ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ DOMATES VE HIYAR FİDESİ ÜRETİMİNDE YETİŞTİRME ORTAMLARINA KATILAN TAVUK GÜBRESİNİN FİDE GELİŞİMİ ve KALİTESİNE ETKİLERİ Doğan DOĞAN BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ANKARA 23 Her hakkı saklıdır

2 Doç.Dr.Köksal DEMİR danışmanlığında Ziraat Mühendisi Doğan DOĞAN tarafından hazırlanan bu çalışma 28/1/23 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından A.Ü.Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan (Danışman) : Doç. Dr. Köksal DEMİR Prof. Dr. Nilgün HALLORAN Doç. Dr. Mehmet ALPASLAN Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Metin OLGUN Enstitü Müdürü

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi DOMATES VE HIYAR FİDESİ ÜRETİMİNDE YETİŞTİRME ORTAMLARINA KATILAN TAVUK GÜBRESİNİN FİDE GELİŞİMİ VE KALİTESİNE ETKİLERİ Doğan DOĞAN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Danışman : Doç.Dr.Köksal DEMİR Bu çalışma yetiştirme ortamlarına tavuk gübresi ilavesinin domates ve hıyar fidelerinin gelişimi üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yürütülmüştür. Araştırmada toplam çıkış oranı (%), gövde uzunluğu (cm), gövde çapı (mm), yaprak sayısı (adet), kök uzunluğu (cm), yaş ve kuru yaprak ağırlığı (g), yaş ve kuru gövde ağırlığı (g), yaş ve kuru kök ağırlığı (g) değerleri belirlenmiş olup, bunların yanında dikime kadar geçen süre (gün) ile çiçeklenme başlangıcına kadar geçen süre (gün) de tespit edilmiştir. Araştırmanın her üç aşamasında da 1, 2, 4 g/1 L dozlarında tavuk gübresi kullanılmıştır. Araştırmanın birinci aşamasında domates ve hıyar fideleri torf ile standart harç ortamlarında yetiştirilmiş, tavuk gübresi tohum ekiminden önce verilmiştir. 4 g/1 L tavuk gübresi ilave edilen torf ve standart harç ortamları birçok özellik yönünden istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. İkinci aşamada ise tavuk gübresinin bekleme yılına göre 1 ve 2 yıllık olmak üzere iki farklı türü kullanılmıştır. Tavuk gübrelerinin bekleme yılı olarak tek başına etkisi önemsiz bulunmuştur. Torf ve standart harçta tavuk gübresinin artan dozlarının etkileri kontrole göre daha fazla olmuştur. Üçüncü aşamada; birinci aşamada beklenen özelliği göstermeyen torfa ilave olarak ithal torf ve sıvı gübreyle besin maddesince zenginleştirilmiş yerli torf kullanılmıştır. Üçüncü denemede en iyi sonuçları multimineral sıvı gübre ile besin maddesince zenginleştirilmiş yerli torf ve standart harç ortamı vermiştir. Ayrıca kullanılan tavuk gübresi dozu arttıkça elde edilen sonuçlar kontrole göre daha iyi olmuştur. Deneme sonucunda tavuk gübresinin kullanımı ve yetiştirme ortamlarının besin maddesince zenginleştirilmesinin fide gelişiminde önemli etkiler gösterdiği tespit edilmiştir. 23, 8 sayfa ANAHTAR KELİMELER: Fide, domates, hıyar, tavuk gübresi, yetiştirme ortamı i

4 ABSTRACT Master Thesis THE EFFECT OF CHICKEN MANURE ADDED GROWING MEDIUM ON GROWTH AND QUALITY IN SEEDLİNG PRODUCTION OF TOMATO AND CUCUMBER Doğan DOĞAN Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Horticulture Supervisor :Assoc. Prof. Dr. Köksal DEMİR This study was carried out to determine the effects of chicken manure applications in growing media on tomato and cucumber seedlings growth. In this experiment, total emergence rate, stem height, stem diameter, leaf number, root length, fresh and dry leaf weight, fresh end dry stem weight, fresh and dry root weight, time until planting and flowering time were determined. At first stage of the experiment, tomato and cucumber seedlings were grown in peat and standard compost and, 1, 2, 4 g/1 L chicken manure were added to growing media before sowing. Plants grown on 4g/1 L chicken manure in peat and standart compost media were found significant in terms of many characteristics studied. At second stage of the experiment, two different types of chicken manure which was stored one and two years, were used. The effects of chicken manure used as first year and second year on the investigated characteristics were not significant. Also, the effect of increasing concentrations of chicken manure in standard compost media and peat were higher than controls. At third stage of experiment, in addition to the peat which is not responded good results at first stage, native peat enriched by liquied nutrients and imported peat were used. In third stage, the best results of all characteristics were obtained from imported peat which was enriched by nutrients. Moreover, when the concentrations of chicken manure were increased, results of all characteristics were better than control. As a result of the experiment, it was determined that application of chicken manure and growing media which was supplemented with nutrients resulted in significant effects on seedling growth. 23, 8 sayfa KEY WORDS: Seedling, tomato, cucumber, chicken manure, growing medium ii

5 TEŞEKKÜR Son yıllarda yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanan tavuk gübresi konusunda beni çalışmaya yönlendiren ve çalışmalarımın her aşamasında yakın ilgi gösteren danışman hocam Doç. Dr. Köksal DEMİR e teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Tezimin gerek laboratuvar, gerek yazım, gerekse istatistik analizlerin yapılması aşamasında bana yardımcı olan eşim Araş.Gör.Uz. Evran DOĞAN ile arkadaşlarım Zir.Yük.Müh. Hale APAYDIN ve Araş.Gör.Uz. Gamze OKÇU ya teşekkür ve şükranlarımı sunarım. Çalışmalarım süresince her türlü desteklerini esirgemeyen Tavukçuluk Araştırma Enstitü Müdürlüğünün çok değerli elemanlarına, Toprak ve Gübre Araştırma Enstitüsü elemanlarından Zir. Müh. Mehmet KEÇECİ ye sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca tezimin gerçekleştirilmesi sırasında çeşitli aşamalarındaki yardımlarından dolayı Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Başkanlığı na ve çalışanlarına teşekkür ederim. Doğan DOĞAN Ankara, 23 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii SİMGELER DİZİNİ... vi KISALTMALAR DİZİNİ... vii ŞEKİLLER DİZİNİ... viii ÇİZELGELER DİZİNİ... x 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ Yetiştirme Ortamı ile İlgili Çalışmalar Tavuk Gübresinin Besin Maddesi İçeriği Konusunda Çalışmalar Tavuk Gübresinin Kullanımı İle İlgili Çalışmalar MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Bitkisel Materyal Yetiştirme Ortamları Yetiştirme Materyalleri Katkı Maddeleri Yöntem Ortamların Hazırlanması Ortamların Sterilizasyonu Yetiştirme Yerlerinin Hazırlanması ve Bakım İşlemleri Verilerin Değerlendirilmesi ARAŞTIRMA BULGULARI I. Aşama Deneme Bulguları Domates Fide Özelliklerine Ait Sonuçlar Hıyar Fide Özelliklerine Ait Sonuçlar II. Aşama Deneme Bulguları Domates Fide Özelliklerine Ait Sonuçlar Hıyar Fide Özelliklerine Ait Sonuçlar iv

7 4.3. III. Aşama Deneme Bulguları Domates Fide Özelliklerine Ait Sonuçlar Hıyar Fide Özelliklerine Ait Sonuçlar TARTIŞMA VE SONUÇ... 7 KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ... 8 v

