ÇOCUK HAKLARINI KORUYAN BAĞIMSIZ KURUMLAR

Transkript

1 INNOCENTI DIGEST No. 8 Haziran 2001 ÇOCUK HAKLARINI KORUYAN BAĞIMSIZ KURUMLAR unicef BirleĢmiĢ Milletler Çocuk Fonu Innocenti AraĢtırma Merkezi Floransa, Ġtalya 1

2 ÇOCUK HAKLARINI KORUYAN BAĞIMSIZ KURUMLAR ĠÇĠNDEKĠLER EDĠTÖRÜN YAZISI TARĠHÇE Çocuklara yönelik insan hakları kurumlarının geliģimi ÇOCUK HAKLARI SÖZLEġMESĠNĠN ETKĠSĠ SözleĢme kapsamındaki yükümlülükler Retorik ve gerçek arasındaki boģluğun doldurulması ÇOCUKLARA YÖNELĠK ĠNSAN HAKLARI KURUMLARININ AMAÇLARI VE ĠġLEVLERĠ Amaçlar ĠĢlevler GEREKLĠ ÖZELLĠKLER Bağımsızlık Açık, kapsamlı ve yeterli güç EriĢilebilirlik ĠĢbirliği içinde çalıģma Hesap verebilirlik NE TÜR BĠR KURUM? Entegre mi, ihtisaslaģmıģ mı? ĠhtisaslaĢmıĢ kurumun avantajları Entegre kurumun avantajları Ulusal bir kurum mu, bölgesel bir kurum mu? ÇOCUKLARA YÖNELĠK ĠNSAN HAKLARI KURUMLARININ GEREKLĠLĠĞĠNĠ KANITLAMAK Kurumun amaçları ne olmalı? Çocukların insan haklarını koruyacak ve destekleyecek mevcut kurumlar var mıdır? Çocuklara yönelik bir insan hakları kurumunun kurulması için ne tür bir destek seferber edilebilir? ĠTĠRAZLARA MEYDAN OKUMA MEVCUT KURUMLAR EDĠTÖRÜN YAZISI Çocuk Ombudsmanlığı baģlıklı yazının ilki 1997 yılında Innocenti Digest te yayınlandığında, 16 Çocuk Ombudsmanı veya Komiseri olduğu belirlenmiģti. Sadece dört yıl sonra Ģimdi, ilkinin tümüyle gözden geçirilmiģ ve güncelleģtirilmiģ uyarlaması olan Digest in bu sayısında listelenen çocuklara yönelik bu bağımsız insan hakları kurumlarının sayısı neredeyse iki katına çıkmıģtır. Bunun dıģında genelde insan haklarını koruyan ve görevleri arasına açıkça çocukları da dahil eden çok sayıda baģka kurum da mevcuttur. Doksanların sonunda yaģanan bu geliģmenin Çocuk Hakları SözleĢmesi olmaksızın gerçekleģmesi olanaksızdı. SözleĢme de temelden ve açıkça savunulması gereken çeģitli haklar yer almaktadır. Ancak bunun da ötesinde, SözleĢme Ģartları kapsamında Taraf Devletlerden her birinin üstlendiği yükümlülüklerden biri olan bu tür kurumların kurulmasını, çocuk haklarını korumak ve desteklemek için siyasi iradenin gerekli bir göstergesi olarak görmeyi Çocuk Hakları Komitesi tercih etmiģtir. Komite, bundan sonra bu kurumların kurulmasının baģlıca savunucusu olmuģtur. Bu geliģmenin Ģimdiye kadar büyük ölçüde sanayileģmiģ ülkelerde ve Latin Amerika da yoğunlaģtığı doğrudur. Bu fikrin reddediliģini veya bu konudaki suskunluğu açıklamak üzere ileri sürülen Digest te açıklanan iddialardan bazıları mevcut kaygıları açıklayan haklı gerekçelerdir. Fakat aynı zamanda, tüm kıtalarda konuya iliģkin ilginin önemli ölçüde arttığına iliģkin açık göstergeler vardır. Digest in bu sayısı herģeyden önce bu ilgiyi arttırmak ve doğrulamak için bir araç olarak tasarlanmıģtır. 2

3 Digest in bu sayısında yansıtılan bulgu, tümüyle çocuk hakları üzerinde odaklanan bağımsız kurumlar olmaksızın, bu hakların hakettikleri önceliği nadiren alacak olmalarıdır. Çocuklar kamu hizmetlerini en fazla kullananlar arasında yer almakla birlikte, hükümetlerin eylemlerini en az etkileyebilen kiģiler olma özelliklerini korumaktadırlar. Bu tür kurumların baģlıca görevi, haklarla ilgili söylenenlerle çocukların yaģamlarındaki gerçekler arasındaki boģluğu doldurmak ve hakların yasalara, politikalara ve uygulamaya dönüģtürülmesini sağlamaktır. Digest in bu sayısında mevcut bazı kurumların bu amaca yönelik baģarıları da incelenmektedir. Bilinmedikleri veya anlaģılmadıkları zaman haklara ilgi az olmaktadır. Çocuklara yönelik insan hakları kurumları; çocuk hakları, bu hakların nasıl uygulanabileceği ve bu hakların neden önemli olduğu konusunda çocukları, hükümetleri ve kamoyunu bilgilendirmede çok önemli bir rol oynarlar. Bu kurumların baģarısının bir ölçüsü de bu kurumların ne ölçüde görünür ve çocuklar için eriģilebilir olduğudur. BaĢarıda önemli bir baģka etken, çocukların görüģlerinin kurumların iģini ve hükümet politikalarının geliģtirilmesini ne ölçüde etkilediğidir. HerĢeyden önce kurumlar; hükümete, kamuya ve kuģkusuz çocuklara hesap verebilmelidirler. Çocuklara yönelik bağımsız insan hakları organlarına verilen destek artmakla birlikte, çok sayıda hükümet bu konuda henüz ikna edilmemiģtir. Digest in bu sayısında bu kurumlara olan gereksinimi ve bu kurumların etkilerini ortaya koyan tezler öne sürülmektedir. Model, belli bir ülkenin siyasi ve sosyal gerçekliğine göre değiģebilir, ancak dünyanın her ülkesinde çocuk haklarına saygı kültürünü yaratma gereksinimini artık tartıģma konusu yapamayız. Nigel Cantwell, Kıdemli Proje Görevlisi UNICEF Innocenti Research Centre unicef Innocenti Digest no. 8 BirleĢmiĢ Milletler Çocuk Fonu Innocenti AraĢtırma Merkezi Floransa, Ġtalya 3

4 Temel Konular TARĠHÇE Devlet tarafından gücün kötüye kullanılmasına karģı bireylerin haklarını koruyacak ombudsmanlık kavramı, dünyanın ilk ombudsmanının 1809 yılında atandığı Ġsveç te kullanılmıģ olup, ardından 1919 yılında Finlandiya da, 1955 yılında Danimarka da ve 1962 yılında Norveç te hayata geçmiģtir. O günden bu yana 40 tan fazla ülkede ombudsman atanmıģ, görevleri ise genellikle Ģikayetleri araģtırmak, değiģimi savunmak ve hükümetleri eylemlerinden sorumlu tutmak olmuģtur. Bu geliģme hükümetleri, insan haklarının tanınmasını teģvik edecek ulusal kurumlar oluģturmaları için aktif olarak teģvik eden BirleĢmiĢ Milletler tarafından önemle desteklenmiģtir yılında düzenlenen Dünya Ġnsan Hakları Konferansı nda hakları koruyacak, hükümetlere tavsiyelerde bulunacak, ihlalleri ele alacak ve bilinçlenmeyi artıracak kurumların önemi teyid edilmiģtir. Aynı yıl, BM Genel Kurulu insan haklarını korumayı ve desteklemeyi amaçlayan kurumların üstlenmesi gereken sorumlulukları içeren Paris ilkelerini onaylamıģtır (48/134 sayılı karar). Bu ilkeler yaygın biçimde kabul görmüģ olmakla birlikte, ulusal insan hakları kurumunun ne olduğu konusunda üzerinde mutabık kalınmıģ bir tanım yoktur. Mevcut organlar üç ana kategoriye ayrılmakta, ancak ünvanları ve iģlevleri birbirlerinin yerini tutabilmektedir: Ombudsman Ombudsmanlık kurumu genellikle kamu yönetiminin belli bir konusuyla (sağlık, cezaevleri veya vergiler gibi) ilgili Ģikayetlerle ilgilenmek üzere kurulur. Ombudsmanın iģlevi adillik ve meģruluğu izlemek ve kamu sektörünün bir bölümü tarafından haksız muamele gördüğünü düģünen bireylerin haklarını korumaktır. Ancak, çocuklarla ilgili ombudsman terimi genellikle çocuk haklarını izlemeyi, desteklemeyi ve korumayı amaçlayan çok daha geniģ tabanlı kurumları tanımlamak için kullanılmaktadır. EĢitliği gözeten kurumlar Özel görevi, hakların kullanılmasında ayrımcılığa açık grupların (örneğin azınlık grupları, kadınlar, bedensel engelliler ve çocuklar) haklarını korumak olan çok sayıda kurum kurulmaktadır. Bu organlar ombudsmanlık veya komiserlik dahil olmak üzere çeģitli unvanlar kullanmaktadırlar. Ġnsan hakları komisyonları Bu organların ayrımcılığa karģı korumanın yanı sıra medeni ve siyasi hakları koruma dahil olmak üzere, insan haklarıyla ilgili çok çeģitli konuları ele alacak kapsamlı bir görevi vardır. Bazılarının görevi sosyal, ekonomik ve kültürel hakların korunmasını ve desteklenmesini de içerir. Bu organlar genellikle insan hakları komisyonları olarak adlandırılır. 4

