EGE BÖLGESİ MAKİ ALANLARINDA BİTKİ TOPLUMLARI İLE YETİŞME ORTAMLARI ARASINDAKİ İLİŞKİLER

Transkript

1

2 Bakanlık Yayın No : 262 Müdürlük Yayın No : 40 ISSN EGE BÖLGESİ MAKİ ALANLARINDA BİTKİ TOPLUMLARI İLE YETİŞME ORTAMLARI ARASINDAKİ İLİŞKİLER Relationsships Between Plant Communities and Site Characteristics of Maqi Areas in Aegean Region (ODC:182) Dr. Nihal ÖZEL Nadire ALBAYRAK AKBİN Nuran ALTUN H. Handan ÖNER Gıyasettin AKBİN TEKNİK BÜLTEN NO: 31 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI EGE ORMANCILIK ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ EGE FORESTRY RESEARCH INSTITUTE İZMİR - TÜRKİYE

3 ÖNSÖZ Maki alanlarının yetişme muhiti özelliklerini incelemeye çalıştığımız bu çalışmada amacımız, hiç şüphesiz mevcut bir boşluğu doldurmaktı. Ancak gerçekleştirdiğimiz çalışmalar göstermiştir ki maki alanları gerek büyüklüğü, gerek vejetasyon yapısı, gerek toprak özellikleri ve gerekse iklim özellikleri açısından ülkemiz için çok önemli bir alanı temsil etmektedir. Böylesi büyük bir alan için bir tek çalışmanın yetmeyeceği, ileri ve detaylı çalışmaların gerekliliği açık bir şekilde görünmektedir. Yine de bir başlangıç olarak böyle bir çalışmanın yapılmasında emeği geçen başta Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü çalışanlarına olmak üzere çalışma alanında yer alan İzmir, Muğla ve Denizli Bölge Müdürlüklerinde görev yapan tüm elemanlara teşekkür eder, çalışmanın mesleğimize ve bilim dünyasına yararlı olmasını dileriz. Çalışmanın ek tabloları çok büyük sayfa işgal ettiğinden buraya konmamış, CD ye yazılmıştır. İlgilenen okuyuculara ücretsiz olarak postalanacaktır. Eylül 2004 Dr. Nihal ÖZEL Nadire ALBAYRAK AKBİN Nuran ALTUN H. Handan ÖNER Gıyasettin AKBİN I

4 ÖZ yılları arasında gerçekleştirilen bu çalışmada, Ege Bölgesinde oldukça geniş bir yer kaplayan maki alanları ekolojik özellikleri itibariyle incelenmeye çalışılmıştır. İncelemeler sonucunda Quercus coccifera L., Arbutus onedo L., Arbutus andrachne L., Phillyrea latifolia L., Juniperus phoenicia L., Juniperus oxycedrus L., Erica manipuliflora Salisb. ve Quercus aucheri Jaub. & Spach. bitki toplulukları tespit edilmiş ve topluluklar gerek fitososyolojik açıdan, gerekse toprak özellikleri yönüyle irdelenmiştir. ABSTRACT In this study, which has been carried out between , it is aimed to identify maquis area which cover pretty large area in Aegean region, in the view of ecological conditions. According to studies, Quercus coccifera L., Arbutus onedo L., Arbutus andrachne L., Phillyrea latifolia L., Juniperus phoenicia L., Juniperus oxycedrus L., Erica manipuliflora Salisb. and Quercus aucheri Jaub. & Spach. communities have been identified and these communities have been studied in the view of whether phytosociologicy or soil properties. II

5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... I ÖZ... II ABSTRACT... II I. GİRİŞ ARAŞTIRMA ALANININ TANIMI Coğrafik Konum ve Jeomorfolojik Yapı İklim Özellikleri Jeolojik Yapı Toprak Özellikleri MATERYAL VE METOT Materyal Metot Bitki Topluluklarının Belirlenmesi Toprak Analizleri İklimsel Analiz BULGULAR Çalışma Alanında Yayılış Gösteren Fitososyolojik Birimler Çalışma Alanında Yayılış Gösteren Maki Toplulukları Quercus coccifera (Kermes Meşesi) Toplulukları Orta Ege Quercus coccifera toplulukları İç Ege Quercus coccifera toplulukları Güney Ege Quercus coccifera toplulukları Arbutus unedo (Ağaç Çileği) Toplulukları Arbutus andrachne L. (Sandal) Toplulukları Phillyrea latifolia (Akçakesme) Toplulukları Juniperus phoenicia Toplulukları Erica manipuliflora (Funda) Toplulukları Juniperus oxycedrus (Dikenli Ardıç) toplulukları Pistacia lentiscus (Sakız) Toplulukları TARTIŞMA Maki Alanlarının Toprak Özellikleri Fitososoyolojik Değerlendirme Q. coccifera toplulukları Arbutus unedo Toplulukları Arbutus andrachne Toplulukları Phillyrea latifolia Toplulukları Juniperus phoenicia Toplulukları Erica manipuliflora Toplulukları Juniperus oxycedrus Toplulukları Pistacia lentiscus Toplulukları Quercus aucheri Toplulukları SONUÇ VE ÖNERİLER ÖZET SUMMARY KAYNAKÇA III

6 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. Seçmen vd. ne göre Pinus brutia nın Regressif ve progressif gelişimi... 3 Şekil 2. Batı Anadolu nun paleotektonik kuşakları; Menderes masifi, İzmir-Ankara zonu ve Karaburun kuşağının genel uzanımı (Erdoğan, 1990) Şekil 3. Çalışma Alanındaki Alyansların Yayılışı (Akman,1995) Şekil 14. Araştırma Alanında Tesbit Edilen Toprak Türlerinin Dağılımları Şekil 15. Araştırma Alanında Tesbit Edilen % Kireç İçeriklerinin Dağılımları Şekil 16. Araştırma Alanında Tesbit Edilen Toprak Reaksiyonlarının Dağılımları Şekil 17. Araştırma Alanında Tesbit Edilen % Organik Madde Dağılımları Şekil 18. Araştırma Alanında Tesbit Edilen % Azot İçeriklerinin Dağılımları Şekil 19. Araştırma Alanında Tesbit Edilen Fosfor İçeriklerinin Dağılımları Şekil 20. Araştırma Alanında Tesbit Edilen Potasyum İçeriklerinin Dağılımları Şekil 21. Araştırma Alanında Tesbit Edilen Kalsiyum İçeriklerinin Dağılımları Şekil 22. Araştırma Alanında Tesbit Edilen Magnezyum İçeriklerinin Dağılımları Şekil 23. Araştırma Alanında Tesbit Edilen Sodyum İçeriklerinin Dağılımları Şekil 4. Q. Coccifera L.türünün genel görünüşü Şekil 5. Arbutus unedo nun Genel Görünüşü Şekil 6. Arbutus andrachne nin Genel Görünüşü Şekil 7. Phillyrea latifolia nın Genel Görünüşü Şekil 8. Juniperus phoenicia nın Genel Görünüşü Şekil 9. Erica manipuliflora nın Genel Görünüşü Şekil 10. Juniperus oxycedrus subsp. macrocarpa nın genel görünüşü Şekil 11. Pistacia lentiscus un Genel Görünüşü Şekil 12. Sakızın Genel Görünüşü Şekil 13. Quercus aucheri nin Genel Görünüşü ÇİZELGELER DİZİNİ Tablo 1. İstasyonların Koordinatları ve Yükseltileri... 5 Tablo 2. Q Değerlerine Göre İstasyonların İklim Tipleri... 7 IV

