LATİN AMERİKA DA BÖLGESEL ENTEGRASYON GİRİŞİMLERİ

Transkript

1 AVRASYA DOSYASI 299 LATİN AMERİKA DA BÖLGESEL ENTEGRASYON GİRİŞİMLERİ Sedat LAÇ NER* The article focuses on the evolution of the integration attempts in the Central and Southern America. The author argues that Latin American integration is one of the oldest examples but its success cannot be compared with the European experience. The article further argues that the competition between Brasilia and the United States does not help much the regional integration process. Furthermore it claims that the small states and relatively poor states in the region tend to use the regional integration organisations. GİRİŞ Orta ve Güney Amerika da bütünleşme çabaları ve uluslararası örgütlerin geçmişi 19. yüzyıla kadar dayanır. 1 Bu çabalar tüm dünyada olduğu gibi 2. Dünya Savaşı ndan sonra hızlanmıştır. Avrupa Topluluğu nun Avrupa Birliği ne dönüşme sürecinde sergilediği başarı bu bölgedeki çabalar için de iyi bir örnek oluşturmuş ve bu bölgedeki ülkeleri örgütlenme ve bütünleşme konusunda teşvik etmiştir. Böylece ticari alanda başlayan çabalar zamanla diğer alanlara da yayılmıştır. Günümüze kadar Latin Amerika ülkeleri arasında diğer bölgeler ile kıyaslandığında bir tür uluslararası örgüt ve entegrasyon girişimi enflasyonu yaşandığı söylenebilir. Ancak sayıca çok olmalarına * Yrd. Doç. Dr. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi BF Uluslararas liflkiler Bölümü ö retim üyesi. 1 Latin Amerika da ekonomik entegrasyon çabalar ve uluslararas örgütlenme için ayr ca bkz.: Victor Bulmer- Thomas (der.), Regional Integration in Latin America and the Caribbean, (2001); Peter H. Smith (der.), The Challenge of Integration: Europe and the Americas, (North-South Center Press, 1993); Richard G. Lipsey (der.), Western Hemisphere Trade Integration: A Canadian Latin American Dialogue, (Palgrave Macmillan, 1997); Jerry M. Rosenberg, Encyclopedia of the North American Free Trade Agreement, the New American Community, and Latin American Trade, (Greenwood Publishing Group, 1995); Kurt W. Radtke (der.), Competing for Integrations: Japan, Europe, Latin America, and Their Strategic Partners, (M. E. Sharpe, 2002); Shoji Nishijima (der.), Cooperation or Rivalry?: Regional Integration in the Americas and the Pacific Rim, (Westview Press, 1996); Peter Coffey (der.), Latin America Mercosur, International Handbooks on Economic Integration, Vol. 1, (Kluwer Academic Publishers, 1998); Joseph Grunwald, Latin America and World Economy: A Changing International Order, (Sage Publications, 1978); Jorge I. Dominguez (der.), International Security and Democracy: Latin America and Caribbean in the Post Cold War Era, (Pitzburg: University of Pittsburg Press, 1998); A Survey of MERCOSUR: Remapping South America, The Economist Supplement, (12 Ekim 1996). Avrasya Dosyas, Enerji Özel, Bahar 2003, Cilt: 9, Say : 1, ss

2 300 SEDAT LAÇ NER/LAT N AMER KA DA... karşın etki açısından sınırlı kaldıkları gözlenmektedir. Entegrasyon çabalarına karşın Latin Amerika bölgesi Afrika ile birlikte son dönemde dünya ekonomisinde payı azalan ender bölgelerden biridir. Bu da Latin Amerika örneğini diğerlerinden farklı kılan unsurlardan bir tanesidir. Bu bağlamda çalışma Latin Amerika ülkeleri arasındaki bütünleşme çabalarının en önemlilerini inceleyecektir. Çalışmada Orta ve Güney Amerika, Karayipler dahil olmak üzere ele alınacaktır. Meksika bir Latin Amerika ülkesi olmasına karşın NAFTA ile girmiş olduğu süreç bu çalışmada ele alınmayacaktır. Çalışmanın üzerinde durduğu bir diğer önemli nokta ise entegrasyon çabalarının işlevleri açısından ortaya çıkmaktadır; Ekonomik açıdan etkileri nispeten sınırlı olsa da Latin Amerika entegrasyon çabalarının bölgesel kimlik kazanımı ve diğer alanlarda işbirliği açısından çok büyük yararları olmuştur. Bu da sadece Latin Amerika açısından değil, genel olarak bölgesel entegrasyon çalışmaları açısından çok değerli veriler sunmaktadır. Çalışmanın ilk kısmında bölgede bütünleşme ve örgütlenmeyi kolaylaştırıcı ve zorlaştırıcı unsurlar ele alınacak, ikinci kısmında ise en önemli kuruluşlar tek tek incelenecektir. Örnek örgütler kısmında önce Güney Amerika, ardından ise Orta Amerika ve Karayipler bölgelerindeki girişimler tarihsel süreçleri, işlevleri ve sonuçları ile ele alınacaktır. Bir sonraki bölümde ise Latin Amerika entegrasyon örgütleri ile ABD ve AB arasındaki ilişkiler incelenecektir. I. BÜTÜNLEŞME VE ÖRGÜTLENMEYİ KOLAYLAŞTIRICI VE ZORLAŞTIRICI UNSURLAR Kolaylaştırıcı Unsurlar İlk olarak bölge ülkeleri arasında ciddi benzerlikler vardır: Tamamı Avrupalı sömürgeci güçlerin kurmuş olduğu kolonilerin devamı olarak devletleşmiştir. Bu anlamda düşünce benzerliği ve ortak bir tarihten bahsetmek mümkündür. 2 İkinci olarak bir çok Asya ve Afrika ülkesi ile kıyaslandığı zaman Orta ve Güney Amerika ülkelerinin görece uzun bir tarihi deneyime sahip olduğu görülür. Bu da örgütlenme ve işbirliğini arttırıcı bir unsurdur. 2 Latin Amerika tarihi ve ba ms zl k süreci ile ilgili olarak bkz.: Christon I. Archer (der.), The Wars of Independence in Spanish America, (Wilmington, DE.: Scholarly Resources Inc., 2000); David Bushnell ve Neill Macaulay, The Emergence of Latin America in the Nineteenth Century, (New York: Oxford University Press, Inc., 1994).