5 Temel Konular Paris Ġlkeleri nde her insan hakları kurumunun aģağıdaki özelliklere sahip olması gerektiği belirtilmektedir: insan haklarını koruma ve destekleme konusunda yetkinlik; kurumun yapısını ve yetki alanını anayasal veya hukuki bir metinde belirten, mümkün olduğunca kapsamlı bir görev; insan haklarının korunması ve desteklenmesi ile ilgili her konuda parlamentoya, hükümete ve yetkili diğer organlara görüģlerini, tavsiyelerini, tekliflerini ve raporlarını iletme sorumluluğu bu tür konuları talep üzerine veya kendi yetkisine dayanarak üst makamlara havale etmeden inceleme; yasaların mevcut durumu, insan haklarını etkileyen geliģmeler ve insan hakları ihlalleri hakkında olanlar da dahil olmak üzere, bağımsız olarak görüģlerini ve raporlarını yayınlama hakkı; ulusal mevzuatın, yasal düzenlemelerin ve uygulamaların devletin taraf olduğu uluslararası insan hakları belgeleriyle uyumlu olmasını ve bunların etkin biçimde uygulanmasını sağlamak ve desteklemek için gerekli yetkiler ve genel görevler; bu belgelerin onaylanmasını veya bu belgelere katılımı teģvik etmek; Devletlerin BM organlarına ve komitelerine sunmak zorunda oldukları raporlara katkıda bulunma ve gerektiğinde bu organ ve komitelerin bağımsızlığına gereken saygıyı göstererek konu hakkında görüģ ifade etme hakkı; BM ile, BM ile ilgili örgütlerle, bölgesel ve ulusal insan hakları kurumlarıyla iģbirliği yapmak; okullarda, üniversitelerde ve profesyoneller arasında insan haklarının öğretilmesi ve araģtırılması ile ilgili programların geliģtirilmesine yardımcı olmak ve bu programlara katıl mak; özellikle bilgilendirme, eğitim ve kitle iletiģim araçları kullanımı aracılığıyla halkı bilinçlendirerek insan haklarını ve ayrımcılıkla mücadele çabalarını duyurmak. Kaynak: BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu Kararı A/RES/48/134, Ġnsan haklarını koruyan ve destekleyen ulusal kurumlar, 20 Aralık Digest in bu sayısında kullanılan terminoloji Çocukların insan haklarını korumak ve desteklemek üzere kurulan kurumları tanımlayacak evrensel veya kabul edilmiģ bir terim bulunmamaktadır. YetiĢkinlerde olduğu gibi, benzer organları tanımlamak için çeģitli adlar kullanılmaktadır. Bazıları çocuk ombudsmanları, diğerleri çocuk hakları komiserleri veya savunucuları olarak anılmaktadır. Ayrıca iģlerinin yanında diğer gruplarla birlikte çocukların haklarını korumakla görevli insan hakları komisyonları ve ombudsmanları da mevcuttur. Digest in bu sayısında çocuk haklarını desteklemekle görevli yasal birimleri tanımlayan genel bir terim olarak bağımsız insan hakları kurumları terimi kullanılmıģtır. Avrupa Çocuk Ombudsmanlığı Ağı tarafından bu tür birimler için aģağıdaki kriterler belirlenmiģtir: özellikle çocuk haklarını desteklemek üzere yasa ile kurulmuģ, bağımsız ulusal veya bölgesel birimler; yasa ile kurulmuģ olup, çocuklar üzerinde özel olarak odaklanma görevini içeren bağımsız ulusal veya bölgesel insan hakları kurumları. 5

6 Temel Konular Ombudsman mı, ombudsperson mı? UNICEF genellikle ombudsman (tekil) veya ombudsmen (çoğul) terimini kullanmaktadır. Ġsveççe olan bu sözcük ilgili bireyi mutlaka kadın veya erkek olarak tanımlamamakta olup, belli bir kiģiden çok bir makamı veya iģlevi belirtmektedir.... Çocuklara yönelik insan hakları kurumlarının geliģimi Çocuk haklarını koruyacak bir kanal oluģturmak için ilk çaba, 1970 lerde Ġsveç te Save the Children tarafından çocuklar için kurulan STK (sivil toplum kuruluģu) ombudsmanlığı modeli olmuģtur yılında Norveç Hükümeti, yasa ile çocuklar için bağımsız bir ombudsmanlık kuran ilk hükümet olmuģtur yılında Çocuk Hakları SözleĢmesi nin BM (BirleĢmiĢ Milletler) Genel Kurulunda kabul edilmesi ile ombudsmanlık ve insan hakları komisyonlarının yaygın geliģiminin yanı sıra, çocukların insan haklarını korumak ve desteklemek üzere kurulan uzman kurumların sayısında hızlı bir artıģ olmuģtur. ġimdi, yalnızca Batılı ülkeler ve Latin Amerika değil, bu ülkeler baģta olmak üzere, tüm dünyada ülkede bu tür kurumlar mevcuttur. Buna ek olarak, Ģimdi çocukları açıkça görevlerine dahil eden ve personelleri arasında bir çocuk komiseri bulunan çok sayıda insan hakları kurumu da bulunmaktadır. Norveç te Çocuk Ombudsmanlığı nasıl kuruldu? Norveç Adalet Bakanı 1975 yılında, çocuklar için özel bir kamu organına duyulan gereksinimle ilgili olarak anne babalar ve çocuklarla ilgili mevzuatı incelemek üzere bir komite kurmuģtur. Komite oybirliğiyle, çocukların menfaatlerini koruyacak bağımsız bir kuruluģun kurulması gerektiğine karar vermiģtir. Bakanlığa bağlı daireler arası bir çalıģma grubu, teklifi incelemiģ ve çocukların hak ve menfaatlerini korumakla görevli uzman bir çocuk komiserinin veya ombudsmanının görev yapmasını tavsiye etmiģtir. Norveç Barneombud u: hükümetin görüģlerinden veya önceliklerinden etkilenmeden, Norveç te çocukların bağımsız sözcüsü olmak; çocukların yaģam koģullarını gözlemek ve bu koģulların iyileģtirilmesi için çalıģmak; kendi mesleki önceliklerini ve çalıģma yöntemlerini belirlemek; çocukları ilgilendiren tüm konularda kamu makamları tarafından düzenlenen tüm belgeleri görme ve tüm çocuk kurumlarına eriģme hakkına sahip olmak üzere, Parlamentoda kabul edilen bir yasa ile 1981 yılında kurulmuģtur. Ombudsmanlığın kurulmasında 1979 Uluslararası Çocuk Yılı çok önemli bir etken olmuģtur. Ombudsmanlığın kurulması 1975 yılında teklif edilmiģ olmakla birlikte, çocuklar üzerindeki yoğun ilginin 1979 yılında tetiklenmiģ olması, çocuk refah sistemi bünyesinde, sürecin hızlandırılmasına ve fikir için ilgili taraflardan gerekli desteğin alınmasına yardımcı olacak önemli eksiklikleri gözler önüne sermiģtir. 1 Ombudsmanlığın kurulmasına iliģkin yasa 1998 yılında, Ombudsmanlığı SözleĢme ilkelerine daha uygun hale getirecek Ģekilde değiģtirilmiģtir. 6