7 I. GİRİŞ Yerkürede önemli bir yer kaplayan maki benzeri topluluklar Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğü yerlerde yayılış göstermektedirler. Bu alanlar; Akdeniz, Kaliforniya, Şili, Kap Bölgesi ve Avustralya dır. Bu bölgeler iklimsel stres bölgeleri olup, tropiklerin veya çöllerin yarı kurak bölgeleri ile ılıman kuşak arasında yer alırlar. Yağış bitki gelişimini sınırlandırmakta, ve çevre çok yıllık bitkilerden daha hızlı bir evrim oranına sahip tek yıllık bitkilerin gelişme ve büyümesini uygun hale getirmektedir. Bu bölgelerde geniş bir alanı kaplayan bu vejetasyon tipinin tanımlanması, sınıflanması ve kullanılması konusunda gerek uluslararası alanda gerekse ülkemizde tartışmalar halen devam etmektedir. Maki benzeri formasyonlar dünyanın diğer sert yapraklı orman bölgelerinde farklı adlarla anılmaktadır. Örn : İspanya da Monte-Bajo, İsrail de Choresch, Kaliforniya da Chapparal, Şili de Matorral, Güney Afrika da Fynbos, Avustralya da Mallee, Kwongan gibi. Maki, Korsika dilindeki Maquis kelimesinden vejetasyon bilimine girmiş bir kavramdır (Özalp 2000). Bu kelimeyle adadaki geniş alanlar ıkaplayan, içine girilemeyecek derecede sıkışık bir yapı gösteren çalılıklar kastedilmektedir. Bu vejetasyon tipiyle ilgili olarak değişik tanımlar mevcutsa da Özalp makiyi şöyle tanımlamaktadır. Akdeniz Havzasında genellikle sürekli yeşil, sert yapraklı türlerin egemen olduğu, 2-5 m boyundaki çalılıklar makidir. Kayacık a göre maki, genel olarak ağaççık ve çalı halinde görülen, 1,5-2,5 m boyunda bazen 3-4 m boylanabilen, daimi yeşil ve derimsi sert yapraklı, kendisine özgü bir dış görünüşü olan, çok kere sık bir halde bulunan bitkilerin meydana getirdiği formasyondur (Ayanoğlu, 1996). Yazara göre maki, floristik bileşimine giren bitkilerin boylarına göre boylu maki (4-5 m), bodur maki (1,5-2,5 m) olarak ikiye ayrılır. Akdeniz Havzasında maki alanları ağırlıklı olarak Quercus türlerinden oluşmaktadır. Batı Akdeniz bölümünde Yunanistan da Kuzey Peleponez e kadar Quercus ilex L. geniş yayılışa sahiptir. Yayılışının doğu sınırı ülkemiz olup, Türkiye nin kuzey ve doğu kesimleridir. Atlantik kesimine doğru batı Akdenizde kalker olmayan anakaya üzerinde Quercus ilex L. in yerini Quercus suber L. alır. Doğu Akdeniz de ise bu meşe türlerinin yerini Quercus coccifera L. almaktadır. Yapılan çalışmalar maki elemanlarının Akdeniz Havzasında görülüşünün çok eski olduğunu göstermiş olsa da bu vejetasyon tipinin o zamandan beri böyle gelmediği, ormanların, özellikle de sert yapraklı ormanların tahribi sonucu günümüzdeki şeklini aldıkları bilinmektedir. Ülkemizde maki alanları Akdeniz iklim tipinin hüküm sürdüğü yerlerde görülmektedir. Bu alanlar oldukça yaygın olup, Henry N. Le Houerou nun 1973 yılındaki Akdeniz Havzasında Yangın ve Vejetasyon isimli yayınına göre Akdenizli orman ve çalılıkların alanı 5500 km 2 dir. Ancak bu alanın tamamının maki alanı olup olmadığı net olarak bilinmemektedir. Uslu (1985) ya göre ise Ege ve Akdeniz Bölgesinde yaklaşık 1 milyon hektarın üzerinde maki alanı bulunmaktadır. Vejetasyonun doğal dinamiği içerisinde maki, süksasyonal bir aşamadır. Ancak bu aşamanın antropojenik etkiler sonucu devamlı hale mi geldiği, yoksa ibreli orman tipi tarafından takip mi edileceği konusunda bir görüş birliği yoktur. Nitekim Özalp da Polunin-Huxley (1990) den bahisle maki alanlarının klimax aşama olup olmadığının bilinemeyeceğini, hem sekonder hem de primer makiden söz edilebileceğini belirtmektedir (Özalp 2000). Ülkemizde maki formasyonu, ister sürekli bir klimaks olarak bulunsun, ister ibreli orman tipinin takip ettiği süksasyonal bir aşama olsun, hatta isterse çeşitli nedenlerle ibreli orman tipinin tahrip edilmesi sonucu oluşan bir subklimaks olsun, kanımızca bu formasyonu bilimsel temellere dayalı tanımlama, sınıflama ve kullanım şeklini belirleme konularında çalışmaların yapılması elzemdir. 1

8 Gemici ve ark. Batı Anadolu da Tahribe Bağlı Vejetasyon Gelişimi isimli çalışmalarında maki formasyonunu oluşturan bitki türlerinin genellikle Pinus brutia Ten. ormanlarının tahribi sonucu oluştuğunu belirtmektedirler. Yazar ve arkadaşlarına göre süksasyonun ileri regresif ve progresif gelişimi şekildeki (Şekil 1) gibidir. Bu bağlamda Kızılçamın tahribi sonucu bu alanlara büyük oranda makiyi oluşturan türler ve bunların toplulukları hakim olmaktadır. Anadolu da uzun yıllardır var olan vejetasyon tahribi süksasyonu durdurmuş veya geri döndürmüş ve dolayısıyla subklimaks alanlar oluşmuştur. Bugün var olan maki alanlarının büyük bölümü bu durumda görünmektedir. Bu alanlara ilişkin gerek toprak ve kaya yapısı, gerekse ekolojik koşullar üzerinde yeterince çalışma yapılmamış olduğundan bu alanların değerlendirilmesi konusunda farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. İşte bu nedenle, bu çalışmayla bu alanlarda bir yetişme muhiti analizinin yapılması, değişik yetişme ortamlarında gelişim gösteren bitki topluluklarının sintaksonomik olarak yorumlanması ve elde edilecek sonuçların arazi kullanım sınıflarının ayrımlanmasına temel oluşturması, ve bu alanların optimum kullanımının sağlanması amaçlanmıştır. Türkiye de maki alanları çok uzun yıllar hukuksal tartışmalara neden olmuştur. Bu bağlamda Ayanoğlu (1996) Türk Orman Hukukunda Maki Uygulaması ve Sonuçları isimli, makinin çeşitli kanunlardaki tanımıyla ve uygulamalarıyla ilgili bir makale yazmıştır. Makalesinde çeşitli kanun, talimatname ve bunların doğurduğu sorunları tartışan Ayanoğlu, Yargıtayın içtihat kararlarına da yer vermiştir. Özalp (2000) Sert Yapraklı Ormanlar ve Maki adlı makalesinde dünyada ve Türkiye deki Akdenizli ormanlarla maki formasyonları ve bunların yayılışları hakkında bilgi vermiş, fitososyolojik olarak da genel bir sınıflandırma yapmıştır. Kılıçkıran (1991) ise Akdeniz Bölgesindeki Makiliklerin Değerlendirme İmkanları isimli çalışmasında makiliklerin genel özellikleri ile mevcut yararlanma şekillerinden bahsetmiş ve yararlanma şekillerinin tarihsel gelişimiyle birlikte, mevzuattaki sorunlara değinmiş olup, sonuç olarak makilerden gerekli yararlanmanın sağlanması için, 2

9 Şekil 1. Seçmen vd. ne göre Pinus brutia nın Regressif ve progressif gelişimi Figure 1. Regressive and progressive development of Pinus brutia According to Seçmen et all. -Zorulu bazı haller dışında makiliklerle ilgili yeni uygulamalara gidilmemesi, -Uygun koşullara sahip bir kısım maki alanının ormancılık yolu ile değerlendirilmesi, -Otlatma mevsiminin düzenlenmesi, -Otlaklardaki hayvan sayısının azaltılması, -Otlaklarla ve hayvancılıkla ilgili mevzuatın çıkarılması gibi tedbirler önermiştir. Fitososyolojik açıdan Akman (1995) ın maki alanlarında yaptığı çalışmalar özellikle bitki topluluklarının yorumlanmasında çok önemli bir yer tutmaktadır. Akman dışında ülkemizde maki alanlarının fitososyolojik yapısı ile ilgili bütünsel bir çalışmaya rastlanmamıştır. Ancak çeşitli yörelerin ve dağların vejetasyonu çalışılırken bu alanlarda var olan maki alanlarının da vejetasyon yapısı, bu bağlamda bitki toplulukları çalışılmıştır. Uslu (1985) Büyük Menderes ve Küçük Menderes havzasında yaptığı çalışmada maki vejetasyonuna ait Juniperus phoenicia, Arbutus andrachne, Ceratonia siliqua, Quercus ilex ve Quercus coccifera birliklerini belirlemiştir. Çelik (1995) Aydın Dağlarında yaptığı çalışmada Cyclamo-Quercetum cocciferae birliğini belirlemiş ve incelemiştir. Bekat (1992) Denizli Acıpayam-Bozdağ da yaptığı çalışmada Salvio-Quercetum cocciferae birliğini belirlemiş ve incelemiştir. Şık (1992) Yunt Dağında yaptığı çalışmada andezit anakaya üzerinde yayılış gösteren Phillyrea latifolia birliğini irdelemiştir. 3