3 AVRASYA DOSYASI 301 Üçüncü olarak bölge ülkeleri arasında İspanyolca ve Portekizce en çok kullanılan dillerdir. Bunlara ek olarak İngilizce ve Fransızca da kullanılmaktaysa da bir dil birliğinden söz etmek mümkündür. Ortak dilin bu ülkeler arasındaki uyuma katkısına ek olarak bu ülkelerin kullandığı resmi dillerin dünyada en konuşulan en yaygın diller olması da önemli bir noktadır. Dördüncü kolaylaştırıcı unsur bölge ülkelerinin benzeri toplumsal ve ekonomik yapılara sahip olmalarıdır. Bazı ülkeler bölge içinde ekonomik üretim açısından gruplar oluşturabilmektedir. Bu da ortak çıkarlarını bir arada savunma ihtiyacını arttırmaktadır. Örneğin muz üreticisi ülkeler, ya da ekonomisi madenciliğe dayanan ülkeler ortak tavır geliştirebilmektedirler. Son olarak hemen hemen tüm Latin Amerika ülkelerinin bölgesel bütünleşmeden ve örgütlenmeden umduğu çok büyük yararlar vardır. Ayrıca birleşme hayali sömürge döneminden günümüze neredeyse tüm siyasi hareketlerin öncelikli hedefleri arasında yer almıştır. Zorlaştırıcı Unsurlar Yukarıda sayılan unsurların önemli bir kısmı şaşırtıcı bir şekilde zorlaştırıcı unsurlar haline de dönüşebilmektedir. İlk olarak uzun bir tarihi geçmiş tarihi sorunlar anlamına da gelebilmektedir. Ayrıca kolonileşme sürecinde gelişen ilişki ağı ilerleyen dönemlerde Latin Amerika devletlerine yük de oluşturabilmektedir. İç yapıdaki zorlaştırıcı sosyal ve siyasal ilişki ağına ek olarak bölgenin en önemli sömürgeci devleti olan İspanya yönetimde olduğu dönemde bölgesel ticareti engelleme politikası gütmüştür. Bu dönemde sömürgelerin kendi aralarında ilişkiye girmeleri engellenmiş, ticaret doğrudan İspanya üzerinden yapılmak zorunda kalınmıştır. Bu da bölgesel ticaretin alt yapısına önemli bir darbe vurmuştur. 3 İkinci olarak benzer ekonomik yapılara sahip olmak ülkeleri zaman zaman rakip haline de sokabilmektedir. Ülkelerin bir çoğunun sadece bir ya da birkaç ürüne ya da madene bağlı olması esneklik gücünden yoksun olmalarına neden olabilmekte ve uzlaşmayı zorlaştırabilmektedir. 3 spanya n n kurdu u bu düzen için bkz.: Serhat Erkmen, Ba ms zlaflma Sürecinde Latin Amerika da Milliyetçilik, yay nlanmam fl yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ayr ca John Fisher, Commercial Relations Between Spain and Spanish America in the Era of Free Trade , (Liverpool: University of Liverpool Press, 1985).

