreci. İran, meşakkatli bir denetim sistemi ve geliştirilmiş güvenceler içeren ve NPT nin halihazırdaki isteğe bağlı Ek Protokolü nün ötesine geçen NPT Ek Protokol Plus ı kabul etmeli. Ayrıca nükleer tesis açma kararının derhal bildirilmesini öngören UAEK nin değiştirilmiş Kod 3.1 maddesini uygulamayı da kabul etmeli. Uzmanlar başka güven arttırıcı önlemler de öneriyorlar: İran a deklare edilmemiş nükleer maddeler ve faaliyetleri kendi isteğiyle ifşa etmesi ve/veya NPT yi veya güvence anlaşmalarını geçmişte ihlal ettiğini kabul etmesi durumunda cezalandırılmayacağı bir erteleme döneminin tanınması. 242 Uranyum zenginleştirmenin ele alınması için ilk adımlar. İran, belirli bir süre yüzde 20 oranında zenginleştirmeyi durdurma taahhüdü vermeli ve zenginleştirmesini yüzde 5 seviyesinde tutmalı. 243 Bu amaçla Tahran Deklarasyonu gözden geçirilmiş haliyle yeniden canlandırılabilir. 45 yaşındaki Tahran Araştırma Reaktörü nün ömrünün on yıl daha uzaması mümkün görünmediğinden İran ın yakıt ihtiyacı, daha önce görüşülen miktar olan yüzde 20 oranında 120 kg. ı geçmeyecektir. Bu miktarın önceden yüzde 5 oranında zenginleştirilmiş beş tonluk mevcut zenginleştirilmiş uranyum stoğundan dönüştürüldüğü varsayılırsa İran, yine de yaklaşık 4 ton DZU ya sahip olacaktır ve başlangıçtaki anlaşmanın öngördüğü yararları yok etmiş olacaktır. Bu nedenle daha iyi bir seçenek, P5+1 in (ve katılacak diğer ülkelerin) İran ın yüzde 20 oranındaki mevcut 241 Kriz Grubu na verilen mülakat, Viyana, 21 Kasım Şunları ekledi: Batı, güçlü bir İran la, zenginleştirmede ustalaşmış ve binlerce yıllık bir medeniyete sahip bir ülkeyle uğraşmak zorunda. Bunu anlamalarının, sindirmelerinin zor olduğunu anlıyorum, ancak gerçek bu ve İran, bedeli ne olursa olsun, bu zenginleştirme teknolojisinden asla vazgeçmeyecek. Ancak aynı zamanda İran, NPT ye taraf olmaya, UAEK nin sorumlu bir ulus devleti olmaya ve tüm faaliyetlerini Kapsamlı Güvenceler anlaşmasına dahil etmeye devam edecek. Bunlar birlikte ilerliyor. ABD yönetimi, TAR önerisi ve diğer bazı özel açıklamalar ile İran ın zenginleştirme yapma hakkını nihayetinde tanıyacağının üstü örtülü olarak işaretini verdi. Kriz Grubu na verilen mülakat, ABD li yetkili, Ocak Goldschmidt, a.g.e. 243 Bir uzman, İran ın ürettiği DZU yu belirli aralıklarla ihraç etmeyi ve yerine reaktörleri için ihtiyaç duyduğu yakıtı almayı kabul ettiğini söylüyordu. A.g.e. uranyum stoğunun tamamını (yaklaşık 80 kg.) yakıt çubuklarına dönüştürülmesini kabul etmeleri ve bunun karşılığında yüzde 5 oranındaki her türlü zenginleştirmenin askıya alınması olacaktır. Bunun ek bir avantajı da İran ın konumuna daha uygun olması: hükümet, yüzde 5 oranındaki stoğunu yakıt çubukları ile değiştirmenin artık bir seçenek olmadığını vurgulamış olsa da 244 aynı zamanda İran daki kanser hastasına nükleer ilaç üretimi için ihtiyaç duyulan yakıtın sağlanması karşılığında yüzde 20 oranında zenginleştirmeye son vermeyi kabul edebileceğini de işaret etti. 245 İran ın en tehlikeli nükleer faaliyeti olan yüzde 20 oranındaki zenginleştirmeyi, güven arttırıcı önlem olarak durdurmak, nükleer silahların yayılmasını önlemeye en saygın yaklaşımlardan birinin yolunu açabilir: sınırlamak, dondurmak ve geri almak. Bu ruhla İran, zenginleştirdiği uranyum miktarına sınırlamalar getirmeyi kabul edebilir veya nükleer güç reaktörleri kullanabilme kapasitesine ulaşana dek belirli bir seviyenin üstündeki DZU sunun tamamını ihraç etme taahhüdü verebilir. 246 Özellikle aşağıdaki önlemlerle gerilimin azaltılması: TAR anlaşması karşılığında ABD ve AB nin yakın zamanda açıkladıkları yaptırımları uygulamamayı kabul etmeleri; İran ın nükleer silahlanmaya yönelik yaptığı iddia edilen çalışmaları açıklığa kavuşturmasına, Ek Protokolü uygulamasına, nükleer olmayan silahlanma sahalarında UAEK nin teftiş yapmasını kabul etmesine, nükleer tesis açma kararının derhal bildirilmesini öngören UAEK nin değiştirilmiş Kod 3.1 maddesine tekrar uymasına ve burada belirtilen diğer güven arttırıcı önlemleri uygulamasına paralel olarak diğer yaptırımların kademeleri olarak gevşetilmesi; Tüm tarafların hasmane davranışlara, savaş tehditlerine, tahrik edici söylemlere ve agresif eylemlere (suikast veya saldırı planlaması gibi) son vermesi; ve Daha geniş bir ABD-İran diyaloğunun başlaması. ABD ve İran, nükleer görüşmelere paralel olarak ikili ilişkilere dair tüm unsurları tartışmaya hazır olduklarını açıkça ifade etmeliler. 244 Bakınız Jeffrey Fleishman, Tehran says no to nuclear swap, Los Angeles Times, 29 Ağustos Bakınız Graham Allison, Obama should test Iran s nuclear offer, 7 Ekim İran ın uranyum stoğunu kısa ve orta vadede ele alacak fikirler, ayrıca tartışılabilir. Buna alternatif olarak İran, Ahmedinecad ın 2005 te önerdiği gibi nükleer enerji programının uluslararası bir konsorsiyumun parçası olmasını kabul edebilir. Kriz Grubu na verilen mülakat, İran ın eski müzakerecisi, Mayıs 2011.