10 2. ARAŞTIRMA ALANININ TANIMI 2.1. Coğrafik Konum ve Jeomorfolojik Yapı km 2 lik alanıyla Türkiye nin % 11 ini kaplayan Ege Bölgesi bilindiği gibi Türkiye nin batı kesiminde Marmara ve Akdeniz bölgeleri arasında yer almakta, İç Anadolu ya doğru daralarak bir geçiş alanı oluşturmaktadır. Doğal şartları, beşeri ve iktisadi özellikleri açısından farklı iki bölgeye ayrılır. Kuzeyde Demirci Dağları ile Güneyde Honaz Dağı arasında çekilen bir hattın batısında kalan kısım asıl Ege bölümünü, doğusunda kalan bölümü ise İç-batı Anadolu bölümünü oluşturur. Asıl Ege bölümünün jeolojik bakımından çekirdeğini bölümün ortasında geniş bir alan kaplayan Menderesler eski kütlesi meydana getirir. Bu kütleyi Mesozoyik ve Tersiyere ait daha yeni kıvrımlı yapılar kuşatır. Pliyosen sonlarında ve Kuvaterner başlarında bölge gerilme hareketlerine uğrayarak faylarla parçalanmış ve bu genç hareketlerin sonucunda bölümün yüzey şekilleri bugünkü görünümünü almıştır. Bu görünümün en çarpıcı özelliğini batı-doğu doğrultusunda uzanan ve iç kısımlara doğru sokulmak için doğal yollar oluşturan geniş graben vadileri (Büyük Menderes, Küçük Menderes, Gediz, Bakırçay ovaları) ile bunlar arasında yükselen horst lar (Aydın Dağları, Boz Dağlar, Manisa Dağı gibi) ve bazı volkanik kütleler (Yunt Dağı ve Kozak Dağı gibi) oluşturur. Bölümün güneyinde Batı Torosların yüksek sıralarına geçilir. İç-batı Anadolu sözü edilen çukur ovaların doğusunda birden bire belirgin yamaçlarla başlayan geniş ve üzerinde bazı dağların yükseldiği (Sandıklı, Murat, Eğrigöz, Alaçam Dağları) bir platolar alanıdır. Bölgenin başlıca akarsuları da (Büyük Menderes, Küçük Menderes, Bakırçay, Gediz) tektonik doğrultuları izleyerek batıya Ege Denizine yönelirler. Türkiye ulusal gelirinin 1/7 sini sağlayan Ege Bölgesi yurdun Marmara bölgesinden sonra en gelişmiş bölgesidir. Ekili ve dikili alanlar özellikle asıl Ege bölgesinde geniş yer kaplar. Tarım ürünleri arasında en yüksek geliri sanayi bitkileri ve meyveler sağlar. Tahıl ve hayvan ürünleri İç-batı Anadolu da önemli yer kaplar. Ege Bölgesi bazı önemli yer altı kaynaklarına da sahiptir. Bunların başında Linyit (Soma, Değirmisaz, Tunçbilek, Yatağan, Tavşanlı) gelir. Ayrıca bölgenin güneyinde civa ve zımpara yatakları vardır. Bölge çok sayıda termik santralle Türkiye nin elektrik üretimine de katkıda bulunur. Uzun yıllar değişik medeniyetlere yataklık etmiş olan Ege Bölgesinin illeri İzmir, Aydın, Manisa, Denizli, Muğla, Uşak, Balıkesir ve Kütahya dır (Ek 1) İklim Özellikleri Ege Bölgesi iklim özellikleri açısından tipik Akdeniz iklim özellikleri göstermektedir. Bu bağlamda çalışma alanını temsil etmesi amacıyla İzmir, Aydın, Muğla, Denizli, Manisa ve Uşak illerinin iklim verileri kullanılmıştır (Ek.2). Meteoroloji Genel Müdürlüğünden alınan kayıtlara göre istasyonların koordinatları ile yükseltileri aşağıya çıkarılmıştır (Tablo 1). 4

11 Tablo 1. İstasyonların Koordinatları ve Yükseltileri Table 1. Coordinates and Altitudes of Stations İstasyon Yükselti (m) Enlem (K) Boylam (D) İzmir Aydın Muğla Denizli Manisa Uşak a. Ortalama Sıcaklıklar Meteoroloji Bülteninden alınan uzun yıllara ait verilere göre ortalama sıcaklıklar İzmir de 8.5 C ile 27.5 C arasında (yıllık ortalama 17.6 C), Aydın da 7.8 C ile 28.1 C arasında (yıllık ortalama 17.5 C), Denizli de 5.5 C ile 26.6 C arasında (yıllık ortalama 15.7 C), Manisa da 6.6 C ile 27.0 C arasında (yıllık ortalama 16.6 C), Muğla da 5.3 C ile 26.0 C arasında (yıllık ortalama 14.6 C) ve Uşak ta 1.9 C ile 23.2 C arasında (yıllık ortalama 12.1 C) değişmektedir. Ortalama sıcaklıklar açısından en sıcak ay bütün istasyonlarda Temmuz ayı iken sadece Uşak ta Ağustos ayıdır. En soğuk ay ise bütün istasyonlarda Ocak ayıdır. Meteoroloji Genel Müdürlüğünden resmi yazı ile istenerek alınan son on yıllık verilere göre ise ortalama sıcaklıklar İzmir de 9.1 C ile 28.8 C arasında (yıllık ortalama 18.3 C), Aydın da 8.3 C ile 28.9 C arasında (yıllık ortalama 18 C), Denizli de 6.1 C ile 28.5 arasında C (yıllık ortalama 16.7 C), Muğla da 5.8 C ile 26.8 C arasında (yıllık ortalama 15.3 C), Manisa da 6.5 C ile 29.1 C arasında (yıllık ortalama 17.2 C), Uşak ta 2.7 C ile 24.3 C arasında (yıllık ortalama 12.8 C) değişmektedir. Bütün istasyonlarda en sıcak ay Temmuz, en soğuk ay ise Ocak ayıdır. b. En Yüksek Sıcaklıklar En yüksek sıcaklıklar, Meteoroloji Bülteninden alınan verilere göre İzmir de 21.4 C ile 42.7 C arasında, Aydın da 23.2 C ile 43.6 C arasında, Denizli de 22.6 C ile 41.3 C arasında, Manisa da 23.3 C ile 44.5 C arasında, Muğla da 20.9 C ile 41.2 C arasında ve Uşak ta 17.5 C ile 39.8 C arasında değişmektedir. Meteoroloji Genel Müdürlüğünden alınan son on yıllık verilere göre ise İzmir de 20.2 C ile 42.6 C arasında, Aydın da 21.6 C ile 44.4 C arasında, Denizli de 21.0 C ile 42.4 C arasında, Manisa da 20.7 C ile 45.1 C arasında, Muğla da 18.4 C ile 41.6 C arasında, Uşak ta 16.0 C ile 40.2 C arasında değişmektedir. En sıcak ay bütün istasyonlarda Temmuz, en soğuk ay ise Denizli ve Uşak ta Aralık, diğer istasyonlarda Ocak ayıdır. c. En Düşük Sıcaklıklar En düşük sıcaklıklar, Meteoroloji Bülteninden alınan verilere göre İzmir de -3.7 C ile 17.7 C arasında, Aydın da -5 C ile 15.8 C arasında, Denizli de -6.2 C ile 14.8 C arasında, Manisa da -8.4 C ile 13.4 C arasında, Muğla da -7.7 C ile 13.5 C arasında ve Uşak ta C ile 8.4 C arasında değişmektedir. 5