4 302 SEDAT LAÇ NER/LAT N AMER KA DA... Latin Amerika ülkelerinin ekonomileri oldukça istikrarsız bir yapıya sahiptir ve çoğu zaman alınan kararlar ekonomik kriterlerden çok siyasi ya da sosyal güdülerle alınmaktadır. Diğer bir deyişle Latin Amerika ekonomileri hakkında öngörüde bulunabilmek oldukça güçtür. Enflasyon oranları, para birimlerinin diğer paralar karşısındaki değerleri, dış ticaret açıkları vb. sürekli olarak ani değişimler geçirmektedir. Sözü edilen belirsizlikler entegrasyon girişimlerinde en istenmeyen durumlardandır. Eğer entegrasyon üyeleri diğer üyelerin para biriminin kısa vadede nasıl bir değişim geçireceğini tahmin edememesi işbirliğinden çok gerginlik ve rekabet hakim olur ve güvensizlik entegrasyonların gelişimi engeller. Brezilya nın para biriminin değerini düşürmesinin ardından Arjantin ve Brezilya arasında yaşanan gerginlik ve bunun MERCOSUR a yansımaları bu tespitleri doğrulamaktadır. Adı geçen ülkelerin toplumsal yapısı oldukça sorunludur. Gelir dağılımdaki bozukluk ve ahlaki yozlaşma kontrolü güç bir oluşuma neden olmaktadır. Bu da önceden tahmin edilmesi zor dönemsel patlamalara neden olmakta ve bölgesel istikrarı sekteye uğratmaktadır Arjantin Krizi, Venezüella krizlerinde olduğu gibi. 4 Toplumsal yapıya ek olarak siyasi yapı da sorunludur. Bir çok Latin Amerika ülkesinde ordunun olağandışı rolü ve sivil kurumların yeterince gelişmemiş olması sorunları arttırmakta, uluslar arası örgütlenme açısından sürekliliği zorlaştırmaktadır. Bölgesel entegrasyon ve uluslararası örgütlenme açısından bir diğer sorun ise bazı ülkelerin (Brezilya gibi) coğrafi, ekonomik ve diğer açılardan diğerleriyle kıyaslanamayacak büyüklükte olmaları, buna karşın diğer bazı ülkelerin ise (Belize gibi) çok küçük ve zayıf olmaları ilişkilerde gerekli olan eşitlik ilkesini zedeleyebilmektedir. Bu güç farkına karşın bölgede bölgesel entegrasyonu sürükleyecek bir ülkenin bulunmuyor olması da dikkat çekicidir. Brezilya, Arjantin ya da Meksika Avrupa bütünleşmesinde Almanya nın ya da Fransa nın oynamış olduğu rolü üstlenmekten uzak ülkelerdir. Buna karşın Brezilya nın tüm Güney Amerika da hakim güç olma arzusu ve buna direnişler bölgesel entegrasyonu zaman zaman engelleyici bir unsur olarak görülmüştür. Şaşırtıcı bir şekilde Brezilya bu iddiaların tersini savunmaktadır. Brezilya ya göre bu ülkenin tüm gayretleri Latin Amerika da yabancı güçlerin (özellikle ABD nin) etkilerinin sınırlandırılmasına ve bölgenin entegre olarak daha güçlü ve zengin olması yönündedir. Bilindiği üzere 4 Ad geçen krizler son derece farkl nedenlerden ortaya ç km fllard r ve muhtevalar da oldukça farkl d r. Di er bir deyiflle ayn kategoride olduklar için örnek gösterilmemifllerdir. Aksine Latin Amerika da birbirinden farkl neden ve yap larda çok say da krizin ç kabilece i geçmifl deneyimlerle ispat edilmifltir.

5 AVRASYA DOSYASI 303 Bölge ülkeleri arasında ciddî benzerlikler vardır: Tamamı Avrupalı sömürgeci güçlerin kurmuş olduğu kolonilerin devamı olarak devletleşmiştir. önündeki en büyük engellerden biridir. 5 Brezilya Latin Amerika daki üstünlüğünün bölgesel birleşmelerden geçtiğini düşünmekte ve her türlü entegrasyon çabasında liderliği elden bırakmamaya çalışmaktadır. Ancak uzmanlar arasında ortak kanı şudur ki Brezilya nın bölgesel entegrasyon konusundaki aşırı istekli tavrı aynı zamanda bu tür girişimlerin Zorlaştırıcı engellerden bir diğer ise yine Brezilya nın Latin Amerika hedefleri ile ilgilidir. Latin Amerika da kendisini lider ülke olarak gören Brezilya nın bu tasarımları zaman zaman Amerikan politikalarıyla uyumsuzluk sergileyebilmektedir. Bu anlamda önemli bir sorun olarak Brezilya-ABD rekabeti ortaya çıkmaktadır. Amerika nın bölge ekonomileri üzerinde Brezilya dan bağımsız olarak inisiyatif almasını dış politika çıkarları ile uyumsuz bulan Brezilya, ABD nin diğer Latin Amerika ülkeleri ile serbest ticaret bölgeleri oluşturma isteğini şüphe ile karşılamaktadır. Bu bağlamda 2002 yılı içinde ABD nin bu yöndeki planlarına karşı çıkan Venezüella ile Brezilya arasında bir yakınlaşma oluşması da bunu kanıtlamaktadır. Buna karşın Şili nin, Brezilya nın başını çektiği MERCOSUR da tam üyelik sürecini yavaşlatması ve ABD ile serbest ticaret bölgesi çabalarını hızlandırması da iki ülke arasındaki rekabetin tüm bölgeyi nasıl etkilediğini açıkça ortaya koymaktadır. Bir diğer etken ise bölgenin genel olarak ekonomik anlamda gelişmekte olan ya da gelişmemiş ülkelerden oluşuyor olmasıdır. Avrupa örneğinde görüldüğü üzere ekonomik güç birçok sorunun büyümesini engellemektedir. Buna karşın Latin Amerika da, sorun olmayabilecek konular dahi ülkelerin yaşadığı ekonomik ve siyasî buhranlar nedeniyle kısa sürede büyük bir krize yol açabilmektedir. Sadece ekonomik entegrasyon değil, tüm entegrasyon türleri için olmazsa olmaz bir şart olarak ortak bir kültüre ve kimliğe sahip olmak gösterilmektedir. Buna göre entegrasyona katılan ülkeler birbirlerini ne kadar yakın bulur ve ortak aidiyetleri ne kadar fazla olursa o ülkeler arasındaki örgütlenmenin şansı daha fazla olur. Bu bağlamda Orta ve Güney Amerika ülkeleri arasında en büyük sorunun ortak bir kimliğe sahip olamamak olduğu iddia edilmiştir. Çok sayıda mezhep ve etnik 5 Jack Epstein, The Bells Tolls For MERCOSUR, Latin Trade, Cilt 10, Say 1, (Ocak 2002).