39 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 34 Elbette ki böylesi bir sürecin başarıya ulaşacağına dair hiçbir garanti mevcut değil. İran, birçok nedenden ötürü bir atom bombası elde etmeye kararlı olabilir. Bu nedenlerin başında bir tarafta Irak ve Libya, öte tarafta ise İsrail, Kuzey Kore, Pakistan ve Hindistan olmak üzere çeşitli rejimlerin çelişen kaderleri hakkında yaptığı değerlendirme geliyor. Eğer bu gerçekleşirse ABD nin ve müttefiklerinin karşı karşıya kalacağı seçenek, getireceği tüm kısıtlamalar ve risklerle birlikte savaş açmak veya kaçınılmaz şekilde neden olacağı tüm kaygılara rağmen caydırıcılık ve çevreleme politikası benimsemek olacaktır. Geçtiğimiz son birkaç yıl içinde ABD nin eski ve saygın yetkililerinden bazıları, bölgedeki tehlikeli tırmanma ve yayılma ihtimali barındırması nedeniyle, en iyi ihtimalle nükleer programı geciktireceği için ve de İran ın buna silahlanma çabalarına hız vererek yanıt vermesi ve kamuoyunun da onun yanında yer alması ihtimalinin bulunması nedeniyle ilk seçeneğe olan itirazlarını açıkça gösterdiler. 247 Nükleer silahlara sahip bir İran ın varoluşsal bir tehdit oluşturmayacağı ve caydırıcılık ve çevrelemenin önceden daha dişli düşmanlarda dahi işe yaradığı gerekçesiyle ikinci seçeneği desteklediler. 248 Bu, elinizdeki raporun konusu değildir ve daha ayrıntılı bir çalışmayı gerekli kılmaktadır. Şimdilik hedef, böylesi bir seçenekten imtina etmek için gereken herşeyi yapmak olmalıdır. Anlamlı ve gerçekçi bir diplomatik inisiyatifi takip ederek ve Türkiye ve Brezilya gibi ülkelerin biraz olsun ilerleme ve güven yaratmalarını saǧlayan türden enerji ve sorumlulukla çalışmak, iyi bir başlangıç noktası olacaktır. İstanbul/Vaşington/Brüksel, 23 Şubat Örneğin bakınız, Colin Kahl, Not time to attack Iran, Foreign Affairs (online), 17 Ocak Bakınız Coping with a nuclearizing Iran, Rand, 2011, yazar, şunları söylüyordu: Amerika Birleşik Devletleri, 40 yıl boyunca çok daha güçlü bir Sovyetler Birliği ni caydırmayı başardı, s Caydırıcılığa karşı çıkan diğer argümanları, 105 ve 106. sayfalarda reddediyorlar. Ayrıca bakınız Michael O Hanlon and Bruce Riedel, Do not even think about bombing Iran, Financial Times, 28 Şubat 2010; Riedel, Iran is not an existential threat, Bitterlemons, 22 Ocak 2012; The War Over Containing Iran: Can a Nuclear Iran be Stopped?, Foreign Affairs (online), Mart/Nisan 2011; Andrew Parasiliti, After Sanctions, Deter and Engage Iran, Survival cilt 52, sayı 5, Ekim-Kasım 2010, s ; Thomas Donnelly, Danielle Pletka and Maseh Zarif, Containing and Deterring a Nuclear Iran: Questions for Strategy, Requirements for Military Forces, The American Enterprise Institute, Aralık 2011; Jason Zaborski, Deterring a Nuclear Iran, The Washington Quarterly, cilt 23, sayı 3, yaz 2005, s Bazı İsrailliler de benzer şekilde, İran ın varoluşsal bir tehdit olmadığını öne sürüyorlar. Bakınız Mossad chief: Nuclear Iran not necessarily existential threat to Israel, Haaretz, 29 Aralık 2011.

40 Kriz Grubu Orta Doğu ve Avrupa Raporu N 116, 23 Şubat 2012 Sayfa 35 EK A İRAN IN, ÜLKENİN BELLİ BAŞLI NÜKLEER TESİSLERİNİN VE TÜRKİYE NİN HARİTASI