8 KISALTMALAR DİZİNİ H HG1 HG2 HG4 T Y T y G1 T y G2 T y G4 HG 1 1 HG 1 2 HG 1 4 HG 2 1 HG 2 2 HG 2 4 T y G 1 1 T y G 1 2 T y G 1 4 T y G 2 1 T y G 2 2 T y G 2 4 T i T i G1 T i G2 T i G4 T y S T y SG1 T y SG2 T y SG4 Harç Harç+ Tavuk Gübresi 1 g Harç+ Tavuk Gübresi 2 g Harç+ Tavuk Gübresi 4 g Yerli Torf Yerli Torf+ Tavuk Gübresi 1 g Yerli Torf+ Tavuk Gübresi 2 g Yerli Torf+ Tavuk Gübresi 4 g Harç+1 Yıllık Tavuk Gübresi 1 g Harç+1 Yıllık Tavuk Gübresi 2 g Harç+1 Yıllık Tavuk Gübresi 4 g Harç+2 Yıllık Tavuk Gübresi 1 g Harç+2 Yıllık Tavuk Gübresi 2 g Harç+2 Yıllık Tavuk Gübresi 4 g Yerli Torf+1 Yıllık Tavuk Gübresi 1 g Yerli Torf+1 Yıllık Tavuk Gübresi 2 g Yerli Torf+1 Yıllık Tavuk Gübresi 4 g Yerli Torf+2 Yıllık Tavuk Gübresi 1 g Yerli Torf+2 Yıllık Tavuk Gübresi 2 g Yerli Torf+2 Yıllık Tavuk Gübresi 4 g İthal Torf İthal Torf+Tavuk Gübresi 1 g İthal Torf+Tavuk Gübresi 2 g İthal Torf+Tavuk Gübresi 4 g Yerli Torf+Sıvı Gübre Kontrol Yerli Torf+Sıvı Gübre +Tavuk Gübresi 1 g Yerli Torf+Sıvı Gübre +Tavuk Gübresi 2 g Yerli Torf+Sıvı Gübre +Tavuk Gübresi 4 g vi

9 SİMGELER DİZİNİ % Yüzde oran cm Santimetre EC Elektriksel kondaktivite g Gram ha Hektar kg Kilogram L Litre mg Miligram ml Mililitre mm Milimetre o C PE ph ppm µ Mikron v.d ve diğerleri Santigrat derece Polietilen Hidrojen iyonlarının negatif logaritması (asitlik değeri) Milyonda bir kısım vii

10 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1 Denemenin I. Aşamasında kullanılan yetiştirme ortamları ve viyolleri 23 Şekil 3.2 Denemenin II. Aşamasında kullanılan yetiştirme ortamları ve viyolleri 24 Şekil 3.3 Denemenin III. Aşamasında kullanılan yetiştirme materyali. 24 Şekil 3.4 Denemede kullanılan yetiştirme masaları 29 Şekil 4.1 I. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresinin dozlarına göre değişimi 34 Şekil 4.2 I. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk. gübresi dozlarına göre değişimi Şekil 4.3 I. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi.. 36 Şekil 4.4 I. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi.. 37 Şekil 4.5 I. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi. 4 Şekil 4.6 I. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi.. 41 Şekil 4.7 I. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi.. 42 Şekil 4.8 I. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi.. 43 Şekil 4.9 II. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk. gübresi dozlarına göre değişimi.. 47 Şekil 4.1 II. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi.. 48 Şekil 4.11 II. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi.. 49 Şekil 4.12 II. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi.. 5 Şekil 4.13 II. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi 53 viii

11 Şekil 4.14 Şekil 4.15 Şekil 4.16 Şekil 4.17 Şekil 4.18 Şekil 4.19 Şekil 4.2 Şekil 4.21 Şekil 4.22 Şekil 4.23 Şekil 4.24 II. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi 54 II. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi 55 II. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi 56 III. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi 59 III. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi III. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi 61 III. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi 62 III. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi 66 III. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi 67 III. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi 68 III. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimi 69 ix

12 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 İthal torfun bazı özellikleri 22 Çizelge 3.2 Tavuk gübresine ait bazı elementlerin içeriği ve kimyasal özellikleri 25 Çizelge 3.3 Torf ortamına ilave edilen sıvı gübrenin bileşimi.. 26 Çizelge 3.4 Yetiştirme ortamı ile kullanılan tavuk gübresine ilişkin deneme planı 27 Çizelge 3.5 Denemeye ait üretim takvimi 3 Çizelge 4.1 I. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimine ait tanıtıcı istatistikler.. 33 Çizelge 4.2 I. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimine ait tanıtıcı istatistikler.. 38 Çizelge 4.3.a II. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimine ait tanıtıcı istatistikler 44 Çizelge 4.3.b II. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimine ait tanıtıcı istatistikler 45 Çizelge 4.4.a II. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimine ait tanıtıcı istatistikler 51 Çizelge 4.4.b II. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimine ait tanıtıcı istatistikler 52 Çizelge 4.5.a III. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimine ait tanıtıcı istatistikler.. 57 Çizelge 4.5.b III. Aşama domates fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimine ait tanıtıcı istatistikler.. 58 Çizelge 4.6.a III. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimine ait tanıtıcı istatistikler 63 Çizelge 4.6.b III. Aşama hıyar fidesi özelliklerinin yetiştirme ortamı ve tavuk gübresi dozlarına göre değişimine ait tanıtıcı istatistikler 64 x

13 1.GİRİŞ Bitkisel üretimin diğer dallarında olduğu gibi sebze tarımında da başarıyı etkileyen en önemli konulardan birisi, çoğaltma materyali olan tohumluk ve iyi bir tohumluktan elde edilen kaliteli fidelerdir. Birçok sebze türünde, özellikle sera yetiştiriciliğinde zamandan, yerden ve enerjiden tasarruf vb. faktörlerden dolayı, tarlada doğrudan tohum ekimi yerine fide ile yetiştirme yöntemi kullanılmaktadır. Sebzecilikte ileri seviyeye gelmiş bazı ülkelerde, fidecilik konusu ayrı bir bilim dalı halini almıştır. Fidelerin modern yöntemlerle ve sağlıklı biçimde yetiştirilmesi, fideciliği normal üretimden ayırmış ve ayrı bir sektör olarak değerlendirilmesine neden olmuştur. Bu yüzden yalnızca fide üretimini amaçlayan işletmeler ortaya çıkmış, modern yetiştirme ortamına sahip bu işletmeler, yeni teknolojileri uygulayarak tarımda Fidecilik Sektörü nün doğmasına yol açmıştır. Ülkemizde ise fide ile yetiştiricilik yaygın olarak kullanılmasına rağmen, fidecilik sektörünün önemi geç anlaşılmıştır. Fide yetiştiriciliği için uygun ortam ve yöntemler konusunda çalışmalar sınırlı kalmıştır. Açıkta ve örtüaltı tarımında yapılan yetiştiricilikte, iyi kalitede fide elde etme konusunda sorunlarla karşılaşılmış ve yine bu konuda istenen bilgi düzeyine tam olarak ulaşılamamıştır (Şeniz 1984, Duyar 1986, Yanmaz 199). Başarılı üretim için en önemli konulardan birisi sağlıklı ve pişkin fide elde edilmesidir. Bitkisel üretimde ilk üretim materyali olan fidenin herhangi bir aksaklığa meydan vermeyecek şekilde yetiştirilmesi önemlidir. Fide kalitesini etkileyen en önemli faktörlerden birisi, fidenin yetiştirildiği ortamdaki bitki besin maddelerinin yarayışlı miktarlarıdır. Türkiye'de önemli miktarlarda üretimi yapılan tavuk yetiştiriciliği atığını değerlendirmek ve tarımsal faaliyetler sonucu açığa çıkan çeşitli atıkların yarattığı çevre kirliliği sorununa çözüm bulmak için günümüzde her türlü kaynağın değerlendirilmesi ve her çareye 1