6 304 SEDAT LAÇ NER/LAT N AMER KA DA... grupların bulunduğu bu ülkeler arasında Hispanic ve Latin ayrımının dahi hâlâ çok keskin olduğu belirtilmektedir. 6 Eski İspanyol ve Portekiz sömürgeleri arasındaki farklar çok az olmasına karşın 7 bu iki kültürel kaynağın büyük siyasi ayırımlara yol açması Orta ve Güney Amerika nın hassas yapısına dikkat çekmektedir. Bu durumda çok sayıda örgütlenme ve entegrasyon çabası olmasına karşın kurulan birimler ortak bir kimliği ve ortak hedefleri temsil etmekten uzak olabilmektedir. Zorlaştırıcı bir unsur olarak Amerikan unsuru ve ideolojik ayrılıklar da değerlendirilebilir. ABD gibi devasa büyüklükte bir pazarın ve siyasî anlamda bir süper gücün Latin Amerika ya yakın olması büyük bir şans olarak da değerlendirilebilir. Ancak şu ana kadarki tecrübeler tam tersi bir tabloyu ortaya koymaktadır. ABD nin Amerika kıtasına (Kuzey ve güney) bakış açısını uzunca bir süre Monroe Doktrini belirlemiştir. Bu doktrin çerçevesinde Avrupa nın sömürgeci ülkelerini kendi kıtasına yaklaştırmayan ABD, Latin Amerika ülkelerinin iç işlerine de fazlaca karışmamıştır. 8 Ancak 1930 lu yıllarda gelişen Amerikan ilgisi ABD nin Latin Amerika devletlerinin iç işlerine doğrudan müdahaleleriyle zirveye ulaşmıştır. İktisadî, siyasî ve kültürel alanlarda planlı bir Amerikan müdahalesi gözlenmiştir. İkinci Dünya Savaşı ndan sonra komünizmin hızla tüm kürede yayılması ABD yi de tehdit eden bir gelişme olmuştur. Özellikle Küba da sosyalist lider Fidel Castro nun iktidara gelişi ve tüm Latin Amerika ülkelerini komünizm çevresinde birleştirme hayalleri ABD nin Latin Amerika ya daha çok müdahale etmesine yol açmıştır. Castro ve Arajantinli sosyalist Ché Guevara tüm Latin Amerika da ve Afrika daki Portekiz sömürgelerinde bir sosyalist birliği savunmuşlar ve bu çabalarında SSCB den de her türlü desteği almışlardır. Guevara 1967 de yakalanıp öldürülmüş, Castro hareketi ise Küba ya hapsedilmiştir. Ancak tüm bu gelişmeler henüz bölgesel kimliğini kazanamamış olan Latin Amerika bölgesinde yeni bölünme nedenlerini ortaya çıkarmıştır. Bölge komünist ve sağcı gruplar arasında ikiye bölünmüş ve bu bölünme yıllarca süren silahlı çatışmaları ve istikrarsızlığı getirmiştir. Bu dönemde ABD ve dünya kapitalizmi istikrarı sağlamak ve sol grupları bastırabilmek için halk desteği tartışmalı diktatör rejimleri desteklemiş, bu da Latin Amerika da sağlıklı bir yapının oluşumunu Joaquna Pires-O Brien, Latin American Integration and the Formation of MERCOSUR, Contemporary Review, Cilt 276, Say 1613, (Haziran 2000), s Asl nda her iki sömürge grubu aras ndaki farklar oldukça büyüktü. Ancak günümüzde bu ülkelerin karfl laflt reel sorunlar aras nda büyük bir benzerlik bulunmaktad r. Bunun istisnas olarak Yak n Latin Amerika ve Amerikan ulusal ç karlar n yak ndan ilgilendiren konular gösterilebilir. Örne in Panama Kanal, Guatemala, Honduras ve Meksika konular nda ABD nin müdahaleleri gözden kaçmamaktad r.