7 Temel Konular ÇOCUK HAKLARI SÖZLEġMESĠ NĠN (ÇHS) ETKĠSĠ... SözleĢme kapsamındaki yükümlülükler ÇHS nin 4. maddesinde hükümetlerin mevcut SözleĢmede tanınan hakların uygulanması için uygun her türlü hukuki, idari ve diğer önlemleri almaları gerektiği belirtilmektedir. Bir baģka deyiģle SözleĢme, ÇHS ilkelerini pratik gerçekliğe dönüģtürmek için gerekli önlemlerin uygulanması konusunda hükümetlerin faal olmasını sağlayan yükümlülükler vermektedir. Ayrıca hükümetlerin ÇHS yi uygulamakta kaydettikleri ilerlemeyi izlemek amacıyla kurulmuģ uluslararası bir organ olan Çocuk Hakları Komitesine rapor vermesini de öngörmektedir. Bu raporların incelenmesi sonucunda Komite, hükümet yapısında ve mekanizmalarında çocuk haklarının sürekli olarak dikkate alınmasına olanak sağlayacak değiģikliklerin yapılması gerektiğini vurgulamıģtır mevzuatın uyumlu olması, çocuklar için ÇHS den kaynaklanan ulusal stratejiler, önerilen politikaların çocuklar üzerindeki etkisinin analizi, bütçe analizi ve halkın çocuk hakları konusunda bilinçlendirilmesi bunlardan yalnızca birkaçıdır. ÇHS de hükümetlerin çocuklar için insan hakları kurumları kurmaları açıkça öngörülmemekle birlikte Komite, bu tür kurumların çocuk haklarının izlenmesinde, desteklenmesinde ve korunmasında çok önemli bir rolü olduğunu ileri sürmüģ ve kurulmaları için ısrar etmiģtir. Komitenin düzenli aralıklarla raporlarını hazırlayan hükümetler için düzenlediği kılavuzda çocuk haklarını korumak ve desteklemek için kurulmuģ, Ombudsmanlık veya Komiserlik gibi bağımsız organlar hakkında bilgi istenmektedir. Çocuklar açısından durum Ġnsan haklarının korunması herkes için son derece önemlidir. Ancak, toplumda bu hakların gerçekleģmesinin daha zor olduğunu düģünen gruplar mevcuttur ve çocuklar da bu gruplar arasındadır. Aslında Çocuk Hakları SözleĢmesi de, çocukların bir grup olarak ayrımcılıkla karģılaģtığı ve hakları yaģama geçirilecekse, uluslararası hukuk çerçevesinde özel olarak korunmaya gereksinim duyduğu gerçeği tanınarak kaleme alınmıģtır. Çocuk haklarının korunmasını sağlayacak önlemler lehinde güçlü savlar ileri sürülmektedir: Çocuk haklarını korumamanın maliyeti çok yüksektir. AraĢtırmalar, çocukların ilk yıllarda ve hatta doğumdan önce yaģadıklarının gelecekteki büyümelerini ve geliģimlerini önemli ölçüde etkilediğini teyid etmektedir. Bu etki çocukların yaģam Ģanslarını ve yaģamlarının geri kalan bölümünde topluma maliyetlerini veya katkılarını belirlemektedir. 2 Hükümetin yaptıkları ya da yapmadıkları sonucunda çocuklar, diğer gruplara oranla daha fazla etkilenirler. Çocuğa karģı yansız bir iktisadi politika olmadığından, önerilen politikaların çocukların yaģamlarını, haklarını ve menfaatlerini nasıl etkileyebileceği nadiren göz önünde bulundurulmaktadır. 3 Hükümet politikasının hemen hemen her alanı çocukları bir ölçüde etkilemektedir. Çocuklar eğitim, sağlık, çocuk bakımı ve gençlik hizmetleri gibi kamu hizmetlerini en çok kullananlar arasındadır. Bağımlılıkları ve geliģme durumları; yoksulluk, olumsuz barınma koģulları, çevre kirliliği ve trafik tıkanıklığı gibi sorunlardan aģırı zarar görmelerine yol açmaktadır. 4 7

8 Çocuklar kamu hizmetlerinin parçalanmıģlığından zarar görmektedirler. Bunun sonucunda politikalarda ve uygulamalardaki tutarsızlıklar, hizmetlerin yetersizliği veya tekrarlanması, iletiģim yetersizliği ve karmaģık sorunlara getirilen yetersiz çözümler onları doğrudan etkilemektedir. 5 Çocukların oy hakkı ve hükümetin gündemini etkileyen güçlü lobilere eriģimi yoktur. Örneğin, çocuklar kitle iletiģim araçlarına eriģebilmekte ancak bu eriģim çok sınırlı kalmaktadır; görüģleri merkezi hükümetin eylemlerini çok nadir olarak Ģekillendirebilmektedir. 6 Çoğu ülkede çocuklar, haklarını koruyabilmek için Ģikayet mekanizmalarına, hukuk sistemine ve mahkemelere yalnızca sınırlı ölçüde eriģebilmektedir. Çocukların kaygılarına yanıt vermek ve çocuk hakları ihlallerine çare bulmak özel düzenlemeler gerektirir. YetiĢkinlerin haklarını kullanmak için yararlandıkları mekanizmalardan çocuklar yararlanamaz; yararlansalar bile bu mekanizmalar uygun olmayabilir. 7 Fiziksel, duygusal ve psikolojik açıdan olgunlaģmamıģ olmaları ve bunun sonucunda yetiģkinlere bağımlı olmaları nedeniyle çocuklar istismar ve tacize daha açıktır Söylenenlerle gerçeklik arasındaki boģluğun doldurulması 1989 tarihli Çocuk Hakları SözleĢmesi artık hemen hemen evrensel olarak onaylanmıģtır yılında Dünya Çocuk Zirvesi nde 71 devlet baģkanı, çocuk haklarına öncelik tanımayı taahhüt etmiģtir te düzenlenen Dünya Ġnsan Hakları Konferansı nda çocuk haklarının BM bünyesinde öncelikli olması gerektiği beyan edilerek First Call for Children ilkesi tekrarlanmıģtır. Çocukların insan haklarının bu Ģekilde yaygın biçimde onaylanmıģ olması; yasalarda, politikalarda ve uygulamada gerekli eylemle ne yazık ki nadiren eģleģmiģtir. Haklarla ilgili retorikle çocukların yaģamlarının gerçeklikleri arasındaki uçurum dünyanın çoğu ülkesinde varlığını korumaktadır. Bu uçurumun daraltılması ve hükümetlerin ÇHS yi onaylayarak gönüllü olarak üstlenmiģ oldukları yükümlülüklerden sorumlu tutulabilmeleri için, tek görevi çocuk haklarını desteklemek ve izlemek olan bağımsız kurumların gerekli olduğu giderek daha açık biçimde ortaya çıkmıģtır. Görevleri genel konular olan ombudsmanlar veya insan hakları komisyonları, çocukların hizmetlere eriģimlerine engel olmamakla birlikte, çocukların sorunlarına nadiren hitap ederler. Bunlardan yalnızca birkaçı, çocukların hizmetlerinden haberdar olmasını veya hizmetlerinden yararlanmasını sağlayacak biçimde çalıģma alanlarını tanıtırlar. Ayrıca görev tanımlarında, çocukların ve yetiģkinlerin karģılaģtıkları sorunların birbirlerinden oldukça farklı olduğu gerçeği tanınmayabilir. YetiĢkinlere yönelik hak ihlallerinin çoğu devlet tarafından gerçekleģtirilir. 10 Ancak, çocuklar söz konusu olduğunda, hakları ihlal edenler muhtemelen anne babalar, vasiler ve çocukların yaģamındaki diğer güçlü kiģilerdir. Bu nedenle, görevi açıkça çocuk haklarını korumak ve desteklemek olan kurumların kurulması lehinde ÇHS ilkeleriyle güçlendirilen kanıtlar mevcuttur. 8