12 Meteoroloji Genel Müdürlüğünden alınan son on yıllık verilere göre ise İzmir de -3 C ile 17.4 C arasında, Aydın da -4.5 C ile 15.4 C arasında, Denizli de -8.2 C ile 14.2 C arasında, Manisa da -7.4 C ile 15.5 C arasında, Muğla da -8 C ile 13.5 C arasında ve Uşak ta C ile 8.6 C arasında değişmektedir. d. Yağış Miktarı ve Yağış Rejimi Meteoroloji Bülteninden alınan uzun yıllar ortalamalarına göre yıllık yağış miktarları İzmir de mm, Manisa da mm, Aydın da 656 mm, Denizli de mm, Muğla da mm ve Uşak ta mm dir. Yağışların mevsimlere göre dağılımı istasyonların bulunduğu coğrafik mevkiye bağlı olarak tipik Akdeniz iklimi özelliklerini göstermektedir. Yağış rejimi bütün istasyonlarda KİSY (Kış, İlkbahar, Sonbahar, Yaz) şeklinde olup, yaz yağışları toplamı, İzmir de 14.1 mm, Manisa da 27.1 mm, Aydın da 20.2 mm, Denizli de 37.8 mm, Muğla da 35.1 mm ve Uşak ta 49 mm dir. Meteoroloji Genel Müdürlüğünden alınan son on yıllık verilere göre ise yıllık ortalama yağış miktarları İzmir de mm, Manisa da mm, Aydın da mm, Denizli de mm, Muğla da mm ve Uşak ta mm dir. Yağış rejimi son on yıllık verilere göre de KİSY olup, yağışın mevsimlere göre dağılışı uzun yıllar ortalamasından farklı değildir. Yaz yağışları toplamı İzmir de 6.1 mm, Aydın da 13.2 mm, Manisa da 8.7 mm, Denizli de 61.5 mm, Muğla da 35.6 mm, Uşak ta 49.9 mm dir. e. Ortalama Rüzgar Hızı ve Yönü Meteoroloji Bültenindeki rüzgar yönü ve hızı ile ilgili veriler sadece 1 yıllık veriler olduğundan bir değerlendirme yapılmamıştır. Meteoroloji Genel Müdürlüğünden alınan son on yıllık verilere göre ortalama rüzgar hızları İzmir de 2.6 ile 3.5 m/sec. arasında, Manisa da 1.3 ile 2.1 m/sec. arasında, Aydın da 1.2 ile 1.8 m/sec arasında, Denizli de 0.8 ile 1.4 m/sec arasında, Muğla da 1.5 ile 2.3 m/ces arasında değişmektedir. Rüzgarlar yıl içinde yönleri itibariyle değişiklik göstermektedirler. Orman yangınları açısından önemli olan yaz ayları bütün istasyonlarda en yüksek rüzgar hızının görüldüğü aylardır. Bu aylardaki rüzgar yönleri ise İzmir de NNE, NW, W; Aydın da NNE, E, N; Manisa da N, E, E; Denizli de WSW, S, NW; Muğla da E, NE, SW ve Uşak ta WSW, W, SW şeklindedir. f. Nispi Nem Oranları Meteoroloji Bültenindeki nispi nem ile ilgili veriler sadece 1 yıllık veriler olduğunda burada dikkate alınmamıştır. Meteoroloji Genel Müdürlüğünden alınan son on yıllık verilere göre nispi nem oranları İzmir de % 50 ile 70 arasında, Aydın da % 49 ile 68 arasında, Manisa da % 43 ile 78 arasında, Denizli de % 45 ile 74 arasında, Muğla da % 49 ile 81 arasında, Uşak ta % 51 ile 77 arasında değişmektedir.en düşük nispi nem oranları Aydın da Haziran ayında, diğer istasyonlarda Temmuz ayında görülmektedir. g. Biyoiklimsel Sentez Akman (1993) Akdeniz İklimini biyolojik açıdan şöyle tarif etmektedir. Fotoperiodizmi günlük ve mevsimlik, yağışları soğuk ve nispeten soğuk mevsimlere toplanmış, kurak mevsimi yaz olan ve yaz mevsimi maksimum bir sıcaklıkla (25 C den fazla) karakterize olan tropikal dışı bir iklimdir. Bu iklim tipinde temel unsur yaz kuraklığının belirlenmesidir. Bunu belirlemek için şu kriterler ortaya konmuştur(akman 1993). 6

13 En sıcak üç ay en kurak devredir. Kurak aylarda yağış en azdır. Kurak devrede ortalama sıcaklık 10 C yi geçmelidir. Yağış karasallığının 1 in altında, sıcaklık karasallığının 25 in altında olması gerekir. Emberger Akdeniz iklim tipinde kurak devreyi hesaplamak için bir indis (S) geliştirmiştir. Buna göre S = PE/M. S değerinin 5 ten küçük olduğu yerlerde iklim Akdenizlidir (Akman 1993). Çalışma alanındaki bütün istasyonlarda yapılan hesaplamalarda S değerleri 5 ten küçüktür, yani çalışma alanında iklim Akdenizlidir. Yine Emberger e göre geliştirilen yağış sıcaklık emsali (Q) bütün istasyonlarda hesaplanmıştır. İstasyonlara göre Q değerleri aşağıdaki tabloda verilmiştir (Tablo 2). Tablo 2. Q Değerlerine Göre İstasyonların İklim Tipleri Table 2. Climate Types of Stations According to Q values İstasyonlar Uzun yıllar ortalaması Son on yıl İklim tipi ortalaması İzmir Yarı-kurak Akdeniz iklimi Aydın Yarı-kurak Akdeniz iklimi Uşak Yarı-kurak Akdeniz iklimi Kurak Akdeniz iklimi Muğla Az yağışlı Akdeniz iklimi Manisa Yarı-kurak Akdeniz iklimi Denizli Yarı-kurak Akdeniz iklimi İstasyonlara ait iklim verileri Thornwaite metoduna göre de değerlendirilmiş olup, su bilançoları ve buna bağlı iklim grafikleri çıkarılmış ve ekli tablolarda (Ek3) verilmiştir. Tablolardan da görüldüğü gibi Muğla dışındaki bütün istasyonlarda toplam su noksanı toplam su fazlasından yüksektir. Yine Muğla dahil bütün istasyonlarda yaz aylarında kuvvetli su noksanı bulunmaktadır. I m değerlerine göre Muğla nemli iklimler sınıfına, diğer istasyonlar ise yarı-kurak ve yarı-nemli iklimler sınıfına girmektedir Jeolojik Yapı Çalışma alanının da içinde bulunduğu Batı Anadolu nun paleotektonik yapısı içerisinde, genel uzanımı kuzeydoğu-güneybatı olan üç kuşak yer almaktadır (Şekil 2). Bunlardan en doğuda olanı metamorfik kayaç topluluklarından oluşan Menderes masifidir. İkinci kuşak İzmir-Ankara zonu, en batıda ise Karaburun yarımadasını içine alan platform türü devamlı bir karbonat istifinin bulunduğu Karaburun kuşağı bulunur. Şengör ve Yılmaz (1983), bu son kuşağı Sakarya kıtasının devamı olarak düşünmüştür (Erdoğan, 1990). Güneyde, Batı Torosların allokton birimlerini oluşturan Likya Napları, Menderes masifi ile Bey Dağları otoktonu arasında yer alır. Orta-Üst Miyosen de başlayıp günümüzde devam eden ve Batı Anadolu daki grabenleri oluşturmuş doğu-batı uzanımlı neotektonik yapılar, bu eski tektonik kuşakları kesmiş ve parçalamıştır (Şengör, 1980, Erdoğan, 1990)). Graben tektoniği, paleotektonik kuşakları tanınmayacak ölçüde birbirinden ayırmasa da çöküntü alanlarını dolduran tortul dolgu, birçok yerde bu sınırları örterek gizlemiştir (Erdoğan, 1990). 7