14 başvurulması gerekmektedir. Nitekim, aşırı kimyasal azotlu gübreleme, bitki bünyesinde insan sağlığına zararlı olan nitrat birikimini artırmaktadır. Oysa organik kökenli gübreler, bitkilerdeki nitrat içeriğini hiç gübreleme yapılmamış olan kontrol bitkilerine göre önemli oranda değiştirmemiştir (Şensoy v.d., 1996; Demir v.d., 1996). Hayvan varlığı bakımından iyi durumda olan ülkemizde yılda yüz milyon ton gübre materyali elde edilmesine karşılık, bunun büyük bir kısmının yakacak amacıyla kullanılması ve hayvan besleme sistemimizin çoğunlukla yayla otlatma sisteminde olması sebebiyle hayvan varlığımızdan gübre üretimi yönünden yeterli derecede istifade edilememektedir (Çolakoğlu, 1996). Bu durumda, tezek yapımında kullanılmayan ve etkili madde içeriği daha yüksek olan ve günden güne artan tavuk sayısına bağlı olarak üretimi de artan tavuk gübresi organik kökenli bitki besin maddesi rezervi olarak önemli bir kaynak oluşturmaktadır. Tavukçuluk yapılan işletmelerde, sulu tavuk gübresi depolardan çevreye taşması ve pis kokusu nedeniyle önemli bir çevre sorunu olmaktadır. Bu nedenle sulu tavuk gübresinin çevreyi kirleten ve sağlığı bozan bir konumdan çıkarılması, bitkiye olan toksik etkisinin azaltılarak organik gübreye dönüştürülmesi ve tarıma kazandırılması gerekmektedir. ABD ve Avrupa'nın gelişmiş ülkeleri tavuk atık maddelerini işleyerek; hayvan yemi ve gübre üretiminde kullanarak sorunu yıllar önce çözmüşlerdir. Topraktaki azotun deposu olarak kabul edilen, genellikle % 5 oranında azot kapsayan organik madde topraklarımızda oldukça düşük seviyede bulunmaktadır. Topraklarımızın ancak % 6.1 inde yeter ve fazla düzeyde organik madde bulunmaktadır. Türkiye topraklarının % 75 inin organik madde yönünden fakir olduğu bilindiği halde ve tarımda ihtiyaç duyulan organik gübrenin tamamı ahır gübresinden karşılanamıyorsa yurdumuzda her geçen gün artan tavuk gübresinin işletmeler için sorun olması bir çelişki örneğidir. Ayrıca organik tarım uygulamaları gün geçtikçe daha fazla önem kazanmaktadır. Organik tarımın amacı, toprak ve su kaynakları ile çevre, bitki, hayvan ve insan sağlığını korumaktır (Er, 1999; Yanmaz, 1996). Ekolojik tarımın ekonomik olabilmesi ise organik gübreler ve toprak düzenleyicilerin etkin kullanımına bağlıdır (Aydeniz ve Brohi 1993). Bu nedenle çeşitli organik materyallerin tarımda kullanım olanaklarının daha ayrıntılı olarak araştırılması gereği ortaya çıkmaktadır. 2

15 Organik tarımda kullanılabilecek en önemli bitki besin maddesi kaynakları: büyükbaş hayvan, küçükbaş hayvan ve kanatlı hayvan gübreleri ile bitkisel atıklardır. Bu organik maddeler bir yandan toprağı bitki besin maddelerince zenginleştirirken, diğer taraftan toprağın fiziksel özelliklerini de iyileştirmektedirler. Bu maddelerin uygulanmasıyla, toprağın su tutma kapasitesi ve havalanma oranı artmakta ve toprak mikroflorası zenginleşmektedir (Anonim, 1996). Tarım Bakanlığı verilerine göre 2 yılında kimyasal gübre tüketim miktarımız 5.5 milyon tondur, bu değerin 1,5 milyon tonu ithal edilmektedir. Ayrıca büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığımızın gün geçtikçe ekonomik sebeplerden dolayı üretiminde azalmasına karşın etçi ve yumurtacı tavuk sayısı artmaktadır. Devlet İstatistik Enstitüsü kurumunun 21 verilerine göre toplam tavuk sayımız yaklaşık 2 milyon adettir. Buradan kısa bir hesap yapılırsa; Akbay (1981) ın belirttiğine göre; bir tavuk yılda 6-7 kg gübre üretirse yıllık tavuk gübresi miktarımız 13 milyon ton a ulaşmaktadır. Modern tarım uygulamaları içerisinde ticari gübrelerin kullanılması en önemli girdilerden birini oluşturmaktadır. Ancak ticari gübre kullanımındaki dengesizliklerin neden olduğu çevre sorunları yanında, gübre fiyatlarındaki artış kısıtlayıcı faktörler olarak görülmektedir. Sürdürülebilir tarım kavramının temel unsurlarından olan organik gübre uygulamaları yukarıda belirtilen her iki sorunun çözüm olasılıklarından sayılmaktadır (Haktanır v.d., 1995). Kimyasal gübrelerin ithal edilerek önemli ölçüde döviz kaybına yol aşmasının yanında önemli miktardaki tavuk gübresinin atıl durumda kalması üzücü bir olay olarak karşımıza çıkmaktadır. İşletme sistemine bağlı olarak iki tip tavuk gübresi elde edilmektedir. Birincisi kafes sistemi işletmelerden elde edilir ki bu suluk ve yemliklerden suyun ve yemin dökülmesi nedeniyle tavuğun katı ve sıvı gübresiyle birlikte bol su, tüy ve yem artığı içerebilmektedir. İkincisi yer tavukçuluğu yapan, altlık kullanan işletmelerden elde edilir ki, bu tavuğun katı ve sıvı gübresi yanında bol miktarda altlık da içermektedir. Tavuk gübresinin diğer gübrelerden en önemli farkı; tavuğun üreme organları, kalın bağırsakları ve idrar yollarının aynı delikle dışarı açılması, dışkının idrarla karışmış olarak dışarı atılması ve bu nedenle 3

16 azot bakımdan oldukça zengin olmasıdır. Her iki işletme tipinde de kümes içerisinde uygun tedbirler alınmazsa bekleme sonucunda özellikle azotun amonyak şeklinde kaybolma ihtimali bulunmaktadır. Tavuk gübresinin tarımsal üretimde kullanılmasıyla bitki besin elementi elde edilmesinin yanında önemli bir atık sorununun çözümüne de önemli katkılar sağlanabilecektir. Çalışmada ülkemizde organik gübre yönünden önemli potansiyele sahip olan tavuk gübresinin sebze fide üretiminde kullanılabilirliğinin belirlenmeye çalışılmıştır. Kullanımda tuzluluk ve amonyak çıkışı nedeniyle dikkatli olunması gereken tavuk gübresinin farklı dozlarda yetiştirme ortamlarında denenerek fide kalitesine etkilerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. 4