9 Çocuk haklarının uygulanması önündeki engeller Hükümetlerin anlayıģı ile çocukların gerçekliği arasındaki uçurumun, aģağıda belirtilenler de dahil olmak üzere pek çok nedeni vardır: Çok sayıda hükümetin taahhüdüne bağlı kalmaması Çok sayıda hükümet ÇHS yi onaylamıģ olmakla birlikte, çocukların yaģamlarında gerçek anlamda bir değiģiklik taahhüdünde bulunduklarına iliģkin bir kanıt yoktur. 11 ÇHS nin etkileri ve gerektirdiği değiģiklikler konusunda yeterince bilinçlenme olmaması Çocukları, hakların sahibi olarak açıkça tanıyan ÇHS nin radikal niteliği çok sayıda hükümet tarafından ne tam olarak kabul edilmekte ne de uygun biçimde anlaģılmaktadır. Özellikle, çocuk haklarını gerçekleģtirmenin gerekli bir adımı olarak, çocukların haklarına saygı göstererek çocuğun yüksek yararını gözetme ilkesi ve çocuğun görüģlerini dinleme ve bu görüģlere göre hareket etme yükümlülüğü ihlal edilmektedir. 12 Ekonomik baskılar Çok sayıda hükümet ÇHS yi uygulamama gerekçesi olarak kaynak eksikliğini göstermektedir. Çocuklara yönelik harcamaların oranını değerlendirmek için sistematik bütçe analizi yalnızca az sayıda hükümet tarafından yapılmıģtır. 13 Çocuk hakları ihlallerini devam ettiren köklü kültürel tavırlar ve önyargılar Hükümetler bunları ele almaya isteksiz olmakta veya bu konuda yetersiz kalmaktadır. 14 Çok sayıda çocuk hakları ihlalinin gizlilik niteliği Çocukları ilgilendiren çok sayıda insan hakları ihlali evde veya çocukların yaģadığı kurumlarda meydana gelmektedir. Savunma veya bağımsız Ģikayet mekanizmalarına eriģemeyen çocukların, hak talep edebilecekleri bir araç bulunmamaktadır. Bu ise, istismar edenlerin cezadan muaf kalmaları ve açığa çıkma riski olmaksızın istismarı sürdürebilecekleri anlamına gelmektedir. 15 Rakip ve daha güçlü lobilerin etkisi Çocuk haklarının çoğunun uygulanması güçlü çıkarları tehdit edebilir. Ġster tehlikeli ölçüde kirli bir çevre oluģmasına neden olan ve gençlerin sağlığını tehdit eden enerji Ģirketleri, isterse yeni ve genç tüketiciler bulmak isteyen sigara üreticileri olsun, hükümetler Ģirket sektörünü korumak için çocuk haklarını kurban edebilirler. 16 ÇOCUKLARA YÖNELĠK BAĞIMSIZ ĠNSAN HAKLARI KURUMLARININ AMAÇLARI VE ĠġLEVLERĠ... Amaçlar Çocuklara yönelik bağımsız insan hakları kurumlarının baģlıca amacı kuģkusuz çocukların insan haklarını izlemek, desteklemek ve korumaktır. Bunun ötesinde, insan haklarını destekleyen mevcut yapılara ve kurumlara, tarihsel bağlama, siyasi duruma ve çocukların durumuna bağlı olarak, değiģik ülkelerdeki ayrı ayrı kurumların görevleri ve öncelikleri kaçınılmaz olarak birbirinden farklıdır.... ĠĢlevler Paris Ġlkeleri ne uygun olan bu amaçlar dört anahtar iģlevle eyleme dönüģtürülebilir. 9

10 1. Çocukların insan haklarını dikkate almaları için politikaları belirleyenleri ve uygulayanları etkilemek Herhangi bir insan hakları kurumu çocuk haklarını savunmak istiyorsa, mevcut yasaların, politikaların ve uygulamaların bu haklara hangi yollarla saygı göstermediğini belirlemeli, bu yollara dikkat çekmeli ve bu aksaklıklara yanıt verecek önlemleri önermelidir. Hemen hemen her ülke ÇHS yi onaylamıģ olduğu için, hükümetin taraf olduğu diğer uluslararası insan hakları belgelerinin yanı sıra, ÇHS de yer alan ilkeler çoğu durumda, bu süreç için gerekli uluslararası standartları belirlemiģtir. ÇHS yalnızca medeni ve siyasi hakları değil, aynı zamanda sosyal, ekonomik ve kültürel hakları da ele alan kapsamlı bir SözleĢme olduğu için, tüm bu hakların korunmasının kurumun görevi kapamına alınması gerekecektir. Çocuk Hakları Komitesi özellikle, tüm diğer hakların analizini ve uygulanmasını Ģekillendirecek dört ÇHS ilkesi belirlemiģtir: Madde 2 tüm haklar bütün çocuklara hiçbir ayrım gözetmeksizin uygulanmalıdır; Madde 3 Çocukları etkileyen tüm giriģimlerde çocuğun yüksek yararı temel düģünce olmalıdır; Madde 6 Çocuklar yaģama, hayatta kalma ve mümkün olan azami düzeyde geliģme hakkına sahiptir; Madde 12 kendilerini ilgilendiren her konuda görüģlerini serbestçe ifade etme ve görüģlerinin ciddiye alınması hakkı. Kurumun, tüm haklarını kullanan bütün çocuklar için bu dört ilkenin ne ölçüde gerçeğe dönüģtüğünü incelemesi gerekecektir. Kurum, aģağıdaki faaliyetlerde bulunarak bu haklara saygı gösterilmesini teģvik edebilir 17 : ÇHS ye uygunluğu değerlendirmek için mevcut yasaların, politikaların ve uygulamaların incelenmesi. Örneğin, Makedonya Çocuk Ombudsmanı, mevzuatı kapsamlı biçimde gözden geçiren ve 2000 yılı Sonbaharında hükümete öneriler sunan bir kurum örneği oluģturmuģtur. Sokakta yaģayan veya çalıģan çocukların daha iyi korunması amacıyla, yasaların gözden geçirilmesi için tavsiyelerde de bulunmuģtur. Ġzlanda Çocuk Ombudsmanı cinsel suç mağduru çocukların daha fazla korunmasını sağlayacak bir mevzuat reformu önermiģtir. Çocukları etkileyen politika veya uygulamalarla ilgili araģtırmalar yapılması ve rapor hazırlanması. Bu, baģkalarının tekliflerine tepki göstermek ve yeni fikirler üretmek anlamına gelmektedir. Bu tür raporlarda açık öneriler getirilecek ve ilgili organlardan belirlenen sorunun düzeltilmesi için eylem önerileriyle birlikte yanıt vermesi istenecektir. Örneğin, Avustralya Ġnsan Hakları Komisyonu, kırsal kesimde ve uzak yerlerdeki okullarda eğitim, yaģa dayalı ayrımcılık ve evsiz çocuklar konularında araģtırmalar yapmıģtır. Ġzlanda Ombudsmanı televizyondaki Ģiddetin 10