14 Şekil 2. Batı Anadolu nun paleotektonik kuşakları; Menderes masifi, İzmir-Ankara zonu ve Karaburun kuşağının genel uzanımı (Erdoğan, 1990). Figure 2. Paleotectonic belts of West Anatolia, Menderes Mass, İzmir-Ankara belt and general streching of Karaburun Belt (Erdoğan 1990). STRATİGRAFİ Paleozoyik ve/veya Prekambriyen (Metamorfik seri) Çalışma alanında, yaşlı Prekambriyen-Üst Permiyen serilerinden (G, Cr, Pcr) sedimentlere benzeyen molas veya epimetamorfik grovak, migmatit, mikaşistler, kuvarsitler, gnays ve gözlü gnayslar gibi çeşitli metamorfik kayaçlar yaygın halde bulunurlar. Bu metamorfik temel kayaçlar, Menderes masifine ait kaya bileşenleridir. Bu temel kayalar genellikle Doğanbey-Gördes-Kütahya çizgisinin güneyinde çok geniş bir yayılım gösterir (MTA, 1973). Menderes masifi, bir gözlü gnays çekirdeği ve bunun etrafında gnayslar ile değişen bin metre kalınlıktaki metamorfik şistlerle ve mermerlerle yapılı büyük bir kubbe biçimindedir. Gnaysların içinde potaslı feldispat gözleri, siyah ve beyaz mika, plajiyoklaz ve ek mineral olarak da turmalin, apatit, sfen ve zirkon bulunur. Önay (1949), Metz (1956), Van der Kaaden (1953) ve Schuiling (1959) e göre masifin kenarında, Kavaklıdere ile Muğla arasındaki Göktepe, kalkerli Paleozoyik in sonuna aittir; diğer formasyonların stratigrafisi ise şöyledir (MTA, 1974): 8

15 Permo-Karbonifer (kalınlık 200 m) : Göktepe bitümlü kalkeri, şist ve kuvarsitleri Devoniyen (?) (kalınlık 1000 m) : Zımparalı mermerler Siluriyen (?) (kalınlık 1200 m) : Serisitli ve kloritli şistler Biyotitli, granatlı mikaşistler Gnayslara geçiş zonu Kambriyen (kalınlık km) : Gözlü gnayslar Prekambriyen (?) Devoniyen Devoniyen (d) Karaburun yarımadasında, başlıca şist, kumtaşı, arkoz, konglomera, grovak, kuvarsit, şist ve grovak içinde esmer renkli kalker bantlarını içermektedir (MTA, 1973). Permokarbonifer Menderes masifinin güneyinde Karbonifer ve Permiyen (pk) mostraları görülmüştür. Burda beyaz kuvarsitler, kumlu kalkerler, kalkşistler, oolitli kalkerler ve siyah kalkerler dönüşümlüdür. Fethiye peridotit masifinin kuzeyinde Karbonifer, marnlı ve kumlu kalker olarak mostra vermiştir (MTA, 1974). Permiyen Fuzulinalı kalkerler (pm), Zeytindağ dan kuzey ve kuzeydoğu istikametinde Bergama, Kınık ve daha kuzeye uzanan sürekli bir kuşakta yer alırlar. Bunlar Üst Paleozoyik gibi molasların üzerinde bulunurlar (MTA, 1974-İzmir). Muğla nın kuzeyinde, Göktepe de denizel Permiyen, 1915 de Philippson un yayınları ile ve sonradan 1949 da Önay ın araştırmaları ile belirlenmiştir. Kesit kalınlığının yaklaşık yarısını kuvarsitlerin oluşturduğu Göktepe Permiyen i kuzeybatıya ve kuzeye doğru az çok metamorfize olmuştur. İnce kristalli kalkerler arasındaki şistler, klorit şistleri olarak başkalaşmışlardır (MTA, 1973). Paleozoyik Menderes masifinin örtüsünü teşkil eden Paleozoyik kristalin (Pcr) ve mermer (Mr) serilerinden başka, Paleozoyik e (P) ait kayaçlar (MTA, 1974) : - Karabörtlen şistleri (A. Philippson, 1918), masifin güneyinde, Ula ile Karabörtlen arasında kalın bir şist serisi ve aralarında kalkerler, fillat tipinde şistler bulunur. Burada şistler mermerlerin fasiyel bir temsilcisidir. Ula yaylasında geniş sahalarda mostra veren Ula mermerleri bulunmaktadır, Bunların tavanında Muğla ovası etrafında da arada bir şist zonu ile ayrılmış olan, büyük mermer kütleleri mostra verir. - Honaz şistleri (K. Nebert, 1953), Denizli nin güneyinde, kuvarsca zengin, kalsitleşmiş, kloritli şistler, kalkerli kloritli fillatlar, albitli kuvarslı şistler ve aralarında az mermerleşmiş kalker mercekleri de bulunur. - Komprehansif seri (E. Altınlı, 1953), Menderes masifinin doğusunda Tavas ile Acıpayam arasındaki dağların temelinde, çoğunlukla içlerinde ince ve kaba taneli detritik kayaç mercekleri bulunan topluluğun alt kısımları killi, milli, silisli şistlerle, üst kısımları da kalkerlerle yapılıdır. Bu seri içinde sedimenter manganez yatakları bulunur. 9

16 - Karaova serisi (A. Philippson, 1915), Milas ile Bodrum arasında Karaova mahallinde mevcut alacalı şist, kumtaşı ve kuvarsitlerden oluşur. - Manganezli Tavas serisi (K. Metz, 1954), Paleozoyik komprehansif seri içinde sedimenter mangenez yatakları bulunur. Permiyen-Mesozoyik (Kalker serisi) Bu kristalin, gri-beyaz renkli ve ince kalkerler (pm), fillat, şeyl ve kuvarsitlerle birlikte bulunurlar. Üst Permiyen den Kretase sonuna kadar oluşan kalker serisi, Menderes masifinde kristalin olup, Çivril yöresinde daha kalındır (MTA, 1973). Triyas Bodrum un batısında Triyas (t) kalın seriler şeklinde masif kalker ve dolamitler halinde bulunur. Triyas ait masif kalker ve dolamitler yer yer kesintilerle Kerme Körfezi kuzey kıyılarında Ören e kadar devam eder (MTA, 1974). Jura Jura kalkerler, Karaburun yarımadasında ve Manisa, Soma arasında görülmüşlerdir. Bunlar kısmen Kretase (jkr) tabakalarla gruplanmış olarak gösterilmişlerdir (MTA, 1973). Kretase Kretase kalkerler daha yaşlı kalkerler gibi kristalin olmadıklarından kolaylıkla tanınmaktadırlar. İzmir, Manisa ve Akhisar yörelerinde en üst Kretase tabakalar fliş tipidir. Kretase, farklılaşmamış (kr) veya Alt Kretase (kra), Üst Kretase (krü) ve fliş (krf) bölümleri halinde gösterilmiştir. Yahut ya Jura (jkr) ile birlikte gruplanmış, ya da Permiyen-Mesozoyik kalkerlere (pm) dahil edilmiştir (MTA, 1973). Mesozoyik-Tersiyer (Kalker serisi) Çalışma alanının güney, güneydoğusunda, Mesozoyik e ait Komprehansif kalker serisi (Mc) geniş yayılım gösterir. Eosen Köyceğiz gölü sahasında Eosen (ef), bir fliş sedimantasyonu ile başlar. Bu formasyonu güneydoğuya doğru Eşen çay orta mecrasında, Fethiye nin etrafında, çalışma alanının güneydoğu sahillerindeki dağlarda takip etmek mümkündür. Buralarda masif kalkerler ve üzerine gelen klastik konglomeralar bulunur (MTA, 1974). Ayrıca Akhisar ın kuzeydoğusunda fliş tipi tebeşirler (e) bulunmaktadır. Tebeşir dar bir şerit halinde gelişmiştir(mta, 1973). Eosen-Oligosen Büyük Menderes ovasının güneydoğu ucundaki Baklan da görülen, Üst Eosen-Oligosen (eol) resif kalkerle arakatkılanmış iri konglomeraların meydana getirdiği bir seridir (MTA, 1973). Eşen çay vadisinin doğu ve kuzey kenarlarında ve Akdağ ın güney cephesinde geniş sahaları işgal eden Eosen- Oligosen e ait kireçli kumtaşları, killi şistler ve marnlar bulunur (MTA, 1974). Oligosen Denizli sahasında Oligosen (ol) fliş konglomeraları.içerir (MTA, 1974). Alt Miyosen Alt Miyosen (ma) transgresiftir ve kalkerli, marnlı fasiyestedir (MTA, 1974). 10