17 2. KAYNAK ÖZETLERİ 2.1. Yetiştirme Ortamı ile İlgili Çalışmalar İdeal bir yetiştirme ortamının, iyi havalanma sağlayan, bitkinin büyümesi için yeterli miktarda su tutan ve fazla suyun dışarı sızmasına izin veren bünyede olması gereklidir. Yetiştirme ortamı olarak yaygın kullanılan ve toprakta bulunan organik maddelerin parçalanmasıyla oluşan torf, genellikle kolloid yapıda olup, toprağın fiziksel özelliklerini düzelten, sıcaklığını ayarlayan, su ve besin maddelerinin tutulmasına yardımcı olan bir madde olarak tanımlanmıştır (Kaşka ve Yılmaz 1974). Macit ve Eser (1977), sera patlıcan yetiştiriciliğinde kaliteli tohum temininden sonra en önemli faktörün dezenfekte edilmiş iyi bir harç olduğunu belirtmişlerdir. Araştırıcılar, harcın hastalıklardan arınmış, mümkün olduğu kadar ucuz ve kolay temin edilebilen maddelerden yapılması gerektiğini, ülkemizde bu amaca yönelik olarak kullanılabilecek materyallerin yanmış sığır veya koyun gübresi, orman toprağı, bahçe toprağı, dere kumu ve perlit olduğunu, ancak burada önemli olan konunun bu maddelerin hangi oranlarda karışımlarda yer alacağının belirlenmesi olduğunu belirtmişlerdir. Baş (198), Gray ve Steckel adlı araştırmacıların, marul ve salatalarda kök çıkışı ve gelişiminin veya her ikisinin yüksek tuz konsantrasyonundan etkilenip etkilenmeyeceğini, çimlenme ortamına eklenen büyüme hormonlarının, tuz konsantrasyonlarının engelleyici etkilerini ortadan kaldırıp kaldırmayacağını gözlemek amacıyla denemeler yaptıklarını bildirmiştir. Bu amaçla su + NH 4 NO karışımının çeşitli dozları ile nemlendirilmiş olan ortama marul ve salata tohumları ekilmiş ve oluşan bitkilerin kök gelişimi ve yapısı incelenmiştir. Sonuçta yüksek tuz konsantrasyonlarından köklerin etkilendiği ve hormon uygulamasının tuz konsantrasyonunun olumsuz etkisini ortadan kaldırmadığı tespit edilmiştir. Araştırıcı yüksek tuz konsantrasyonunun bitkiler için engelleyici etkisinin olduğunu, ayrıca hormon uygulaması yapılsa bile bunun ortadan kaldırılamadığını da açıklamıştır. 5

18 Ayrıca Yazgan (1981), fide topraklarında ph nın 6. ile 6.8 arasında olması ve fide yetiştirme tekniği ilerledikçe sıvı gübrelere verilen önemin artması gerektiğinden bahsetmiştir. Araştırıcı, fidelere dikimden bir kaç gün önce kompoze gübrelerle hazırlanmış başlangıç gübresi verilmesinin uygun olacağını bildirmiştir. Yetiştirme ortamlarından torf ile ilgili açıklamalarda bulunan Munsuz vd (1982), torfun düşük hacim ağırlığı, su tutma kapasitesinin yüksek olması nedeni ile sebze tarımı için ve çoğu ortam karışımları için çok elverişli bir madde olduğunu, ancak kalitesinin torfu oluşturan bitkilerin yapısına bağlı olarak önemli ölçüde değişebildiğini belirtmiştir. Ayrıca hayvan gübresinin çok eskiden beri ortam düzenleyicisi olarak kullanıldığını, ancak bu gübrenin devamlı aynı özellikte olmaması nedeniyle kullanımının kısıtlandığını bildirmişlerdir. Benzer şekilde yapılan açıklamalarda içeriğinde % 5 den fazla organik madde içeren topraklara torf adı verilmektedir. Torflar kuru ağırlıklarının 2-3 katı kadar su tutabilmektedir. Su tutma kapasiteleri mineral topraklara göre, on katı daha fazladır. Torf her türlü sebzenin yetiştirilmesine elverişli olup, gevşek bir yapıya sahiptir. Ancak gevşek yapısına rağmen bitki köklerini iyi bir şekilde kavrayabilmektetir.(akalan 1983, Hartman ve Kester 1983, Çaycı 1989). Doğrudan saksılara tohum ekiminin daha çok kabakgiller ve baklagiller gibi şaşırtmaya karşı hassas türlerde uygulandığını bildiren Günay ve Abak (1982), şaşırtma ortamı olarak kullanılan standart harçların, toprak, torf, organik madde çürüntüleri, kum, perlit ve benzeri maddelerin değişik oranlarda karıştırılmasıyla hazırlandığını belirtmişlerdir. Yapılacak çalışmalarla ortamın su tutma kapasitesini ve porozitesini artıracak, çiftlik gübresinin yerini alabilecek kolay, bol ve ucuz bulunabilecek organik maddelerden tavuk gübresi kullanılmasını vurgulamışlardır. Sevgican(1982), hıyar fidelerinin şaşırtılması sırasında köklerin çok çabuk kırıldığını ve gövdelerinin çok gevrek yapıda olmasından dolayı çabuk zararlandığını belirtmiştir. 6

19 Araştırıcı, hıyar fidelerinin toprak bloklarda ve saksılarda yetiştirilmesinin ve bitkilerin toprakla birlikte dikilmesinin ve jiffy saksılarda ve toprak bloklarda olduğu gibi kapları ile birlikte konulmasının, meydana gelecek kök ve gövde zararlanmalarını ortadan kaldıracağını ve bu yöntemin önerilmesi gereğini özellikle vurgulamıştır. Ol khovskii (1984), fide üretim ortamlarında bıçkı atıkları veya torf kullanımı ile, ortamda bulunan besin maddelerinden bitkilerin daha fazla yararlanabileceğini ve bu sırada ortam neminin %7-8 oranında korunabileceğini, böylece bitkilerde verim ve kalitenin yükseltilebileceğini belirtmiştir. Şeniz (1984), sera sebzeciliğinde başarının iyi bir kök sistemine sahip fidelerle elde edileceğini, bu amaçla tohum ekiminde ve fide dikiminde bahçe toprağı + kum + ahır gübresi içeren standart harçların kullanılması gerektiğini ve bunun da erkenciliği ve verimi olumlu yönde etkileyeceğini vurgulamıştır. Toprakların ıslahı ve yetiştirme yerlerinin fiziksel özelliklerinin düzenlenmesi amacıyla toprak düzenleyici maddelerin kullanılmasını öneren Çaycı (1989), bu amaçlarla günümüzde çiftlik gübresi, torf gibi doğal organik, perlit, cam yünü, vermikulit gibi mineral kökenli subsrat ve toprak düzenleyicilerin kullanıldığını bildirmiştir. Araştırıcı, substratın uygun bir yetiştirme ortamı olabilmesi için, fazla miktarda su tutabilmesinin ve su ile hava hacmi arasında denge bulunmasının önemli olduğunu saptamıştır. Yoltaş (199), ülkemizde sera sebzeciliğinin önemli merkezlerinden olan Fethiye'nin Kumluova yöresindeki üreticilerin %16'sının fideleri dezenfekte edilmiş harçlarda, %58'inin yalnız çiftlik gübresinde, %28'inin ise 3/4 çiftlik gübresi + 1/4 kum karışımından yapılan harçta yetiştirmekte olduğunu ve yetiştirme kabı olarak renksiz PE torbaları yaygın bir şekilde kullandıklarını belirtmiştir. Harç yapımında yapılan hatalar, yeteri kadar fidenin elde edilememesine ve yine tohum, zaman, işgücü ve hatta ürün kaybına neden olmaktadır. Harç karşımınları torf gibi ortamlar 7