11 çocuklar üzerindeki etkisiyle ilgili bir çalıģma yapmıģtır. Mümkün olan en erken aģamada, önerilen yeni mevzuat hakkında görüģ açıklanması veya mevzuatın ÇHS ye uymasını sağlamak için, hükümetten bir çocuk etki değerlendirmesi yapmasının istenmesi. Örneğin, Nikaragua Çocuk ve YetiĢkin Ġnsan Hakları Alt Komisyonu teklif edilen yeni Ceza Kanunu ile nafaka ve öğrenci taģımacılığı mevzuatı hakkında görüģlerini ifade etmiģtir. Ġsveç Ombudsmanının tavsiyeleri Sosyal Hizmetler Kanununa, Ebeveynlik ve Vesayet Kanununa ve Yabancılar Kanununa dahil edilmiģtir. Çocuklar veya ilgili yetiģkinler tarafından çocukların hak ve menfaatlerinin istismar veya ihmal edildiği kaygısı dile getirildiğinde, resmi soruģturmaların yapılması. Örneğin, Avustralya Ġnsan Hakları Komisyonu çocuklar ve hukuk sistemi hakkında, sistemin çocuk haklarını korumadaki baģarısızlıklarını belgeleyen bir araģtırma yapmıģtır. AraĢtırmada; ayrımcılık, adalet ve bakım sistemlerinde yerli grupların aģırı temsili ve çocukların görüģlerinin ısrarla dikkate alınmadığı tesbit edilmiģtir. 2. Çocukların görüģlerine saygı gösterilmesini teģvik etmek ÇHS nin 12. maddesi çocukların kendilerini ilgilendiren her konuda görüģlerini ifade etme ve görüģlerinin ciddiye alınmasını isteme hakkına sahip oldukları ilkesini içermektedir. GörüĢlerinin dikkate alınması hakkı maddi hakların kullanılmasında esas olan usulle ilgili bir haktır ve hem birey olarak hem de grup olarak çocukları etkileyen konulara uygulanır. Çocuklara yönelik insan hakları kurumları 12. maddenin uygulanmasını aģağıdaki Ģekilde teģvik etme sorumluluğunu üstlenirler: Çocukların önceliklerini ve görüģlerini yansıtabilmek için, çalıģmalarının doğrudan çocukların görüģleriyle Ģekillendirilmesini sağlamak. AĢağıdaki kutuda çeģitli yaklaģımlar açıklanmaktadır. Hükümete sunulan önerilerde, raporlarda, hükümet giriģimlerine verilen yanıtlarda, araģtırma önceliklerinde ve bilgi yayma stratejilerinde çocukların görüģlerinin yansıtılmasını sağlamak. Çocukların görüģlerinin diğer organlara doğrudan ve etkin biçimde iletilmesini sağlayacak yapıları kurmak. Kurumlar siyasi arenada ve politika arenasında çocukların görünmezliğine meydan okumada çok önemli bir rol oynarlar. Bu kurumlar çocukların ve gençlerin iktidardakilere ve kitle iletiģim araçlarına görüģlerini ifade edebilecekleri birer kanaldır. Örneğin, Ġsveç Çocuk Ombudsmanının 1998 yılındaki değerlendirmesinde, tüm değiģim sürecinde aktif bir rol oynamaları için çocukların teģvik edilmesine öncelik verilmesi tavsiye edilmiģtir. Çocukların yaģamları ile ilgili her konuda eğitimde, ailede, yerel belediyelerde, sağlık bakımıyla ilgili kararlarda 12. maddeye uygunluğu 11

12 izlemek ve bu maddenin etkin biçimde uygulanmasını sağlamak için gerekli hukuk reformunu teģvik etmek. 12. maddenin uygulanmasında iyi uygulama ve kılavuzluk modellerini tanıtmak ve yaymak. Çocukların hem yerel hem de ulusal düzeyde hükümete aktif katılımını desteklemek için daha etkin mekanizmaların geliģtirilmesinde, hükümetlere bir uzmanlık kaynağı olarak hizmet vermek ve destek sağlamak. Çocukların tam katılımını sağlayacak yaklaģımlar Danimarka Ulusal Çocuk Konseyi, Macaristan Ġnsan Hakları Parlamento Komiserliği ve Rusya Federasyonu nda Ekaterinberg Ģehrindeki Çocuk Hakları Komiseri tarafından, çocukların arayarak fikirlerini ve endiģelerini paylaģmalarına olanak sağlayan direkt telefon hatları hizmete sokulmuģtur. Belli bir konuda görüģlerini almak için çocuklarla düzenlenen toplum toplantıları sokak çocukları veya mülteciler gibi belli bir grup çocuğu veya eğitime eriģim gibi özel bir sorunla ilgilenen daha büyük çocuk gruplarını içerebilir. Alternatif olarak, çocuklar için önemli bir endiģe konusu olan sorunlar hakkında daha genel bir geri bildirim almak için toplantı düzenlenebilir. Örneğin, Güney Afrika Ġnsan Hakları Komisyonu, çocukların mevcut bilgi düzeyi, koģulları, ihtiyaçları ve görüģleri hakkında daha fazla bilgi edinmek için ülke çapında toplantılar düzenlemiģtir. Çocukların, ulusal düzeyde kaygı duyulan sorunları dile getirmek ve tartıģmak üzere toplantıya davet edildikleri ulusal forumlar. Örneğin, Kuzey Ġrlanda Ġnsan Hakları Komisyonu, Haklarla ilgili bir Kanun Tasarısının geliģtirilmesi hakkında daha geniģ çaplı bir istiģarenin parçası olarak, çocuk ve gençlerden oluģan bir çalıģma grubu kurmuģtur. Ombudsmanın veya komiserin fikirleri test edebileceği, öncelikleri danıģabileceği ve çocukların endiģe duyduğu konuları öğrenebileceği çocuklardan ve gençlerden oluģan danıģma grupları. Daimi bir danıģma grubunun veya örneğin eğitim, fiziksel engelliler, çalıģan çocuklar gibi belli bir alanla ilgilenen birkaç grubun bulunması yararlı olabilir. Flaman Çocuk Hakları Komiseri web sitesinde sorduğu sorulara çocukların ve gençlerin yanıt vermesini sağlamak için, biri 6-12 yaģ grubundaki çocuklar ve diğeri de yaģ grubundaki çocuklar için olmak üzere iki bölümden oluģan bir web sitesi kurmuģtur. 3. Çocukları ve yetiģkinleri çocuk hakları konusunda bilinçlendirmek Kimse haklar hakkında bir Ģey bilmediği veya hakları anlamadığı zaman, hakların çok az anlamı vardır. Bilinçlendirme, insan haklarına saygıyı artırma sürecinin ayrılmaz bir parçasıdır. Ġnsan haklarına saygı kültürü yaratmak için koruyucu mevzuat ve uygulama mekanizmaları tek baģına yeterli değildir. ÇHS nin 42. maddesi hükümetleri, SözleĢme hükümlerinin uygun ve etkili araçlarla yetiģkinler kadar çocuklar tarafından da bilinmesini sağlamakla yükümlü tutar. Çocuk Hakları Komitesi hükümetlerin, SözleĢme ilkeleri ve standartları hakkında nüfusun her kesimine bilgi yaymaları konusunda ısrar eder. Çocuklara yönelik insan hakları kurumları, hem çocukların hem de 12

13 yetiģkinlerin çocuk haklarının var olduğunu bilmelerini sağlar ve çocuk haklarının nasıl uygulanabileceğini, bu hakların neden önemli olduğunu ve baģkalarının haklarına saygı gösterilmesi konusunda yarattıkları yükümlülüğü açıklar. Kurumlar insan haklarını desteklemek için, aģağıdakileri de içeren pek çok faaliyette bulunabilirler: Çocuk hakları konusunda bilgi hazırlama ve yayma her yaģta çocuğun çocuk hakları ve bu hakların nasıl kullanılabileceği konusunda eriģebileceği bilgilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu bilgilerin ilgili ülkenin değiģik dillerinde ve bedensel engelliler de dahil olmak üzere tüm çocukların eriģebileceği biçimlerde olması gerekir. Buna ek olarak, çocukların bu bilgileri bulabilecekleri yerlerde yaygın biçimde dağıtılması gerekir. Örneğin, Rusya Federasyonu nda, Volgograd Çocuk Hakları Komiseri, çocuk kurumlarında dağıtılmak üzere, çocuk haklarıyla ilgili kolay okunabilecek bir broģür hazırlamıģtır. Ġsveç de Çocuk Ombudsman ı çocuk hakları ile ilgili bilgilerin daha iyi yayılması için bir proje geliģtirmektedir. Bu haklarla ilgili bilgiler, anne babalar dahil olmak üzere yetiģkinler için de gereklidir. Ailenin istikrarına ve kendi otoritelerine karģı bir tehdit olarak gördükleri çocuk hakları kavramı çok sayıda anne babayı tedirgin etmektedir. Çocukların yalnızca anne babalarının malı olarak değil, hak sahibi olarak tanındıkları bir kültürel değiģimin gerçekleģtirilmesi bu nedenle, çocuklara yönelik insan hakları kurumlarının rol oynayabilecekleri son derece önemli bir görevdir. Örneğin, Guatemala Savunucusu anne babalara çocuk hakları ile ilgili yaygın eğitim programları sunmaktadır. Çocuklarla ilgili verilerin derlenmesi ve analizi Ġstatistiki veriler söz konusu olduğunda, ombudsmanın veya komiserin üç olası iģlevi vardır. Öncelikle, boģlukları veya ayrıģtırılmıģ verilere duyulan gereksinimi belirlemek için, mevcut resmi istatistikleri analiz edebilir. Örneğin, okula kayıtlı çocuk sayısı ile ilgili veriler mevcut olabilir, ancak bu veriler kız çocukların yerli veya azınlık gruplardaki çocuklara göre oranını ortaya koymayabilir. Oysa, insan hakları standartlarına uygunluğu izlemek için bu bilgiler gereklidir. Ġkinci olarak, çocukların yaģamları hakkında bilgi bulunmadığında, araģtırma yaptırarak kendi verilerini üretebilir veya hükümetten gerekli araģtırmaları yapmasını isteyebilir. Örneğin Ġsveç teki Çocuk Ombudsmanı çocuklar ve gençler hakkında istatistiki bir yayın derlemektedir; Norveçli Ombudsman aile hakkında toplanan resmi istatistiklerin, daha çok yetiģkinlerin yaģamları ile ilgili olduğuna dikkat çekmiģtir. Üçüncü olarak kurum, çocukların yaģamlarının niteliğinin daha çok kiģi tarafından anlaģılmasını sağlamak için, mevcut verileri harmanlayabilir ve yayabilir. Ġnsan haklarının okul müfredatı kapsamına alınması Çocuk Hakları Komitesi Çocuk Hakları SözleĢmesinin okul müfredatı kapsamına alınmasını önermiģtir. Bunun için çocuk haklarına saygılı okulların teģvik edilmesi 13