17 Üst Miyosen Denizli sahasında Üst Miyosen denizel (md), bilhassa havzanın içine doğru beyaz, sarımtrak marnlardan ve kenarlara doğru da gri renkli kum ve kumtaşlarından bileşiktir. Kristalin temellere yaslanan kenarlarda ise, kaba kumtaşı ve konglomeralar bulunur. Bu denizel sedimentler, Eşen çay vadisinin aşağı kısımlarında da vardır (MTA, 1974). Pliyosen Pliyosen de (pl), kumlu marnlar, göl kalkerleri, kalker çakıllı kaba konglomeralar ve konglomeraların içinde de yer yer serpantin çakılları hakim bir sedimantasyon görülür. Bu sedimentler Menderes masifi sahasında, Akçay vadisinde, Marmaris sahillerinde ve Eşen çay vadisinin alt kısımlarında da görülür. Denizel Pliyosen (pld), Datça yarımadasında çöküntü içinde muhafaza edilmiş konglomeralar, kumtaşları, tüfler, marn ve kalkerlerden oluşmaktadır (MTA, 1974). Neojen-Pleyistosen Neojen tabakalar (n) karasal olup, yaygın halde bulunurlar. Esas olarak, ara ve nadiren asidik veya bazik bileşimli volkaniklerden ve gölsel sedimentlerden meydana gelmiştir. Bunlara, kalkerleri, çakılları, mikalı kumtaşları, marnları, marnlı kalkerleri, konglomeraları, tüflü marnları, silisli kalkerleri vb. örnek verebiliriz (MTA, 1973). Travertenler Çökelez Dağı'nın üst kısmında kaynaktan yüzeye çıkan su basınçtan kurtulunca karbondioksiti uçar. Suyun taşıdığı kalsiyumkarbonat, beyaz kireç tortusu şeklinde çökelerek travertenleri oluşturur. Havuzlardan taşan sular ise sarkıt ve dikitleri meydana getirir. Bu oluşum binlerce yıllardır devam etmektedir. Kuvaterner Çalışma alanında, ayrılmamış Kuvaterner (Q) içinde gösterilen Pleyistosen sedimentler, vadilerde geniş yayılım gösterirler: Büyük Menderes vadisi, Küçük Menderes vadisi, Kocaçay ve Gediz vadisi, Bakırçay vadisi ve kıyıda İzmir körfezi. Kuvaterner den itibaren vadi alüvyonları, moloz yığınları, yamaç breşleri, alüvyon yelpazesi, plaj ve kumul vb. gibi oluşumlar devam etmektedir. Plütonik Kayaçlar Çalışma alanında, Menderes masifinin kayaçları sık sık, potaslı, feldispatlı gnayslara, granitik gnayslara geçerler, Gnayslarla, granitleşmiş gnayslar ve gnayslaşmış sedimentler arasında ilkel sınırlar takip olunamaz. Büyük masifler halinde granitoyid (γ) kayaçlar Kozak da, Beşparmak dağında, Tekeler dağında, Turgut dağında, Oyukbaba dağında bulunmaktadır. Ofiyolitik Kayaçlar Ofiyolitik seri, serpantin (σ), peridotit-hazburgit (ρ), gabro-diyorit-diyabaz (δ) ve spilit, radyolarit ile muhtelif sediment bloklarından meydana gelmiş kompleks bir tabaka olan Mesozoyik ofiyolitik kompleksi (Mof) temsil etmektedir. Bunlar, ofiyolitler veya yeşil kayaçlar adı altında bilinir. Manisa ve doğusunda Çaldağ da serpantinler ve harzburgitler, Akhisar-Sındırgı yolu boyunca da ofiyolitik kayaçlar görülmektedir. Datça yarımadasından itibaren Marmaris bölgesinden geçerek kuzeye doğru ve Fethiyenin kuzeyinden Acıgöle kadar çok yaygın ve büyük bir peridotit sahası vardır. Peridotit masiflerinin kenarlarında tali olarak bulunan iri plajiyoklaz ve olivinli gabrolardan başka diyabazlar vardır. Bunlar sedimenter seriler içinde ayrı ayrı kütleler halinde, bilhassa şistli-radyolaritli seri ile birlikte, bazen de Mesozoyik kalkerleri içinde dayk ve tektonik mercekler halinde bulunurlar (MTA, 1974-Denizli, 1973-İzmir). 11

18 Volkanik Kayaçlar Çalışma alanındaki Neojen-Pleyistosen volkanikler geniş yayılım gösterirler. Çalışma alanının kuzey ve kuzeybatı kısmına hakim durumdadır. Bodrum yarımadasının batısında da görülmektedir. Bunları, proklastik ve kül arakatmanlarının bulunduğu Neojen volkanik fasiyesler (nv), andezit-spilitporfirit (α), riyolit-dasit (λ), bazalt-dolerit (β) olarak sıralayabiliriz. En büyük yüzeyler andezitiktir. Bölgedeki en son volkanik faaliyet Kula da meydana gelmiştir (Ek 4) Toprak Özellikleri Toprak Su Genel Müdürlüğünün Ege, Gediz, Küçük Menderes Havzaları ile Aydın ili toprakları üzerinde yapmış olduğu çalışmalar sonucunda Ege Bölgesinde bulunan toprak tipleri ve özellikleri aşağıya çıkarılmıştır. Kireçsiz Kahverengi Orman Toprakları Kireçsiz Kahverengi Orman Topraklarının toprak ana maddesini oluşturan anakayaları, andezit, bazalt, dasit, tüf gibi volkanik kayaçlar, peridotit, diyorit, granit gibi plütonik kayaçlar ile gnays, mikaşistler gibi metamorfik kayaçlardır. Bu toprak grubu ABC horizonlu zonal topraklardır. Profilde serbest CaCO 3 a hiç rastlanmaz veya pek az görülür. Bu nedenle kireçsiz topraklardır. Kireçsizlik genellikle yıkanmaktan veya anakayadan ileri gelmektedir. Kireçsiz Kahverengi Orman Topraklarında genellikle meyil fazlalığı ve toprak sığlığı görülmektedir. Kahverengi Orman Toprakları Anakayaları Neojen yaşlı marn veya kireçli kil taşlarının ayrışması sonucu kireçli ve gri-gri kahve renkli Kahverengi Orman Toprakları oluşur. ABC horizonlu, yüksek derecede kireç içeren anakayadan oluşmuş, profilinde serbest kireç bulunan bu toprakların ph değerleri hafif alkalidir. Bu alkalilik, profilin altına doğru ana materyale yaklaştıkça biraz daha artmaktadır. Bitki besin maddelerinden fosfor ve potasyum durumu da çok iyidir. Kahverengi Orman Topraklarında sığlık, fazla meyil, erozyon ve taşlılık görülmektedir. Kireçsiz Kahverengi Topraklar Bu topraklar metamorfikler, andezit, bazalt gibi volkanik kayaçlar ile filiş üzerinde gelişmişlerdir. ABC horizonları olan Kireçsiz Kahverengi Topraklar organik maddece fakirdirler. Serbest CaCO 3 yoktur. Ancak C horizonunda yıkama sonucu birikmiş kireçe rastlanabilir. Bitkilerin yaralanabileceği fosfor ve potasyum da yeterli düzeydedir. Ege Bölgesi ndeki havzaların ana sorunu olan sığlık ve fazla eğim, Kireçsiz Kahverengi Topraklar için de geçerlidir. Rendzina Toprakları Rendzina Topraklarının anakayası marn, kalkerler ve konglomeratik kalkerler olup, bunlar genellikle Neojen yaşlıdır. Rendzina Toprakları bütün özelliklerini yüksek oranda kireçe sahip ana maddeden alan AC horizonlu interzonal topraklardır. Anakayanın çok kireçli olması nedeniyle profil serbest CaCO 3 bakımından zengindir. Bitki besin maddelerinden fosfor ve potasyum iyi düzeydedir. Kırmızı Akdeniz Toprakları Kırmızı Akdeniz Toprakları genellikle sert kalker kayaları üzerinde kırmızı renkli toprak gövdesine sahip topraklardır. Konglomera, marn, kalker bantlarında ve kristalin kalker üzerinde de oluşur. ABC horizonlarının bulunduğu zonal topraklardan olan Kırmızı Akdeniz Toprakları topoğrafyalarının haşin, meyillerinin çok fazla ve ana kayalarının sert olması nedeni ile genellikle çok 12