20 karşısında ağırlığının fazla olması ve yapımları sırasında bu özelliğinin işçiliği artırmasından dolayı fide üretim maliyetini de yükseltmektedir. Varış ve Altay (1991), fide üretiminde kullanılacak ortamların ve standart bir harcın ülkemizde geliştirilememiş olmasını ülkemiz sera yetiştiricisinin en önemli sorunlarından biri olarak görmektedirler.. Gül ve Sevgican (1992), organik ve inorganik orijinli on faklı yetiştirme ortamının sera marul yetiştiriciliğinde kullanılabilme olanaklarını araştırdıkları çalışmalarında ağaç kabuğu, talaş ve torf içeren ortamların bu amaca uygun olduğunu belirlemişlerdir. Tüzel ve Gül (1992) fide yetiştirme kaplarının hıyar fide kalitesi ile, erkenci ve toplam verim üzerine etkilerini incelemişlerdir. Fidelerin dikim zamanı yapılan ölçümlerde, kil saksıdakilerin daha uzun ve kalın gövdeli oldukları bulunmuştur. Ancak, kil saksıdaki fideler dikime daha geç gelmiş, bu arada geçen 1-2 günlük süre istatistiki önemde bir farklılık ortaya çıkarmamıştır. Kök gelişmesi açısından siyah PE torbadaki fideler zayıf kalmıştır. Beşiroğlu ve Köseoğlu (1993) sonbahar döneminde cam (kontrollü) ve plastik (kontrolsüz) seralarda yaptıkları denemelerde, farklı yetiştirme ortamlarının ve kaplarının domatesle fide kalitesi üzerine etkilerini araştırmışlardır. Araştırmada fide kalitesi ile doğrudan ilgili özellikler üzerinde durulmuş, yaprak sayısı, yaprak eni-boyu, gövde uzunluğu, gövde kalınlığı, gövde yaş ve kuru ağırlığı, kök uzunluğu, kök yaş ve kuru ağırlıkları belirlenmiştir. En iyi sonuçlar hazır yerli torf (Yeniçağ torfu) ile doldurulmuş, 15x15 cm siyah ve şeffaf PE torbalarda yetiştirilen fidelerden elde edilmiştir. Abak v.d. (1994), domates ve hıyar türlerinde agregat kültürü şeklinde topraksız yetiştiricilik için elverişli ortamları araştırdıkları denemelerinde domateste yerli torf, mantar kompostu atığı, volkanik tüf; hıyarda ise yerli ve ithal torf, kum, ağaç talaşı, çeltik kavuzu, perlit ve bunların karışımlarını kullanmışlardır. Araştırma sonucunda, domates ve hıyarda için torf, mantar kompostu atığı ve volkanik tüf karışımlarının iyi sonuç verdiğini, topraksız yetiştiricilikte verimin uygun ortamlarda yükseldiğini saptamışlardır. 8

21 Şirin (1995), farklı saksı hacimlerinin ve yetiştirme ortamlarının sera domates yetiştiriciliğinde verim ve kalite üzerine etkilerini belirlemek amacı ile yaptığı çalışmada torf, perlit, 1:1 torf-perlit olmak üzere üç farklı ortam ile 8 ve 16 litrelik iki farklı saksı hacmi kullanmıştır. Araştırma sonucunda iki farklı saksı boyutunun ve üç farklı ortamın bitki gelişimi üzerine önemli bir etkisinin olmadığını tespit etmiştir. Torf ve kum karıştırılmış atık mantar kompostunun domates bitkisinin gelişimi üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yapılan araştırmada, yetiştirme ortamı olarak %1 Torf ve %1 AMK (atık mantar kompostu), %25, %5 ve %75 oranlarında torf ile karıştırılmış AMK ve %5 AMK+%25 Torf+%25 Kum, %5 Torf+%25 AMK+%25 Kum karışımı kullanılmıştır. %1 Torf ortamında yetiştirilen domates bitkilerinde, gövde ve kök kuru ağırlıkları diğer uygulamalardan daha yüksek bulunmuştur. (Çaycı v.d. 1998). Güvenç v.d. (1998), farklı yetiştirme ortamlarının hıyarda fide gelişmesi ile mineral madde miktarına etkisini belirlemek amacıyla yaptıkları denemede, ortam olarak tınlı toprağa farklı oranlarda torf ile kullanılmış, taze ve bekletilmiş mantar kompostu karıştırılarak hazırlanmış harç kullanmışlardır. Gerek bitki gelişmesi gerekse mineral madde kapsamının ortama torf katılması ile daha fazla etkilendiğini tespit etmişlerdir. Sevgican (1999), yetiştiricilikte kullanılacak olan katı ortamların; havadar ve drenajının iyi olması, çözünebilir tuz miktarının az, katyon değiştirme kapasitesinin yeterli, standart ve homojen olması, zararlı böcek, nematod ve yabancı ot tohumlarından arındırılmış olması, sterilizasyonundan sonra biyolojik ve kimyasal özelliklerini kaybetmemesi, kimyasal bakımdan etkisiz olup, bitkiye toksik etki yapmaması, kolay ve ucuz bulunabilmesi gibi özellikleri taşıması gerektiğini bildirmektedir. 9

22 2.2 Tavuk Gübresinin Besin Maddesi İçeriği Konusunda Çalışmalar Tavuk gübresinin besin maddesi içeriğini saptamak amacıyla pek çok araştırma yapılmıştır. Bunlardan Wolf (1965) un yaptığı çalışmada taze tavuk gübrenin içeriğinin % 51.9 su, %3.8 organik madde, % 1.78 N, % 1.78 P, % 1 K, % 1 Na, %.7 Ca ve % 1.6 Mg olduğu belirlenmiştir. Pratt v.d. (1973),yaptıkları iki farklı araştırmada tavuk gübresi içindeki organik azotun % 9 ının ilk yıl, % 1 unun ikinci yıl, % 5 inin de üçüncü yılda mineralize olduğunu tespit etmişlerdir. İkinci denemeyi Virginia eyaletinde yapmışlar ilk yıl % 5 si, ikinci yıl % 12 si, üçüncü yıl ise % 5 ve dördüncü yılda % 2 oranında minerallerin serbest kaldığını tespit etmişlerdir. Liebhardt v.d. (1979), tavuk gübresinin tarımsal üretimde kullanılmasının yalnızca bitki besin elementi sağlaması olmayıp, aynı zamanda önemli bir atık sorunun çözümüne yardımcı olacağını ve araziye uygulamada aşırı kullanımlar nedeniyle yüzey ve yer altı suların nitrat bulaşmasına neden olabileceğini belirtmişlerdir. Akbay (1981) ise nem içeriği % 15 olan tavuk gübresi örneklerinin bileşimini % 4.9 N, % 2.1 P, % 2.3 K ve % 5.2 Ca şeklinde bulmuş ve bu şekilde 1 hayvandan elde edilen gübre üretiminin 15 ton dolayında olacağını bildirmiştir. Ayrıca doğal gübrelerin, ticari gübreye kıyasla toprak üzerine farklı etkilerde bulunarak toprağın tarıma elverişliliğini arttırdığını, toprakların su tutma kapasitelerini artırırken, uygun agresyon sağlanması ile birlikte erozyona karşı dirençli bir yapı kazandırdığını ve tavuk gübresinin bu etkilerin yanında içerdiği N, P, K, Ca, Mg, Cu ve Zn elementleri nedeniyle önemli bir bitki besin rezervi oluşturduğunu da belirtmiştir. Sims (1986), 16 broiler yataklığıyla yaptığı çalışmada inorganik N kapsamının, toplam azotun %19 u ile %55 ini oluşturduğunu belirlemiştir. 1

23 Aydeniz ve Brohi (1991) e göre, gübre fermente olduğunda organik azot, bitkiler tarafından alınabilmesi amacıyla kademe kademe yarayışlı hale dönüşmektedir. Tavuk gübresindeki azotun % 65 i, fosforun % 5 si ve potasyumun % 75 i gübre uygulamasının ilk yılında bitki tarafından kullanılabilir hale dönüşmekte diğerleri ise, yavaş yavaş çözünerek, ileriki yıllarda yararlı hale geçmektedir. Aydeniz ve Brohi (1991) e göre, kümes hayvanı gübreleri, ahır gübresi ile karşılaştırıldığında, tavuk gübresinin neminin düşük, kuru maddesinin yüksek ve bitki besin maddeleri oldukça zengin olduğu görülmektedir. Bu nedenle doğrudan kullanılması çoğu kez yanmalara neden olmaktadır. Bu sebeple ya toprağa az miktarda uygulanarak, ya da sap, saman, torf, yosun gibi bitki besin maddesi içeriği düşük materyallerle karıştırılarak zararlı etkisi önlenmeye ve bitki besin maddesi miktarı seyreltilmeye çalışılmalıdır. Payne ve Donald (1991), tavuk gübresinin uygun şekilde muamele edildiğinde hayvan gübreleri içerisinde en değerli gübre olduğunu, broiler (etçi) tavuklarının altlıklı gübrelerinin ortalama besin maddeleri içeriğinin büyük ölçüde değişiklik gösterdiğini, gübre bileşiminin bu şekilde geniş değişim göstermesi nedeniyle, bir tavukçuluk yapılan çiftlikten elde edilen gübrenin tarlalarda kullanılmadan önce gübre içeriğinin belirlenmesi analiz edilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Bir ton altlık broiler gübresinin, nem içeriği % 2 olduğunda, 3.8 kg azot, 29.5 kg fosfat ve 2 kg potasyum içerdiğini saptamışlardır. Blake (1992), kompostlaştırılmış etçil tavukların altlıklı gübrelerin evlerin kenarındaki çimenlik alanlarda ve bahçelerde kullanılmaya çok uygun olduğunu bildirmiştir. Bitkiler için besleyici değere sahip olduğunu ve toprağın yapısını iyileştirdiğini, organik madde kapsamını yükselttiğini, uygun bir şekilde kompost edildiğinde istenmeyen kokunun meydana gelmediğini ve bu nedenle kapalı alanlarda çimlendirme ortamlarında kullanılabileceğini belirtmiştir. Kompostlaştırılmış broiler altlık gübrelerinin; tipindeki ticari gübrelerin analiz değerlerine benzer besin maddeleri içeriğine sahip olduğunu ve bunun gübrede % 2 N, %2 P ve %2 K a karşılık geldiği belirtmiştir. 11