14 gerekmektedir. Çocuk ombudsmanı veya komiseri insan haklarını kapsayan eğitim için ısrar edebilir, her yaģta çocuk için gerekli malzemelerin geliģtirilmesine katkıda bulunabilir ve çocuk odaklı eğitimi destekleyebilir. Makedonya Çocuk Ombudsmanı okullarda çocuk haklarının tanıtımını yaparken, Norveçli Ombudsman ilk ve orta eğitim düzeylerindeki okullarda ÇHS paralelinde önemli reformlar önermiģtir. Kitle iletiģim araçlarının kullanılması Her ülkede bilgi kaynağı olarak medyanın büyük gücü vardır. Çocuklara yönelik insan hakları kurumlarının çok önemli bir görevi de medyayı ortak olarak görmek ve çocuk hakları konusunda bilgi vererek ve insan hakları ihlallerini teģhir ederek, çocuklar arasında ombudsman veya komiser konusunda bilinçlenmeyi desteklemeye teģvik etmektir. Volgograd Çocuk Hakları Komiseri yerel gazetelerde SözleĢme ile ilgili bilgi yaymıģ olup, çocuk hakları ile ilgili sorunlar hakkında düzenli bir TV programı yapmaktadır. Norveçli Ombudsman uzun yıllar düzenli olarak yapılan haftalık televizyon programında çocuklara telefonla sorularını ve kaygılarını dile getirme olanağı sağlamıģtır. Böylece, kurumun itibarı artmıģ, haklar konusunda bilinçlenme sağlanmıģ ve çocuklara bilgi sunulmuģtur. Profesyonel eğitimi Çocuk Hakları Komitesi çocuklarla çalıģan yargıç, öğretmen, sağlık personeli, sosyal hizmet görevlisi, avukat, polis, cezaevi görevlisi vb. tüm meslek mensuplarına insan hakları konusunda eğitim vermenin önemini sık sık vurgulamıģtır. Çocuklara yönelik bir insan hakları kurumunun, her meslek grubunu özellikle hedef alması gereken bu eğitim programlarının geliģtirilmesine katkıda bulunma konusunda oynayabileceği önemli bir rolü vardır. Ekaterinberg Kenti Komiserliği, SözleĢme üzerinde odaklanan bu eğitimi vermiģ olan bir kurumdur. Bilinçlenmeyi artıracak olaylar Çocuklara yönelik bazı insan hakları kurumları 20 Kasım Uluslararası Çocuk Hakları Günü gibi özel yıldönümlerini çocuk haklarını destekleme fırsatı olarak kullanmıģlardır. Ġnsan hakları yarıģmalarına, medya etkinliklerine, çocuk konferanslarına, konuyla ilgili konferanslara veya okul etkinliklerine sponsor olmak da mümkündür. Örneğin, Avusturya çocuk hakları kurumları bir dizi özel konferans, öğrenciler için hazırlanan bir takvim, resmi mektuplar için hazırlanan bir pul, STK lerle uzman seminerler ve bölge parlamento üyeleri tarafından okullara düzenlenen ziyaretler dahil olmak üzere, yaklaģık 100 etkinlikle ÇHS nin 10. Yıldönümünü kutlamıģlardır. Belçika da Flaman Komiser tarafından her sonbaharda düzenlenen çocuk hakları festivali, katılım etkinlikleri ve canlı müzikle bilinçlenmeyi artırmanın eğlenceli bir yoludur yılında festivalin 10,000 ziyaretçisi olmuģtur. 4. Çocukların, hakları ihlal edildiğinde etkin bir telafi aracına sahip olmalarını sağlamak Çocuklar hak ihlallerine meydan okuyacak mekanizmalara eriģebilmelidirler. 14

15 Çocuklara yönelik insan hakları kurumlarının en önemli iģlevlerinden biri bu eriģimin var olmasını sağlamak olmalıdır. Bu amaca ulaģmanın tek bir yolu yoktur, ancak kurumlar arasında bu rolü karģılayan iki model geliģmiģtir. Çocukları bireysel olarak savunan kurumlar Bazı çocuk ombudsmanları veya komiserleri diğer iģlevlerinin yanı sıra bireylerden gelen Ģikayetleri de incelerler. Örneğin, Norveç te Ombudsman çocuklarla anne babalar arasındaki Ģikayetlerde veya hukuki takibat konusu olmuģ davalarda harekete geçememekle birlikte tek tek Ģikayetleri inceleme yetkisine sahiptir. Benzer biçimde Belçika Komiseri (Fransız ve Flaman), Yeni Zelanda Komiseri, Nikaragua Çocuk ve YetiĢkinler Ġnsan Hakları Alt- Komisyonu ve Ekaterinberg Kenti Ombudsmanı ayrı ayrı Ģikayetleri inceleme yetkisine sahiptirler. Çocukları bir grup olarak savunan kurumlar Bu kurumlar ayrı ayrı Ģikayetleri kabul etmek yerine, bir grup olarak çocukların haklarını desteklemek gibi kapsamlı bir görev üstlenirler. Örneğin, Ġsveç te Ombudsman ayrı ayrı davalara müdahale etme konusunda yasal bir yetkiye sahip değildir. Ombudsmanlık makamının çocuklar adına genel sözcü olarak hareket etmesi, çocukların ihtiyaçlarını, haklarını ve çıkarlarını desteklemesi ve Ġsveç Hükümeti nin ÇHS kapsamındaki yükümlülüklerine uymasını sağlaması beklenir. Ġzlanda da Ombudsmanın çocukların toplumdaki konumunu iyileģtirmek, haklarını ve menfaatlerini savunmak gibi benzer bir görevi vardır. Ombudsmanlık makamı bu amaçla, SözleĢmeye uygunluğu desteklemek için politikalarda ve mevzuatta yapılacak reformları önerir. Danimarka Ulusal Çocuk Konseyinin de çocuk haklarını desteklemek gibi kapsamlı bir görevi vardır, ancak ayrı ayrı Ģikayetlere bakma yetkisine sahip değildir. Tüm insan hakları kurumları sınırlı mali kaynaklarla ve insan kaynaklarıyla faaliyette bulundukları için, bu sınırlı kaynakların en etkin biçimde nasıl seferber edilebileceğine karar vermek çok önemlidir. Örneğin, ayrı ayrı Ģikayetleri inceleme taahhüdü, kurumun daha kapsamlı savunu gündemini gerçekleģtirecek zaman bulamamasına neden olabilir. YerelleĢtirilmiĢ Ģikayet mekanizmaları için ısrarcı olunarak, çabalar hedefe daha iyi yönlendirilebilir. Ancak, önemli bir ilke tehlikede olduğunda veya çocuk için adaleti sağlamanın baģka yolu bulunmadığında, her kurumun ayrı ayrı olayları inceleme yeteneğine sahip olması önem taģır. Bu tür kurumların münferit Ģikayetlere yanıt vermek gibi genel bir görev yetkileri olmasa bile, münferit çocuk hakları ihlallerine meydan okuyacak mekanizmaların var olmasını sağlamada rol oynamaları zorunludur. Bu kurumlar örneğin: halihazırda mevcut Ģikayet prosedürlerinin kullanılabilirliğini, etkinliğini ve ne Ģekilde kullanıldığını izleyebilirler. Kurumların bu prosedürlerin çocuklar tarafından kullanılıp kullanılmadığını ve kullanılmıyorsa neden kullanılmadığını 15