19 sığ ve taşlı karakterdedir. Anakaya kalker olmasına rağmen yıkanmadan dolayı profilde zengin bir kireçlilik görülmez. Profilleri demir ve alüminyum bakımından zengin metalik seski oksitleri içerir. Kırmızı Kahverengi Akdeniz Toprakları Toprak anakayası, sert ve yumuşak kireç kayaları ile kireç kayası çakıllarından oluşmuş konglomeralardır. Yer yer diğer kayaçların da bu alanlar içerisinde uzandığı görülmektedir. Esas olarak kalker üzerinde gelişmişlerdir. Toprak gövdesi (AB) doğrudan doğruya ana kaya üzerine oturmuştur. Bazı hallerde ana kaya üzerinde ince Cca katına rastlanır. Çoğu demir olan alüminyum ve mangenez bakımından zengin metalik seski oksitler profilde yaygın olarak bulunur. Kestanerengi ve Kırmızı Kestanerengi Toprakları Kestanerengi ve Kırmızı Kestanerengi Toprakları hemen hemen birbirlerine benzer yapı gösterirler. Ana madde çoğunlukla marn ve kalker dir. ABC horizonlu zonal topraklardır. Bu topraklara has olan kireç birikmesi (kalsifikasyon) genellikle ince iplikcikler halinde olup B horizonunun alt kısımlarında bulunur. Regosoller Regosollerde anakaya gevşek ve bağıntısızdır. Bunlar mikaşist çakıl, çört ve molozlar ile volkanik kül ve lapillilerden ibarettir. Regosoller, profil gelişmesi çok zayıf, azonal topraklardır. Bünyelerinin kabalığı çabuk aşınmalarına neden olmakta, hemen sonucunda da yarıntılı, yer yer sivri tepecikler oluşmaktadır. Vertisollar Vertisoller, marn veya bol kireçli, killi anakaya üzerinde gelişmiştir. Killer, şişme ve büzülme katsayısı yüksek montmorillonit cinsidir. AC horizonlu genç oluşumlu topraklardandır. Tuzlu, Alkali ve Tuzlu-Alkali Toprakları Bu topraklar genellikle Alüviyallerin yanında yer alırlar. Dışarıya akıntısı olmayan iç bükey topoğrafya ile düze yakın meyile sahiptirler. Gerek iç bükey topoğrafya ile fazla tuz içeren taban sularının yükselmesi ve taşkınlar ve gerekse fazla buharlaşma bu toprakların üst katmanlarında tuz birikmesine sebep olmuştur. Tuzluluk yüzeyde beyaz kristaller halinde teşhis edilmekle beraber profil boyunca alt katmanlara kadar devam etmektedir. Alüviyal Topraklar Alüviyal toprakların ana maddesi içinde bulunduğumuz Kuvaterner e ait genç alüvyonlardır. Bu topraklar, akarsuların taşıyıp, taşkınlarda çevresine bıraktığı ve bileşiminin çoğu anorganik olan birikintilerdir. Profilleri derindir. Akarsuların getirdiği materyalin jeolojik yapısına ve akarsuyun debisine göre, profilleri yatay katmanlar halinde bir dizilim gösterir. Koyu A1 katmanın altında alüvyal materyalden ibaret C katmanları sıralanır. Kolüviyal Topraklar Kolüviyal Toprak, genellikle hızlı yüzey akışın yüksek araziden taşıdığı toprak materyalini eteklerde biriktirmesi veya küçük derelerin yarattığı sel konisi birikintilerinden oluşmaktadır. Kolüviyaller A ve C horizonlarına sahip genç topraklar olup azonal toprak sırasına dahildirler. Kolüviyaller yüksek arazi topraklarının aşınıp-taşınmasıyla oluşurlar. Taşındıkları toprakların özelliklerini kısmen taşırlar. Fakat onlardan daha düşük eğimli alanlarda oluşmuşlardır. 13

20 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal Araştırma materyalini İzmir, Muğla ve Denizli Orman Bölge Müdürlükleri sahasında kalan maki alanları oluşturmaktadır. Bu bölgeler il sınırı olarak İzmir, Aydın, Denizli, Muğla, Manisa ve Uşak illerini kapsamaktadır. Balıkesir Bölge Müdürlüğüne ait sahalarda da etüd çalışmaları yapılmış, ancak bu bölgelerde yer alan maki benzeri formasyonun yapısı pseudomaki ye daha yakın olduğundan bu bölge kapsam dışında tutulmuştur Metot Bitki Topluluklarının Belirlenmesi Çalışmada yörede var olan maki toplulukları öncelikle orman amenajman planlarından yararlanılarak tespit edilmeye çalışılmıştır. Ancak amenajman planlarında maki rumuzu kullanılmaması ve maki alanlarının Bbt (Bozuk baltalık), ÇBbt (Çok bozuk baltalık), ÇBMbt (Çok bozuk Meşe baltalığı), Bçz (Bozuk Kızılçam), Bm (Bozuk Meşe), Bdy (Bozuk diğer Yapraklı), gibi rumuzlarla gösterilen alanlar içinde yer alması dolayısıyla bu tespit yapılamamıştır. Bu nedenle maki alanlarının tespiti mevcut İşletme Şefliklerinden bilgi alınarak gerçekleştirilmiştir. Böylece tespit edilen alanlar dolaşılarak örnekleme alanları tesadüfi olarak belirlenmiştir. Büyüklüğü minimal alan yöntemine göre belirlenen örnek alanlardaki maki toplulukları klasik Braun-Blanquet (1932) yöntemiyle baskın tür esasına göre kayda geçirilmiş, daha sonra bilgisayar ortamında vejetasyon tabloları oluşturulmuş ve fitososyolojik olarak karakteristik türler yardımıyla üst birimlere bağlanmıştır Toprak Analizleri Çalışma alanındaki bitki topluluklarına ait toprak örnekleri anakayanın ve bitki örtüsünün değişim gösterme durumuna göre, o bitki topluluğunu temsil edecek noktalarda açılan toprak profillerinden alınmıştır. Toprak örnekleri horizon oluşumunun görüldüğü alanlarda horizonlara göre diğer alanlarda derinlik kademelerine göre alınmıştır. Örnek alanların anakayası yerinde belirlenirken; toprak örneklerinin fiziksel ve kimyasal özellikleri laboratuvarda analizlerle belirlenmiştir. Laboratuvara getirilen toprak örnekleri hava kurusu hale getirilip, 2 mm lik elekten geçirildikten sonra analize hazır hale getirilmiştir (KACAR, 1993). Tekstür : Toprak tekstürü Bouyoucos Hidrometre Yöntemi ile belirlenmiştir (GÜLÇUR, 1974). Total Kireç : Total kireç miktarları Scheibler Kalsimetre Yöntemi ile belirlenmiştir (KACAR, 1993). Elektriki İletkenlik (EC 10 3 ) : Elektriki iletkenlikleri 1:2,5 oranında hazırlanmış süspansiyonda cam elektrotlu EC metre ile belirlenmiştir (JACKSON, 1958). Toprak reaksiyonu (ph) : Toprak örneklerinin reaksiyonları (ph), 1:2,5 oranında toprak-su süspansiyonunda cam elektrotlu ph metre ile ölçülmüştür (JACKSON, 1958). Organik Madde : Organik madde miktarları Walkley-Black Yaş Yakma Yöntemi ile belirlenmiştir (KACAR, 1993). 14