7 AVRASYA DOSYASI 305 geciktirmiştir. Sonuçta Soğuk Savaş ın sona ermesine kadar Latin Amerika bölgesi ideolojik ayrılıklar ile oldukça istikrarsız bir tablo sergilemiştir. ABD ve aşırı sol grupların içişlerine karışması ve silahlı çatışmalar nedeniyle de bölgesel işbirliği ve entegrasyon çabaları sekteye uğramıştır. II. LATİN AMERİKA DA ENTEGRASYON ÇABALARI: TARİHSEL GELİŞME VE ÖNEMLİ ÖRNEKLER II. A. LATİN AMERİKA II. A.1. İlk Denemeler ve ECLA Daha önce de belirtildiği üzere serbest ticaretin yararları ve işbirliği fikri 19. yüzyıldan itibaren Latin Amerika da çok popüler bir konu olmuştur. 1830larda Orta Amerika nın beş ülkesi kısa süreli bir eyaletler federasyonu oluşturmuştur (Orta Amerika Cumhuriyeti) yılında ise El Salvador ve Honduras ikili ticaret antlaşması imzalayarak ticaretin önündeki engelleri kaldırma denemesine girmişlerdir. Her ne kadar bölgesel entegrasyon çabaları arasında değerlendirilemezse de ilk olarak ECLA dan (The Economic Commission for Latin America - Latin Amerika Ülkeleri Latin Amerika ülkelerinin ekonomileri oldukça istikrarsız bir yapıya sahiptir ve çoğu zaman alınan kararlar ekonomik kriterlerden çok siyasî ya da sosyal güdülerle alınmaktadır. Ekonomik Komisyonu) bahsetmekte yarar vardır. ECLA Birleşmiş Milletler (BM) bünyesinde 25 Şubat 1948 yılında kurulmuştur. İspanyolca kısaltılmış ismi CEPAL dir. Çalışma sahasına daha sonraki yıllarda Karayip ülkeleri de dahil edilmiş, bu nedenle ismi 1984 yılında ECLAC (The Economic Commission for Latin America and Caribbean) olarak değiştirilmiştir. BM in beş bölgesel komisyonundan biri olan ECLAC ın idari merkezi Şili nin Santiago şehrindedir. ECLAC ın temel amacı resmi belgelerde Latin Amerika ülkelerinin ekonomik gelişmelerine katkıda bulunmak, ekonomik politikaları arasında uyum sağlamak olarak belirtilmiştir. Komisyon 1951 de Mexico City de Orta Amerika ülkeleri için, 1966 da da Port-of-Spain de (Trinidad ve Tobago) Karayip ülkeleri için alt bölgesel merkezlerini oluşturmuştur. Ayrıca Buenos Aires de, Brasil de, Montevideo da ve Bogoto da ofisleri bulunmaktadır. ECLA her ne kadar önemli hedefler ortaya koymuş ve ülkeler arasında işbirliğini arttırmaya çalışmışsa da etkisi sınırlı kalmıştır. Bu noktada ECLA nın daha çok ülkeler arası işbirliği için bir tür platform

8 306 SEDAT LAÇ NER/LAT N AMER KA DA... oluşturduğunu söylemek mümkündür. Daha sonraları ortaya çıkacak olan entegrasyon kuruluşlarının ECLA toplantılarında şekillenmiş olması da bu savı doğrular niteliktedir. İlk denemelere karşın Latin Amerika da modern anlamda hiçbir serbest ticaret ve entegrasyon antlaşmasının 1958 yılına kadar imzalanamadığını söylemek mümkündür li yıllarda Avrupa nın başarısı diğer bölgeleri, dolayısıyla Latin Amerika ülkelerini de etkilemiştir. Bu dönemde ilk çalışmalar 1951 yılında ECLA çerçevesinde başlamıştır ve aynı yıl bakanlar düzeyinde Orta Amerika Ekonomik İşbirliği Komitesi oluşturulmuştur. Komite nin amacı olası bir gümrük birliği için hazırlıklarda bulunmak ve ekonomik entegrasyon antlaşması için çalışmalar yürütmekti yılının Haziran ayında bir taslak antlaşma da imzalandı. Antlaşmanın hedefleri çok iddialıydı, neredeyse tüm sektörleri kapsıyordu ve aşırı iyimser ifadeler içeriyordu. Ancak pratikte uygulanacak maddelerde ciddi bir çekingenlik ve dikkat kendisini belli ediyordu. Ayrıca bir çok hedefin gerçekleşmesi iç sorunlar ve dış gelişmeler nedeniyle zor görünüyordu. Bu çerçevede antlaşmanın gerçekçi olmadığı da iddia edilebilir yılında ikinci bir antlaşma daha imzalanmıştır. Bu kez hedef ortak pazar anlayışı çerçevesinde ticaretin serbestleştirilmesiydi. Belli mallar bir dönem için düzenleme dışı bırakılıyordu. Böylece aşamalı bir geçiş süreci izlenecekti. Bu antlaşmalara GATT da onay vermiştir ve olumlu bir gelişme olarak kaydetmiştir. Orta Amerika ülkeleri arasındaki bu antlaşma bölge ülkeleri arasında ticarî faaliyetlerin artmasına da katkı sağlamıştır. Bu olumlu etki 1968 Honduras El Salvador Savaşı na kadar devam etmiş, bu tarihten sonra ise ciddi bir düşüş yaşanmıştır. ECLA çerçevesinde başlayan ve geniş bir coğrafyaya yayılan LAFTA ise Latin Amerika daki entegrasyon çabalarının en kapsamlılarındandır. II. A. 2. LAFTA (Latin Amerika Serbest Ticaret Bölgesi) LAFTA 18 Şubat 1960 da Montevideo Antlaşması ile kurulmuştur. Antlaşma GATT tarafından da onaylanmış ve ticarî serbestleşme açısından olumlu bir adım olarak değerlendirilmiştir. Uruguay ın başkentinde imzalanan antlaşmanın imzacıları Arjantin, Brezilya, Şili, Uruguay, Meksika, Paraguay ve Peru dur. Antlaşma 2 Haziran 1962 de yürürlüğe girmiştir. LAFTA ya 1961 de Kolombiya ve Ekvator, 1966 da Venezüella ve 1967 yılında ise Bolivya da katılmıştır.1962 yılında üye- 9 Victor L. Urquidi, The Role of Sub-Regional Agreements in Latin American Economic Integration, International Economic Assosiation 20. Dünya Kongresi, A ustos 1999.