24 Archer (1993), kanatlı hayvanların gübrelerinde suda daha fazla ve kolay çözünen azot içeriğinin yüksek olması nedeniyle yer altı sularının nitratla kirlenmesinde önemli bir sorun teşkil etmesiyle, bir çok ülkede arazide kullanımı konusunda kısıtlamalar veya özel yaptırımlar uygulandığını bildirmiştir. Rubeiz v.d. (1993), 3 t/ha dozunda 1 yıllık altlıklı tavuk gübresi uygulanan arazide toprak ph sının 6,9; 6 t/ha dozunda uygulandığında ise ph ın 6,34 olduğunu tespit etmişlerdir. Ayrıca broiler tavuğu gübresinin 2,4-4,8 ton/ha dozunda ve yumurta tavuğu gübresinin de 3 6 ton/ha dozunda toprağa uygulanmasında sırasıyla 112 kg N/ha, 225 kg N/ha dozuna eşit olduğunu saptamışlardır. Tavuk gübresinin besin maddesi içeriği konusunda çalışmalar yapan Araslan (1994) da tavuk gübresinin % N, % P, % K içerdiğini bildirmiştir. Benzer şekilde Cabrera v.d. (1994) ise tavuk gübresindeki NO 3 ın toplam azotun %4-5 ini inorganik azotun %36-38 ni oluşturduğunu saptamışlardır. Anaç ve Okur (1996), tavuk gübresinin % 2.87 N, % 2.9 P, % 2.35 K,; Aydeniz ve Brohi (1991), % 2 N, % 1.91 P, % 1.88 K, %3.42 Ca, %.52 Mg, 1347 ppm Fe, 333 ppm Mn, 12 ppm Zn,31 ppm Cu; Genç (1998) ise, %.9 N, % 1.1 P, %.85 K, %3.3 Ca, %.26 Mg içerdiğini ortaya koymuşlardır. Bahtiyarca ve Yazgan (1996) ya göre; tavuk rasyonlarında yaygın olarak kullanılan yem materyallerinin toplam fosfor içeriği oldukça yüksek olmasına rağmen bunların pek çoğunda toplam fosforun % 5 - % 8 i fitat formundadır. Bitkilerdeki fitat, fitik asitin kalsiyum, magnezyum, potasyum tuzlarının bileşimi şeklinde bulunur ve % 28.1 fosfor içerir. Fitat bitkilerde fosforun önemli bir formu olup tohumun çimlenmesi esnasında oluşan fitaz, enzimi inositol ve inorganik fosfatlara hidrolize edilmektedir. Tavuk rasyonlardaki fosforun önemli bir kısmı fitat fosforu olduğu için, tavuk gübreleri önemli bir fosfor kaynağı olarak da karşımıza çıkmaktadır. Tavuk gübresini, fosfor içeriği 12

25 ruminantların (inek, keçi, koyun vb.) gübrelerindeki fosfor miktarından 2-3 misli daha fazladır. İnal v.d. (1996), yaptıkları çalışmalarında yataklıklı 15 günlük yumurta tavuğu gübresinin ve 2 yıllık kafesli sistemde yetiştirilen tavukların gübresinin besin içeriklerini sırasıyla % 3.58 %2.18 N, % 1.45 % 1.94 P, % % 2.56 K, %.19 - %.32 Na, % ,67 Ca, % % 4.21 Mg, ppm Fe, ppm Cu olarak tespit etmişlerdir. Korkmaz v.d. (1996) yaptıkları analizlere göre; sulu ham tavuk gübresinden elde edilen değerleri ph 6.95, %.96 N, % 4.67 C, %.27 P, %.42 NH 4 -N, %.2 NO3-N, % 1.34 Ca, %.13 K, %.26 Na ve 6.89 ppm Cu olarak bulmuşlardır. Fan separatöründe kurutulmuş tavuk gübresinden elde ettikleri değerler ise % 2.84 N, %.68 NH 4 -N, % organik C, % 1.78 P, % 9.24 Ca, %.53 K, % 1 Na ve 3 ppm Cu olarak tespit etmişlerdir. Sözüdoğru v.d. (1996), Gale ve Gilmour (1986), adlı araştırmacıların yaptıkları çalışmada uygun koşullar altında tavuk gübresinin mineralizasyonunun hızlı olup, mineralize olabilen azotun çoğunun 2 hafta sonunda serbest kaldığını tespit ettiklerini bildirmişlerdir. Charles v.d. (1997), yılları arasında Alabama da broiler artıkları üzerine yaptıkları araştırma sonuçlarına göre nem miktarının % 19.7 ve kuru ağırlığındaki temel besin maddeleri içeriğinin gübre içeriği % 3.9 N, % 3.7 P, % 2.5 K, % 2.2 Ca, %.5 Mg ve %.4 S olduğunu tespit etmişlerdir. Et tavuğu gübrelerindeki toplam azotun yaklaşık olarak % 25-3 unun bitkilerin kolayca alabildiği üre ve amonyum formunda olduğunu bildirmişlerdir Gupta v.d. (1997), tarafından yapılan araştırmada tavuk gübresinin toksik etkisinin esas kaynağının amonyum ve onionik asit gibi organik bileşikler olduğu saptanmış ve toksitenin nedeninin ağır metaller olmadığı açıkça görülmüştür. 13