21 Total Azot : Total azot içerikleri Kjeldahl Yöntemi ile tam otomatik Kjeltec-20 cihazı kullanılarak belirlenmiştir (BREMNER, 1965). Yarayışlı Fosfor : Fosfor miktarları, toprakların ph ve kireç miktarları göz önünde bulundurularak, Olsen Yöntemi ve Bray-Kurtz No 1 Yöntemi ne göre belirlenmiştir (KACAR, 1993). Değişebilir Potasyum, Kalsiyum, Magnezyum ve Sodyum İçerikleri: Amonyum Asetat Yöntemi ile flamefotometre ve atomik absorbsiyon spektrofotometre (AAS) kullanılarak belirlenmiştir (JACKSON,1958). Bulgulara ait minimum ve maksimum değerler profil derinlik kademeleri esas alınarak, genel toprak özellikleri ise tüm profil esas alınarak değerlendirilmiştir. Sadece fosfor analizinde toprak reaksiyonuna ve kireç içeriğine bağlı olarak iki farklı yöntem kullanıldığından, fosfor değerlerinde minimum ve maksimum değerler verilmemiştir İklimsel Analiz Çalışma alanını temsilen 6 ilde iklimsel analiz gerçekleştirilmiştir. Bu iller İzmir, Manisa, Uşak, Aydın, Denizli ve Muğla dır. İllere ait uzun yıllar ortalaması Meteoroloji Bültenlerinden, son on yıllık ortalamalar ise Meteoroloji Genel Müdürlüğünden alınmıştır. Biyoiklimsel analiz Emberger (1932) metoduna göre yapılmış olup, ayrıca Thornwaite a göre istasyonların su bilançoları çıkarılmış ve ombrotermik diyagramlar çizilmiştir. 15

22 4. BULGULAR 4.1. Çalışma Alanında Yayılış Gösteren Fitososyolojik Birimler Maki alanları Ege Bölgesinde Sıcak Akdeniz ve Akdeniz katlarında yayılış gösterirler. Akman (1995) a göre maki alanlarının da yayılış gösterdiği Türkiye nin Akdenizli bölgelerinde yayılış gösteren fitososyolojik birimler Quercetea ilicis Br-Bl 1942 ve Quercetea pubescentis Doing Kraft sınıfları ile bunlara bağlı alt birimlerdir (Şekil 3). Quercetea ilicis Br-Bl 1942 sınıfı Quercetalia ilicis Br-Bl adıyla anılan bir tek ordoya sahiptir. Bu ordo Olea-Ceratonion Br-Bl 1936, Quercion ilicis Br-Bl. (1931) 1936, Quercion calliprini Zohary 1962, Ptosimopappo-Quercion Barbero, Chalabi, Nahal Quezel 1977 ve Gonocytiso- Pinion Barbero, Chalabi, Nahal Quezel 1977 olmak üzere 5 alyansla temsil edilmektedir. Oleo- Ceratonion alyansı tüm Akdeniz ve Ege Bölgesinde denize bakan yamaçlarda ve sahil kesiminde bulunur. Ancak gerçekleştirdiğimiz çalışmalarda alyansın İzmir in kuzeyine çıkmadığı gözlenmiştir. Quercion ilicis alyansı genel olarak Batı Akdeniz de yayılış gösterir. Doğu sınırını ülkemizin kuzeybatısı ile İzmir in güneyinden İstanbul a kadar uzanan bir çizgi oluşturur. Bu özelliğiyle çalışma alanında en geniş yayılışlı alyans olarak düşünülebilir. Quercion calliprini alyansı batı Akdeniz deki Quercion ilicis alyansının doğu Akdeniz deki vikaryantıdır. Türkiye de güney ve güney-batı Anadolu da yayılış gösterir. Ptosimopappo-Quercion ve Gonocytiso-Pinion alyansları ülkemizin doğu Akdeniz bölgesinde daha lokal yayılışa sahip alyanslardır. Şekil 3. Çalışma Alanındaki Alyansların Yayılışı (Akman,1995) Figure 3. Distribution of Alliances on Study Area (Akman, 1995) 16

23 4.2. Çalışma Alanında Yayılış Gösteren Maki Toplulukları Ege Bölgesinde maki genel olarak deniz kenarından m, yer yer de m yükseltilere kadar çıkmaktadır. Bu yükseltiler arasında, çalışma alanında mevcut maki toplulukları, Quercus coccifera L., Arbutus unedo L., Arbutus andrachne L., Phillyrea latifolia L., Juniperus phoenicia L., Juniperus oxycedrus L., Erica manipuliflora Salisb. ve Pistacia lentiscus L. türlerinin baskın olduğu topluluklar olarak belirlenmiştir. Bunların dışında var olan türler yaygın olmalarına karşın, ait oldukları topluluklarda çoğunlukla baskın duruma geçmedikleri için değerlendirmeye alınmamışlardır. Bu türlere örnek olarak Olea europea L., Pistacia terebinthus L., Spartium junceum L., Ceratonia siliqua L., Calicotome villosa (Poiret) Link. vb sayılabilir Quercus coccifera (Kermes Meşesi) Toplulukları Ülkemizin en yaygın meşe türlerinden, Fagales takımının Fagaceae familyasına ait olan Quercus cinsi içinde herdem yeşil türlerden olan Quercus coccifera L., Batı Akdeniz deki Quercus ilex L. in Doğu Akdeniz deki vikaryantıdır. Batı ve Güney Anadolu nun tamamında, ancak özellikle kıyı kesimlerdeki maki alanlarında ve orman altı örtüde görülen tür, iklimin izin verdiği ölçülerde İç Ege ye doğru girer ve Türkiye nin kuzey bölgelerinde de lokal olarak yer alır. Yayılış alanları içerisinde Quercus coccifera L. değişik yükseltilerde ( m), değişik anakayalar ve değişik toprak tiplerinde görülmektedir. Herdem yeşil çalı veya ağaççık şeklinde olup 10 m ye kadar boylanabilen tür, yapraklarının tüysüz ve dikenli olması ile diğer herdem yeşil meşelerden ayrılır. Yapraklar dalın her tarafına dağılmıştır ve oval veya geniş oval yapıdadır. Kenarları keskin testere dişli ve dikenli olup, bazen düz bazen de ondülelidir. Boyutları x 1-3 cm olan yaprakların sapa bağlandığı kısım yuvarlak veya kalp şeklindedir. Meyve iki yılda olgunlaşır, kupula küremsi veya geniş çan şeklinde, mm çapındadır. Meyvenin 1/2-2/3 oranındaki kısmı kupuladan dışarı çıkmaktadır (Şekil 4). Çalışma alanında Quercus coccifera L. toplulukları toplam 187 örnek alanla örneklenmeye çalışılmıştır. Bu sayının çokluğu değerlendirmeyi mümkün kılmadığından, ayrıca coğrafik farklılık dolayısıyla tür bileşimlerindeki farlılık da dikkate alındığından Quercus coccifera L. toplulukları Orta Ege, Güney Ege ve İç Ege olarak üç bölümde incelenmiştir Orta Ege Quercus coccifera toplulukları Orta Ege olarak İzmir ve Manisa illerini kapsayan alan seçilmiş olup, bu alan aynı zamanda İzmir Orman Bölge Müdürlüğünün sınırlarına tekabül etmektedir. Bu bölge içerisinde Q. coccifera L. toplulukları 84 örnek alanla örneklenmiştir (Ek 6). Örnek alanların yükseltileri m arasında değişmekte, bütün bakılara rastlanmakta ve ağırlıklı bakı bulunmamaktadır. Quercus coccifera alanları genel olarak yüksek eğimli araziler olup, eğim % arasında değişmektedir. Anakaya konusunda çok fazla seçicilik göstermeyen türün örnek alanlarında çok çeşitli anakayalara (Andezit, Kumtaşı, Tüf, Şist, Mikaşis, Kilşist, Çamurtaşı, Kalkşist, Marn, Mermer, Şeyl, Fillit vb.) rastlanmaktadır. Ancak en yaygın olarak bulunduğu alanlar Kalker anakaya ve Kırmızı Akdeniz topraklarıdır. Çalışma alanında açılan 74 adet toprak profilinden alınan toplam 134 adet toprak örneği incelenmiştir (Ek 7). Tekstür : İncelenen sahalarda toprakların kum içeriklerinin % 25,92-84,56; kil içeriklerinin % 0,36-53,60; toz içeriklerinin ise % 10,08-44,00 arasında değişmekte olduğu belirlenmiştir. 17