9 AVRASYA DOSYASI 307 lik için başvuran Küba nın isteği ise reddedilmiştir. Avrupa Ekonomi Topluluğu (AET) ile yakın bir zamanda kurulan LAFTA nın, AET ye göre kuruluş aşamasındaki en büyük handikabı üye ülkelerin hukuki, siyasi ve iktisadî açılardan birbirlerine yakın olmamalarıdır. 10 Ayrıca üyeler her ne kadar böylesine iddialı bir projeye katılmışlarsa da, bölgesel bir bilince sahip olduklarını söyleyebilmek zordur. LAFTA nın temel amacı, adından da anlaşılacağı üzere üye ülkeler arasında bir serbest ticaret bölgesi oluşturmaktır. Bu doğrultuda en fazla 12 yıllık bir süre zarfında üyeler arasındaki ticarete uygulanan engellerin kaldırılması öngörülmüştür. Belirlenen süre 1973 yılında dolacak olmasına karşın 1969 da ülkelerin yükümlülüklerini yerine getiremeyeceği anlaşılarak son tarih 1980 olarak revize edilmiştir. LAFTA yı Avrupa deneyiminden ayıran en önemli özelliği ise daha önce yürürlükte bulunan ikili antlaşmaları bir anlamda çok taraflı hale getirmesi olmuştur. Diğer bir deyişle LAFTA ilk etapta ülkelerin ticaretinde ani ve radikal bir değişimden çok halihazırda mevcut bulunan antlaşmaların bölgesel hale getirilmesi anlamına gelmiştir. Bu nedenle LAFTA nın çok güçlü bir entegrasyon girişimi olarak başlamadığını söylemek mümkündür. Zamanla LAFTA bir tür tercihli ticaret bölgesi haline gelmiş ve ilk başta ortaya konan hedeflerden uzaklaşılmıştır. Özellikle 1970 li yıllarda LAFTA nın etkisinin azaldığı görülmüştür. Bunda düzenlemelerin bazı üye ülkelere diğer üyeler aleyhinde daha fazla rekabet gücü sağlayacağı korkusu da etkili olmuştur. Örneğin 1967 yılında et ve petroldeki gümrük indiriminin Arjantin ve Venezüella ya daha fazla yarar sağlayacağı düşünülerek bu ürünlerdeki indirim durdurulmuştur. Tüm bu gelişmelerde LAFTA yı sırtlayacak lokomotif bir ekonomi nin bulunmaması da etkili olmuştur. Paraguay ve Ekvator ekonomik açıdan zayıf olmaları nedeniyle muafiyetler istemiş, gelişmekte olan Şili, Kolombiya gibi ekonomiler ise Arjantin, Brezilya ve Meksika üçlüsünün rekabetinden çekinmişlerdir. 11 Tüm bu etkenlerin bir sonucu olarak LAFTA pratikte sona ermiş bir yapı haline dönüşmüştür. Bu nedenle serbest ticaret bölgesinin yeniden şekillendirilmesi için çalışmalar başlamış ve bu çalışmalar 12 Ağustos 1980 de LAIA nın (Latin American Integration Association, Association Latino Americana de Integration, ALADI İspanyolca orijinal adı-, Latin Amerika Entegrasyon Topluluğu) kurulmasıyla sonuçlanmıştır. Böylece birazdan detaylandırılacak olan LAIA, LAFTA nın yerini almıştır Marta, Haines-Ferrari, MERCOSUR: A New Model of Latin American Economic Integration?, Case Western Reserve Journal of International Law, Cilt 25, Say 3, (Yaz 1993). R dvan S. Karluk, Uluslararas Ekonomik, Mali ve Siyasal Kurulufllar, (Ankara: Turhan Kitabevi, 1998), s. 466.