16 belirlemeleri ve prosedürlerin nasıl iyileģtirilebileceğini değerlendirmeleri gerekir. Etkin Ģikayet prosedürleri modelleri, bağımsız savunuya eriģim, yeterli kaynak temini, prosedürlerle ilgili tanıtım ve bilgi temini ve personel için daha iyi eğitim konularında da ısrarlı olmaları gerekir; Ģikayet prosedürlerindeki boģlukları belirleyebilirler. Çocuklar çocuk adalet sistemi, kamu bakım hizmetleri, okul, aile veya sağlık bakımı alanlarında hak istismarına itiraz edebilmekte midirler? Bu kurumlar, münferit tüm hak ihlallerine çocuklar tarafından itiraz edilebilmesini sağlamak için, Ģikayet mekanizmalarının kullanılabilirliğinin yaygınlaģması ısrarında aktif rol oynayabilirler; kaygı duyulan konulardaki kalıpları belirlemek için, çocukların Ģikayetlerinden elde edilen bulguları analiz edebilir ve değiģimin gerçekleģmesi için, politikalarla ilgili önerilerde ve tavsiyelerde bu kalıpları dikkate alabilirler. ÇOCUKLARA YÖNELĠK ĠNSAN HAKLARI KURUMLARININ GEREKLĠ ÖZELLĠKLERĠ Çocuklara yönelik bağımsız insan hakları kurumlarının nihai yetkileri, bağımsız hareket etme, iyi araģtırılmıģ bilgiler üretme, saygın ve güvenilir bir varlık sergileme ve çocukları etkileyen önemli sorunlara etkin biçimde yanıt verme yeteneklerine dayanır. BirleĢmiĢ Milletler in Ulusal Ġnsan Hakları Kurumları El Kitabında 18 bu kurumların etkin iģleyiģi için aģağıda belirtilen gerekli özelliklere dikkat çekilmektedir: bağımsızlık açık, kapsamlı ve yeterli yetki eriģilebilirlik iģbirliği hesap verebilirlik Çocukların insan haklarını korumayı amaçlayan kurumlarda bu özelliklerin her biri özel dikkat gerektirir.... Bağımsızlık Ġnsan hakları kurumları hükümetten bağımsız hareket etmelidirler. Ancak bağımsızlık kavramı kuģkusuz mutlak değil, görelidir. Bu kurumların etkili olabilmesi için hükümetle yakın iliģki içinde olmaları gerekmekle birlikte, bu iliģki, bu kurumların gündemi ve öncelikleri hükümet tarafından belirlenecek ölçüde olmamalıdır. Dünyanın çeģitli yerlerindeki insan hakları kurumlarının deneyimleri, aģağıdaki etkenlerin optimum bağımsızlığın korunmasına yardımcı olabileceğini göstermektedir. Yasa ile kurulma: Çocuklara yönelik bağımsız insan hakları kurumlarının tümü olmasa da çoğu, parlamento tarafından kabul edilen ve bu kurumların iģlevlerini, 16

17 görevlerini, statülerini, yetkilerini ve tayin yöntemlerini belirleyen bir yasa ile kurulmuģtur. Norveç, Ġzlanda, Ġsveç, Danimarka, Guatemala, Belçika (Flaman Topluluğu) ve Macaristan daki kurumlar dahil olmak üzere, bu kurumların çoğunun amaçları Çocuk Hakları SözleĢmesi yle iliģkili olarak tanımlanmıģtır. Bu ise, bağımsızlıklarını vurgulayarak, uluslararası hukukun tanıdığı yetkiyi vermektedir. ĠĢlevsel özerklik: bu kurumlar baģka bireylerden, örgütlerden, devlet kuruluģlarından veya mercilerden bağımsız olarak kendi gündemlerini belirleyebilmeli, gerçekleģtirmeye çalıģmalı ve kendi iģlerini yürütebilmelidirler. Örneğin, Belçika da (Flaman) Komiserliğin kurulmasına iliģkin mevzuatta Komiser görevlerini yerine getirirken tümüyle bağımsız olacaktır ifadesi yer almaktadır. Bu tür kurumların hükümetle iģbirliği yapması gerekli olmakla birlikte, hükümet kurumun gündemini dikte edememeli veya kendi önceliklerini belirlemesini engelleyememelidir. Bu kurumlar tavsiyeleri de içeren kendi raporlarını yayınlayabilmeli ve bu raporlar hükümet tarafından değiģikliğe tabi olmamalıdır. Çocukların bu kurumlara güvenebilmeleri için, bu kurumların yalnızca hükümetten bağımsız olarak faaliyette bulunmakla kalmayıp, bağımsız hareket ettiğinin görülmesi de son derece önemlidir. Anahtar personelin iģe alınması ve görevden uzaklaģtırılması: Tayin süreci Ģeffaf ve hükümetten mümkün olduğunca bağımsız olmalıdır. Tayinler tercihen, çocukların insan hakları konusunda çalıģan STK ler dahil olmak üzere, bağımsız organların katılımıyla parlamento gibi temsilci bir organ tarafından yapılmalıdır. Örneğin, Danimarka Ulusal Çocuk Konseyi bir baģkan ve altı üyeden oluģmaktadır. Sosyal ĠĢler Bakanlığı baģkan ve iki üye atamaktadır. Diğer dört üye çocuklar konusunda çalıģan örgütlerden oluģan seçimle göreve gelmiģ bir meclisin tavsiyesiyle atanmaktadır. Çocuklar da mümkün olduğunca tayin sürecine katılmalıdır. BM nin Ulusal Ġnsan Hakları Kurumları El Kitabı nda, Kurumlar, ancak kurumu oluģturan bireyler kadar bağımsız olabilirler. Üyelerinin bireysel ve toplu olarak eylem bağımsızlığını yaratmaya ve sürdürmeye muktedir olmasını sağlayacak özel önlemler olmaksızın, ulusal kurumlara hukuki, teknik ve hatta mali özerklik tanınması tek baģına yetersiz olacaktır 19 ifadesi yer almaktadır. El Kitabında ayrıca, mümkün olduğunda, tayinlerle ilgili aģağıdaki hususları da içeren konuların mevzuat kapsamına alınmasının tercih edileceği tavsiye edilmektedir: tayin yöntemi tayinlerin nasıl ilan edileceği ve personelin iģe alınmasıyla kimin ilgileneceği; tayin kriterleri tabiyet, meslek, nitelikler; tayin süresi ve anahtar personelin yeniden tayin edilip edilemeyeceği; eğer edilebiliyorsa kaç dönem için yeniden tayin edilebileceği; anahtar personeli kimin, neye 17