26 Korkmaz v.d. (1998), olgunlaştırma ile tavuk gübresinin elektriksel iletkenliğinin azalma eğilimi gösterebileceğini belirtmişlerdir. Ayrıca separasyon işlemiyle, sulu ham tavuk gübresinin elektriksel iletkenliği yüksek sıvı fazı ayrılarak, elde edilen katı kurutulmuş tavuk gübresinin, elektriksel iletkenliğini azalttığını ifade etmişlerdir. Ancak bu işlemle elektriksel iletkenliği azaltılmış bile olsa, kurutulmuş tavuk gübresinin bitkilere ya az miktarda uygulanması yada kompost ve torf gibi besin maddesi içeriği düşük olan materyallerle karıştırılarak kullanılması gereğini vurgulamışlardır. Fan separatöründen geçirilerek kurutulan tavuk gübresinin farklı dozlarının mısır ve çeltikte bitki gelişimi ve azot alınımına etkisini incelemişlerdir. Mısır ve çeltik bitkilerinde tavuk gübresinden gelen azotun % oranı, bitkilerin tavuk gübresi azotundan yararlanma oranı ve 1 kg (NH 4 ) 2 SO 4 gübresine eşdeğer tavuk gübresinin tespitini de yapmışlardır. Sonuçta, tavuk gübresinin artan azot düzeylerinin mısırda sap, çeltikte dane + sap verimlerini ve mısır ve çeltikte azot alımlarını önemli derecede arttırdığını, uygulanan tavuk gübresi miktarı arttıkça mısır ve çeltik bitkilerinde tavuk gübresinden gelen azotun % nin mısırda % den % ye çeltikte % 9.19 dan % e ulaştığına, tavuk gübresi azotundan mısır bitkisinin yararlanma oranının maksimum % 4.61, çeltiğin yararlanma oranının ise % 4.13 olduğunu belirlemişlerdir. Elde ettikleri sonuçlara göre 1kg amonyum sülfat azotuna eşdeğer tavuk gübresindeki azotun miktarı mısır yetiştirilen toprakta 7.74 kg N, çeltik toprakta 9.65 kg N dir. Bu sonuçlar fan separatör kullanılarak kurutulmuş ve % 3.13 N içeren tavuk gübresinin mısır için 5 kg nın, çeltik için 62 kg nın 1 kg amonyum sülfata eşdeğere olduğunu göstermiştir. Erensayın (2), yumurta tavuğunun 1 tonluk taze gübresindeki besin maddesi miktarlarının; % 25 kuru madde, 9.7 kg N, kg P, 4.54 kg K,.14 kg Cu,.42 kg Fe, 2.63 kg Mg,.82 kg Mn, 2.82 kg S,.82 kg Zn olduğunu, kuru gübrede ise % 75 kuru madde miktarı, % 3 N, % 3.9 P 2 O 5, % 2.1 K 2 O olduğunu bildirmiştir. Toprağa atılan gübre mikroorganizmalar tarafından ayrıştırılır. Gübredeki kompleks proteinler, amonyum şeklinde azot bırakarak ayrışmaktadır. Aerobik mikroorganizmalar, amonyum formundaki azotu önce nitrit (NO 2 ) ve daha sonra nitrat (NO 3 ) formlarında azota dönüştürür. Nitrat formundaki azot ise şöyle değişimlere uğrayabilir;bitkiler tarafından yeniden protein 14

27 bileşiklerinin yapısında kullanılır, toprağa fazla miktarda azot verilmiş ve toprak azota doymuş ise nitrat formundaki azot, aşağıya doğru süzülecektir, toprak nemli ve topraktaki hava (oksijenin) oranı az olduğunda anaerobik mikroorganizmalar nitrat formundaki azotu gaz formuna dönüştürerek atmosfere verirler Tavuk Gübresinin Kullanımı ile İlgili Çalışmalar Villiers v.d. (1965) a göre tarafından şeker mısır da tavuk gübresi aynı miktarda besin maddesi içeren ticari gübreye göre ürün miktarını daha fazla artırmış ve asitliğe neden olmamıştır. Parker (1966) de aynı çalışmayı ot verimi üzerine yapmış ve tavuk gübresinin verimi % 6 artırdığını, etkisinin devamlı olduğunu ve asitliliği düşürdüğünü belirtmiştir. Mo Kell v.d.(1965) de tavuk gübresinin çayırda verimi 2.5 katına çıkardığını protein kapsamının % 2 daha fazla olduğunu, kullanıldıktan 7 ay sonra gübredeki N ve P kapsamının yarısını koruduğunu saptamışlardır. Garner (197) ise 6 kg/da tavuk gübresi uygulamasının lahanada verimi % 65 artırdığını bildirmiştir. Minchinton v.d. (1973), tavuk gübresindeki toksik maddeyi, kromotografik yöntemlerle ayırarak bunun 4 amino3-5 dicloro-2,6 lutidine bileşiminde, karbonil grubuna bağlı heterosiklik azot bileşiği olduğunu belirtmişlerdir. Shortakall ve Liebhardt (1975) yüksek dozda uygulanan tavuk gübresinin çimlenme ve gelişmeyi gerilettiğini görmüşler ve bunun sebebi olarak da tuzluluğu göstermişlerdir. Bhangoo v.d. (1988),toprağa, 4.5, 9 t/ha dozlarında verilen tavuk gübresinin Sultani Çekirdeksiz üzüm çeşidinin verim ve kalitesi ile toprağın bazı özelliklerindeki değişimlere etkisini saptamak amacıyla yaptıkları çalışmada, artan dozlarla orantılı olarak tane büyüklüğü, asma başına salkım sayısı, salkım ağırlığı ve dolasıyla üzüm verimi (%26-%61 arasında kontrole göre artış) ve kalitesinin arttırdığını belirlemişlerdir. 9 t/ha uygulaması toprak ph sında azalmaya sebep olmuştur. Toprakta kullanılabilir P, değişebilir K, NO 3, organik madde içeriği ve su tutma oranını arttırdığını tespit etmişlerdir. 15

28 Ogbadu v.d. (1989), patlıcanda yaptıkları bir çalışmada tavuk gübresinin ham lif, titre edilebilir asitlik miktarı ve toplam protein içeriğini önemli ölçüde artırdığını, hemiselüloz içeriğini ise önemli miktarda azalttığını belirlemişlerdir. Giardini v.d. (1992), mineral gübre karışımlarıyla tavuk gübresinin değişik sebze türlerinde yetiştirme yıllarına göre etkileri incelenmiştir. En yüksek verim domates ve ıspanakta tavuk gübresi uygulamasında görülmüş, soğan ve patateste ise birbirine yakın değerler elde edilmiştir. Yine İtalya da yaptıkları ikinci denemede ise tavuk gübresi ve mineral gübrelerin bileşimi ile gübre verilmeyen kontrol uygulamaları kıyaslanmış; tüm gübre uygulamalarının soğanda ve patateste yumru büyüklüğünü, sanayi domateslerinde meyve rengini, ıspanakta protein içeriğini artırdığı saptanmıştır. Domateste ise çözünebilir tuzların asitleri ile ıspanağın yapraklarındaki kurumadde miktarı azalmıştır. Sonbahar ve ilkbaharda toprağa uygulanmasında ise ilkbahar uygulamasının daha etkin olduğu ortaya konmuştur. Salna (1992), yürüttüğü çalışmada toprağa kontrol olarak 1 kg/ha amonyum sülfat, N miktarı kontroldeki N miktarına eşdeğer olacak şekilde hesaplanan 1.8 t/ha et tavuğu gübresi ve 12.8 t/ha yumurta tavuğu gübresi uygulamış, 1.8 t/ha broiler tavuk gübresi uygulaması kontrole göre uzun dönem çilek yetiştiriciliğinde en yüksek verimi vermiştir. Oikeh v.d. (1992), arazi koşullarında domatesin gelişimi ve verimi üzerine 4 farklı organik gübre ve kontrol uygulaması olarakta da kompoze gübrenin etkileri incelemişlerdir. Hektara 1 ton tavuk ve domuz gübresi uygulaması 49 t/ha verim ile göre en iyi sonucu vermiştir. Daha sonra 47 t/ha verim 2 t/ha tavşan gübresinden elde edilmiştir. Kompoze gübre ise 3 t/ha ile hem bitki gelişimini hem de verimi önemli derecede düşürmüştür. Ardemagni v.d. (1994), tarafından yapılan çalışmada, topraksız tarım tekniği ile domates yetiştiriciliğinde tavuk gübresi ve ticari gübrelerin etkisi karşılaştırılmış, tavuk gübresinin verimi 1.5 kat artırdığı, meyve kalitesini iyileştirdiği ve maliyeti düşürdüğü tespit edilmiştir. 16