10 308 SEDAT LAÇ NER/LAT N AMER KA DA... II. A. 3. LAIA (ALADI): Latin Amerika Entegrasyon Topluluğu LAIA ya da İspanyolca kısaltması ile ALADI daha önce de belirtildiği üzere 1980 yılında LAFTA nın yerini almıştır. Merkezi Uruguay ın Montevideo şehrindedir. Kurucu antlaşma 1981 yılında yürürlüğe girerken, kısa dönemde ilk hedef olarak üyeler arasında çalışır bir tercihli ticaret bölgesinin oluşturulması benimsenmiştir. Uzun dönemli amaç ise Latin Amerika ortak pazarının oluşturulmasıdır. LAIA hedeflerine ulaşabilmek için bölgesel tarife tercihleri uygulaması, ticaretin geliştirilmesi, ikili tarife tercihlerinin uygulanması, kliring ve kredi düzeni oluşturulmasını en temel araçlar olarak görmüştür. LAIA yı LAFTA dan ayıran bir diğer özelliği de kademeli geçişe ve üyelerinin gelişmişlik düzeylerine özel bir önem veriyor olmasıdır. Buna göre nispeten az gelişmiş üyeler farklı oranlarda tarife indirimlerine katılacaklardır. Nitekim örgüt üyeleri gelişmişlik düzeylerine göre üç gruba ayrılmıştır: Gelişmiş üyeler (Arjantin, Brezilya ve Meksika), orta gelişmişlikte üyeler (Şili, Peru, Kolombiya, Uruguay ve Venezüella) ve az gelişmiş üyeler (Bolivya, Paraguay ve Ekvator). Birliğin en büyük üyesi olan Brezilya nın 4 Mayıs 1993 tarihinde LAIA dan çekilmiş olması birlik açısından önemli bir sorunu oluşturmuştur. Aynı şekilde Meksika, Brezilya ve Arjantin krizleri bölge ekonomilerini, dolayısıyla entegrasyon çabalarını olumsuz yönde etkilemiştir. LAIA da Kosta Rika, Salvador, Guatemala, Dominik, Honduras, İtalya, Nikaragua, Panama, Portekiz, Rusya, İsviçre ve Çin sürekli gözlemci bulundurmaktadır. II. A. 4. MERCOSUR (Güney Amerika Ortak Pazarı) 12 MERCOSUR (Common Market for the Sothern Cone of America Mercado Comun del Sur) Latin Amerikan entegrasyon çabalarının en 12 MERCOSUR konusunda daha genifl bilgi için ayr ca bkz.: Riordan Roett (der.), MERCOSUR: Regional Integration, World Markets, (Boulder: Lynne Rienner Publishers, 1999); Victor Bulmer-Thomas (der.), Regional Integration in Latin America and the Caribbean: The Political Economy of Open Regionalism, (Londra: Institute of Latin American Studies, 2001); Jorge M. Guira, MERCOSUR As an Instrument for Development, NAFTA: Law & Business Review of Americas, Cilt III, Say 3, (Yaz 1997), ss ; Felix Pena, The MERCOSUR and Its Prospects: An Option for Competetive Insertion in the World Economy, içinde Prospects for the Process of Sub-Regional Integration in Central and South America, (Madrid: IRELA, 1992), ss ; Alexander J. Yeats, Does MERCOSUR s Trade Performance Raise Concerns About the Effects of Regional Trading Arrangements?, (Washington, D.C.: World Bank Policy Research Working Paper, 1997); A Survey of MERCOSUR: Remapping South America, The Economist Supplement, 12 Ekim 1996; Luigi Manzetti, The Political of MERCOSUR, Journal of Inter Studies and World Affairs, Cilt 35, Say 4, (K fl ), ss ; Marta, Haines-Ferrari, MERCOSUR: A New Model of Latin American Economic Integration?, Case Western Reserve Journal of International Law, Cilt 25, Say 3, Yaz 1993; Felix Pena,

11 AVRASYA DOSYASI 309 Özellikle Avrupa Birliği örneği ile kıyaslandığında Latin Amerika 'büyük bir hayal kırıklığı' olarak da değerlendirilebilir. Ancak daha detaylı ve farklı yaklaşımlar içeren bir analiz oldukça farklı bir sonuca götürecektir. başarılılarından biri olarak ortaya çıkmıştır. Şu an geldiği nokta itibariyle MERCOSUR ortak pazarı 1 trilyon doları aşan pazar derinliği ve 200 milyonluk nüfusuyla entegrasyon girişimleri içinde tüm dünyada üçüncü sırada yer almaktadır (İlk ikide NAFTA ve AB bulunmaktadır). 13 Ayrıca, MERCO- SUR Güney Amerika bölgesinde en etkili ortak pazar girişimi olarak anılmaktadır. 14 MERCOSUR, organik bir bağlantı olmasa da LAIA nın bir devamı veya bir tür türevi olduğu da söylenebilir. 26 Mart 1991 yılında kurulan MER- COSUR iki kademeli uzun bir görüşme sürecinin sonunda kurulabilmiştir. Kurulma aşamasında Brezilya ve Arjantin arasındaki ikili görüşmelerin rolü büyüktür. Güney Amerika nın iki devi 1980 Montevideo Anlaşması çerçevesinde görüşmelere başlamışlardır. Bu süreçte ilk olarak 1986 görüşmeleri sonucunda 1988 yılında Brezilya ve Arjantin arasında Entegrasyon, İşbirliği ve Kalkınma Anlaşması imzalanmıştır. Buna göre iki tarafı kapsayan bir ortak Pazar 10 yıllık süre içinde oluşacaktır. Ortak pazarın başlangıç tarihi olarak 31 Aralık 1994 tarihi belirlenmişse de taraflar arasında 1 Temmuz 1990 da imzalanan yeni bir anlama bu tarihi 31 Aralık 1990 olarak öngörmüştür. 15 Öngörülen tarihten üç ay sonra ise, yani 26 Mart 1991 de Asuncion Anlaşması imzalanarak MERCOSUR resmen kurulmuştur. Anlaşma 31 Kasım 1991 de yürürlüğe girmiştir. 17 Aralık 1994 tarihli Ouro Preto Protokolü ile 1995 yılından geçerli olmak üzere gümrük birliğine dönüşmüştür. Brezilya ve Arjantin in özel çabalarıyla kurulan Ortak Pazar Paraguay ve Uruguay ın katılımıyla daha geniş bir yapı olarak belirmiştir yılında Şili ve Bolivya nın ortak üye (associate member) olarak kabulüyle daha da genişlemiştir yılında ise Avrupa Topluluğu ile bir anlaşma imzalanmış ve MERCOSUR ülkeleri ile Topluluk arasında Strategies for MacroeconomicCoordination: reflections on the Case of MERCOSUR, içinde Peter H. Smith (der.), The Challenge of Integration: Europe and Americas, (New Brunswick: Transaction, 1993), ss ; P. Cammack, MERCOSUR: From Domestic Concerns to Regional Influence içinde G. Hook ve I. Kearns (der.), Subregionalism and World Order, (Londra: Macmillan, 1999), ss Jack Epstein, The Bells Tolls For MERCOSUR, Latin Trade, (Ocak 2002), Cilt 10, Say 1. Peter H. Smith, Whither Hemispheric Integration?, Business Economics, (Temmuz 1999), s. 41. Pires-O Brien, Latin..., s. 283.