18 dayanarak ve hangi gerekçeyle görevden alabileceği; ayrıcalıklar ve resmi görev yerine getirilirken yargı muafiyeti gibi dokunulmazlıklar. Mali özerklik: insan hakları kurumlarının mali kaynakları genellikle, bu kurumların bu nedenle hesap vermeleri gereken parlamento veya hükümet tarafından temin edilmekle birlikte, bu husus, bu kurumların hükümetin eylemlerinin veya eylemsizliğinin çocuklar üzerindeki etkisi hakkında dokunulmazlık özelliğine sahip olarak eleģtirel yorumda bulunma kapasitesini etkilememelidir. Bu kurumların mali açıdan iģlevlerini yerine getirebilecek yeterli kaynaklara ihtiyaçları vardır ve bu finansman siyasi kontrolden mümkün olduğunca uzaklaģtırılmalı ve makul bir süre için garanti edilmelidir. Ġdeal olarak, finansmanda değiģiklik yapma teklifi tek bir bakanın kararı yerine uygun inceleme için parlamento tarafından karara bağlanmalıdır. Mümkün olduğunda finansmanın kaynağı ve niteliği kurumun kuruluģ yasasında belirtilmelidir. Kurum mali konularda hükümete değil parlamentoya hesap vermelidir. Kurum ayrıca, hükümet dıģı kaynaklardan ek finansman temin edebilmelidir.... Açık, kapsamlı ve yeterli yetki Çocukların insan haklarını korumak üzere kurulmuģ kurumların iģlevlerini yerine getirebilmeleri için, yasal yetkilerinin ve görevlerinin belirlenmiģ olması gerekir. Bu kurumların kuruluģ belgelerinde ÇHS nin ve ilgili diğer uluslararası insan hakları sözleģmelerinin ve belgelerinin tam olarak uygulanmasını destekleme taahhüdü yer almalıdır. Kurumların özel görevleri ve yetkileri kaçınılmaz olarak birbirinden farklı olacaktır. Ancak, gereksinim duydukları yasal yetkiler aģağıda belirtilen yetkileri içerir: Çocuk hakları ihlallerini araģtırma ve genel soruģturma yapma yetkisi. Bu iģlevlere belgelere eriģim hakkı, bireylerden kanıt göstermelerini isteme yetkisi, kamu kurumlarına ve özel kurumlara girme ve inceleme yapma yetkisi eģlik etmelidir; Çocuğun yasal yollara baģvurmasının mümkün veya uygun olmadığı koģullarda çocuk namına yasal yollara baģvurma yetkisi; Rapor hazırlama ve bu raporların yayınlanması ve yayılması için uygun her yolu kullanma. Bu kurumların çalıģmaları ve çocuk haklarının mevcut durumu hakkında parlamentoya düzenli olarak rapor vermesi de arzu edilir; Çocukların yaģamlarını etkilemesi olası yeni mevzuatın yürürlüğe girmesine veya mevcut mevzuatta değiģiklik yapılmasına veya mevcut mevzuatın iptal edilmesine iliģkin öneriler bakanlar tarafından görüģülürken hükümet ve diğer organlar tarafından kuruma danıģılmasını isteme yetkisi. Hükümet kurumun 18

19 görüģlerini ve tavsiyelerini önemle dikkate almalıdır. Hükümet kurumun tavsiyelerine uymamaya karar verdiğinde, bu karar için kamuya bir açıklama yapmalıdır; Önerilen mevzuat veya politikaların çocuklar üzerindeki olası etkisini belirtmek için düzenlenen çocuk etki beyanlarının geliģtirilmesine bağımsız bir unsur katma yetkisi; SözleĢme kapsamında rapor verme yükümlülükleri konusunda danıģılma yetkisi. ÇHS yi onaylamıģ hükümetlerin onay tarihinden iki yıl sonra ve bundan sonra da her beģ yılda bir Çocuk Hakları Komitesi ne rapor vermeleri gerekmektedir. Kurumun rapordan bağımsız kalması gerekmekle birlikte, hükümetten bu raporları hazırlama sürecinde çocuk hakları kurumlarına danıģmaları ve bu kurumların görüģlerini göz önünde bulundurmaları istenmelidir. Kurumun çocukları etkileyen, mümkün olduğunca çok çeģitli politikalar hakkında hareket etme yetkisine sahip olması da önemlidir. Çocuklar çok çeģitli hizmetlerden yararlanmaktadır, ancak kendilerini etkileyebilecek politikaların geliģtirilmesinde entegrasyon veya iģbirliği eksikliği vardır. Çocuklara yönelik bir insan hakları kurumunun çocuk hakları ve politikalarıyla ilgili her alanda görev yetkisine gereksinimi vardır. Böylece hükümet politikasının çocuklar üzerindeki genel etkisinin daha etkin biçimde anlaģılması kolaylaģacak ve devlet daireleri, yerel belediyeler, yerel düzeyde faaliyette bulunan kuruluģlar ve STK ler arasında daha fazla koordinasyon teģvik edilecektir.... EriĢilebilirlik Çocuk haklarını korumak üzere kurulmuģ bir kurumun etkin olabilmesi için, bu kurumun çocuklar tarafından görünür ve eriģilebilir olması gerekir. Bu nedenle profili yüksek olmalı ve kendisini çocuklara doğrudan tanıtmalıdır. Çocuklar kurumun var olduğunu, neler yaptığını, kuruma nasıl yaklaģacaklarını bilmeli ve kendi çıkarlarını temsil edebileceğine güvenmelidirler. Bu nedenle kurum, prosedürler açısından bürokratik olmamalı, değiģik yaģ gruplarını hedef alan ve çocukların fiilen kullandıkları kanallar (özellikle medya) aracılığıyla yayılan bilgi ve malzeme geliģtirmelidir. Norveç te Ombudsmanın medyadaki yüksek profili, çocukların kuruma aģina olmalarını sağlamıģ ve çocukları kurumla iliģkiye geçmeye teģvik etmiģtir. Çocukların kuruma eriģebilmeleri gerekir. Telefona kolaylıkla eriģilen ülkelerde, ücretsiz direkt telefon hatları çocukların temasa geçmesini sağlayacak etkin bir yol olabilir; internet eriģilebilirliği artırmanın bir baģka yoludur. Çocukların bu teknolojiye kolaylıkla eriģemediği ülkelerde, maliyeti açıkça yüksek olmakla birlikte, çocuklar yerel bürolar aracılığıyla temas kurabilirler. Alternatif olarak kurum, sahada çalıģacak ve hizmetlerini 19

20 doğrudan çocuklara tanıtacak personel atayabilir veya çocukların temas kurabilecekleri bir iletiģim noktası olarak baģka kurumlardaki personelden yararlanabilir. Çocukların danıģma grupları aracılığıyla veya yönetim kurulunda temsil edilerek kurumun yönetimine, izleme ve değerlendirme süreçlerine doğrudan katılmaları gerekir. Çocukların bu Ģekilde doğrudan katılımı olmadan kurum, çocukların kaygılarını ve önceliklerini etkin biçimde yansıtamayacaktır.... ĠĢbirliği içinde çalıģma Çocuklara yönelik ulusal insan hakları kurumlarının hem ulusal hem de uluslararası düzeyde diğer organlarla iģbirliği içinde çalıģmaları gerekir. Bu kurumlar çocuklarla ve çocuklar için çalıģan STK lerle yakın bağlar geliģtirmelidirler. Bu STK ler kurumun yararlanabileceği zengin bir uzmanlık, deneyim ve hizmet temini kaynağıdırlar. STK lerle yapılacak iģbirliği, kurumun mevcut çalıģmanın kapsamını kavramasına, bilgi ve deneyim paylaģımından yararlanmasına yardımcı olacak ve iģin gereksiz yere tekrarını önleyecektir. STK ler çocuk haklarının savunulmasında giderek daha önemli bir rol oynamaktadırlar ve bu savununun kalitesini artırmak için bazı ülkelerde STK koalisyonları oluģturulmuģtur. Çocuk Hakları Komitesi, STK leri kendi ülkelerinde çocuk haklarıyla ilgili bağımsız raporlar sunmaya teģvik etmektedir. Çok sayıda STK insan hakları kurumu kurma çabalarında çok önemli rol oynamıģ olup, çocukların ombudsman veya komiserden yararlanmalarına yardımcı olabilir. Finlandiya ve Ġsrail gibi az sayıda ülkede, STK ler hükümetler tarafından kurulan bağımsız organların yasal yetkilerine sahip olmamakla birlikte, çocuklar için yaptıkları savunu çalıģmalarını tanımlamak için ombudsman terimini kullanmaktadırlar. DeğiĢik ülkelerde çocuklar için çalıģan insan hakları kurumları arasında kurulacak iliģkiler, deneyim ve uzmanlığı paylaģmanın bir yolu olarak yararlı olacaktır.... Hesap verebilirlik Kurum, hükümete ve parlamentoya hesap verebilmelidir. Kurumdan, genellikle faaliyetlerinin geliģimine iliģkin yıllık bir rapor sunması istenir. Ancak kurum, çocukların anlayabileceği raporlar yayınlayarak, çalıģmaların izlenmesine ve değerlendirilmesine katılımlarını teģvik ederek ve kurumun kamu denetimine ve görüģlerine her zaman açık olmasını sağlayarak, kuruluģ amacı olan çocuklara da hesap verebilmelidir. Örneğin, Belçika da (Flaman) Komiser parlamentoya sunduğu yıllık raporu, bir önceki yıl yaptığı çalıģmaları açıklayarak çocuklar için hazırlanan çekici bir gazeteye aktarmaktadır. Bu gazete okullara, kütüphanelere ve gençlik kulüplerine dağıtılmaktadır. 20