29 Lu v.d. (1994), saksılarda yaptıkları araştırmada; 13, 26, 53, 16 g/kg oranındaki tavuk gübresi uygulamasının yaprak ve baş lahana bitkilerinde bitki gelişimine ve besin maddesi alımına etkilerini incelemişler, 26 g/kg tavuk gübresi yaprak lahanada şaşırtmadan 7 gün sonra bitkilerin şiddetli bir şekilde zararlanmasına ve ölmesine neden olmuştur. Baş lahanada ise 26 g/kg ile 16 g/kg tavuk gübresi uygulamalarından maksimum kuru madde miktarı sağlanmıştır. Toprağa 53 g/kg ve daha yüksek dozda uygulanan tavuk gübresinin topraktaki amonyum miktarını ve tuzluluğu arttığını ve bunun da şiddetli tuzluluk stresine ve fidelerde zararlanmaya neden olduğunu göstermiştir. Brohi v.d. (1996), sıvı haldeki tavuk gübrelerinin gübre olarak değerlendirmesi ile çiftlik ve çevre sorunlarına yardımcı olmak, aynı zamanda bu tip gübrelerin mısır bitkisinin kuru madde miktarı ile N, P, K kapsamına etkilerini araştırmak amacıyla saksı yetiştirme ortamlarında bir çalışma yapmışlardır. Ayrıca karşılaştırma amacıyla tütün tozu ve çiftlik gübresi uygulamalarına da yer verilmiştir. Ön bitki olarak Cumhuriyet buğday çeşidi ekilerek yaklaşık 9 haftalık bir gelişmeden sonra hasat edilip yerine mısır bitkisi dikilmiştir. Sonuçta; artan dozlarda sıvı tavuk gübresi, tütün tozu ve çiftlik gübresi, kontrole göre kuru madde miktarı ile N, P, K alımını artırmıştır. En yüksek kuru madde miktarı ortalama 2.5 g/saksı ile 4.5 t/da sıvı tavuk gübresi uygulamasından, en düşük değer ise kontrolden elde edilmiştir. Uzun (1996), Karadeniz Bölgesinde temini kolay ve ucuz olan tarımsal artıkların ham materyal olarak kültür mantarı (Agaricus bisporus (Lange) Sing.) yetiştiriciliğinde kompost yapımında kullanılabilirliğinin belirlenmesi, bu materyallerden hazırlanan en uygun kompost formüllerinin tespiti ile yetiştirme ortamlarının mantarın verim ve kalitesi üzerine etkilerinin belirlenmesi amacıyla yürüttüğü çalışmada mantarın fiziksel özellikleri ile besin içerikleri üzerine olan etkilerini de incelenmiştir. Ele alınan tarımsal artıkların kompost yapımında ham materyal olarak kullanılabileceğini göstermiştir. Denemeye alınan uygulamalar arasında en yüksek verim; 1 kg buğday sapı, 1 kg çay artığı, 4 kg tavuk gübresi, 3 kg üre ve 12 kg alçı karışımından oluşan kompost formülünden elde edilmiştir. Uygulanan tarımsal artıklardan hazırlanan kompost formüllerinin çoğunun kontrole göre verimlerinin yüksek, maliyetlerinin ise düşük olduğu tespit etmiştir. 17

30 Marull v.d. (1997), bir nematot türünün (Meloidoiagyne javanica) kontrolü amacıyla toprak yapısını iyileştirici olarak zeytin posası, tavuk artıkları kompostu ve şehir artıklarının etkilerini araştırdıkları sera ve tarla denemeleri yapmışlardır. Domateste yapılan tarla denemesinde metilbromit ile fümige edilmiş ve fümigasyondan sonra nematot istilasına uğramış topraklarda en yüksek verim tavuk gübresi ile zeytin posasının karışımından oluşan gübre uygulamasıyla elde edilmiştir. Fümige edilmemiş ve nematot istilasına uğramış topraklarda ise en iyi sonucu tavuk gübresi uygulaması vermiştir. Argerich v.d. (1998), tarafından yapılan çalışmada Arjantin in kumlu tınlı topraklarında tavuk gübresinin toprağa uygulanmasıyla domateslerde çiçeklenme başlangıcından itibaren 4 günlük kritik periyot boyunca değişik sulama seviyelerinin etkileri incelenmiştir. Tavuk gübresi ve sulama seviyelerinin interaksiyonu hektar başına ve toplam kırmızı olumdaki meyve sayısı açısından için önemli olmuştur. Gübre uygulanmayan parsellerde kritik periyot boyunca artan sulama saati paralel sonuç vermiştir. Birim alan (m 2 ) başına meyve sayısı gübre uygulamasıyla önemli ölçüde artarken, kök gelişiminin durmasına neden olmuş ve meyve sertliğini önemli ölçüde azaltmış, fakat meyve hacmi ve kuru maddesi gübre ve sulama uygulamalarından olumlu yönde etkilenmiştir. Pearson v.d. (1998), şeker pancarı ve kışlık kabaklarda yeşil gübre ve tavuk gübresinin etkilerini incelemiş, tavuk gübresindeki azotun bitkiler tarafından alımının yeşil gübrelemeden daha iyi olduğunu görmüş, yeşil gübrenin ise toprağın organik karbon miktarını artırdığını tespit etmişlerdir. Sun-Zhiqiang v.d. (1998), tarafından domateste yapılan çalışmada; %6 maden artığı, %3 odun artığı, %1 kömür artığından oluşan ortama; 5 gr üre, 5 gr NH 2 PO 4 ve 2gr tavuk gübresi karışımının her bir fide çukuruna uygulanmasının, sebze fidesi yetiştiriciliğinde yaygın olarak kullanılan vermikülit ve peat yosunu ortamları yerine kullanılmaya uygun olduğunu ortaya konmuştur. 18

31 Ceylan v.d. (1999) yaptıkları araştırmada, domates yetiştiriciliğinde, tavuk, koyun, keçi, at ve sığır olmak üzere beş farklı hayvan gübresinin verim ve kaliteye olan etkisini belirlemeye çalışmışlardır. Sonuçta, hayvansal gübrelerin verim, meyve eni ve boyu, et kalınlığı, meyve ağırlığı, ph ve C vitamini içeriğini önemli düzeyde etkilendiği ve özellikle de tavuk gübresi ile en yüksek değerlerin elde edildiği belirlenmiştir. Ayrıca örneklerin N, Ca, Mg, Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri de hayvansal gübre uygulamaları ile artmıştır. El-Shinawy v.d. (1999), marul bitkilerinde yaptıkları çalışmada tavuk gübresinin bir organik gübre kaynağı olarak NFT sisteminde (besleyici film tekniği) kullanılabileceği ve bitki, insan ve çevre için güvenilir bir besin kaynağı olarak değerlendirilebileceğini belirtmişlerdir. Kara ve Erel (1999), tavuk gübresinin hem toprakların bazı özelliklerine ve yulaf bitkisinin verimine olan etkisini araştırmışlardır. Araştırma sonucuna göre, artan tavuk gübresi dozlarına bağlı olarak, toprakların suda çözünebilir toplam tuz, Fe ve Zn içeriğinin arttığı, buna karşılık toprak ph sı ve Cu içeriğinin azaldığı Mn içeriğinin değişmediği ortaya konmuştur. Ayrıca tavuk gübresinin, yulafın kuru bitki ağırlığında artışa neden olduğu da belirtmişlerdir: Beşirli v.d. (21) domatesin organik tarım koşullarında yetiştirilebilirliğini araştırdıkları çalışmalarında, ön gübreleme olarak yeşil gübre, daha sonra değişik organik maddelerin yanında tavuk gübresini de kullanmışlar, tavuk gübresi uygulamasında, en düşük Vitamin C, en yüksek toplam suda çözülebilir kuru madde ve en uzun süre depolanabilirlik özelliklerini saptamışlardır. Lysenko (21) e göre patateste 8 ton/ha ya da dikim sırasında bitki başına 4 g tavuk gübresi uygulaması, hektardan elde edilen verimi 2 ton artmıştır. Patateslerdeki nitrat miktarı, izin verilen en yüksek miktardan 9 kat daha düşük gerçekleşmiştir. Pancar, domates, hıyar ve kabakta hektara 4-8 ton tavuk gübresi uygulamasıyla en yüksek verime ulaşılmıştır. Araştırıcı 6 milyon et tavuğu yada 4 bin yumurta tavuğundan oluşan tavuk 19