12 310 SEDAT LAÇ NER/LAT N AMER KA DA... ekonominin hemen hemen her alanında işbirliği yapılması ve taraflar arasındaki ticaretin arttırılması hedefleri üzerinde mutabık kalınmıştır. 16 Böylece MERCOSUR uluslararası sistemin önemli aktörlerinden biri halini almıştır. Zaten üyelerinin MERCOSUR la ulaşmayı hedefledikleri siyasî amaçlarından biri de budur: Birleşerek ABD ve Avrupa ya karşı pazarlık güçlerini arttırmak. Nitekim şu anda MERCOSUR üyeleri gerek AB, gerek ABD, gerekse diğer güçler tarafından daha fazla önemsenmeye başlanmıştır. Bölgesel temsilin dışında üye ülkeler ulusal çıkarları için de MERCOSUR u kullanmak istemektedirler. Örneğin 2002 yazında Arjantin karşılaştığı ekonomik krizden kurtulabilmek için IMF den daha fazla krediye ihtiyaç duymuş, ancak bunu almakta zorluk çekince MERCOSUR u devreye sokmaya çalışmıştır. 17 Diğer üyeler Arjantin lehine lobi yapmayı bu konuda kabul etmemişse de ulusal konularda bundan sonra böyle bloklaşmaların olmayacağı iddia edilemez. Bir diğer temel hedef ise ekonomik kalkınmadır. MERCOSUR üyeleri genel olarak ekonomik gelişme hızlarından memnun değillerdir ve bu yolla ticaretin artmasını ve ekonomik sorunlarının bölgesel entegrasyon yoluyla çözülmesini hedeflemektedirler. Buna göre üye ülkeler arasındaki ticaretin serbestleştirilmesi, arz ve talep unsurlarının serbest dolaşımı birincil hedefleridir. Yapılan anlaşmaya göre sekiz eşit aşamada tarifelerin kademeli ve otomatik olarak kaldırılması öngörülmüştür. Sürecin 1991 yılında başlayıp 1994 yılında sona ermesi tasarlanmıştır. Anlaşmaya göre tarife dışı engeller de belirlenen bu tarih itibariyle kaldırılacaktır. Bunlara ek olarak üye ülkelerin ortak bir dış tarife oluşturmaları hedefi de belirlenmiştir. Ancak buna dönük bir tarih anlaşmada yer almamıştır. Bu çerçevede MERCOSUR un 1995 yılı Ocak ayında tam anlamıyla faaliyete geçtiği söylenebilir. İlk yıllar için üye ülkelerin MERCOSUR dan ticareti arttırma açısından büyük yararlar sağladığı söylenebilir. Joaquna Pires-O Brien in tespitine göre üye ülkeler teşkilatın ilk sekiz yılında ticaretlerini 4.7 milyar Dolardan (1991) 18 milyar Dolara (1998) çıkartmışlardır yılına kadar toplam 714 milyon Dolar olan gayrisafi millî hasılalar da 2000 yılında 1 trilyon Doları aşmıştır MERCOSUR - Avrupa Birli i iliflkileri için bkz.: Victor Bulmer_Thomas, The European Union and MERCO- SUR: Prospects for a Free Trade Agreement, Journal of Interamerican Studies & World Affairs, (K fl 2000), Cilt 42, Say 1, ss. 1-22; Cladia Sanchez Bajo, The European Union and Mercosur: A Case of Inter-regionalism, Third World Quarterly, Cilt 20, Say 5, (1999), ss ; S. Kaufman Purcell ve F. Simon (der.), Europe and Latin America in the World Economy, (Boulder, CO., Lynne Rienner, 1995); Alex Bellos, Latin Link to Europe Bypasses US, The Guardian, (29 Haziran 1999). Larry Rohter, Argentina: MERCOSUR Impasse, The New York Times, (6 Temmuz 2002). Pires-O Brien, Latin..., s Peter H. Smith, Whither Hemispheric Integration?, Business Economics, (Temmuz 1999), s. 41.

13 AVRASYA DOSYASI 311 Tüm dünyadaki bölgesel girişimler Latin Amerika ülkelerinin de kendilerini yeniden tanımlamalarını zorunlu hale getirmiş ve bu ülkeler aralarındaki benzerlikleri ve bölge dışı güçler ile aralarındaki farkları daha net bir şekilde görebilme fırsatına kavuşmuşlardır. MERCOSUR la amaçlanan bir diğer hedef ise ortak projelerin sayısını arttırmak ve üyeler arasındaki yabancı yatırım miktarını arttırmaktır. Brezilyalı yazar Eliana Simoneti nın tespitine göre 1999 yılı içinde 458 Brezilya firması Arjantin de, 322 Arjantin firması ise Brezilya da faaliyette bulunmaktaydı ve yazara göre bunda entegrasyon çabalarının büyük bir rolü olmuştur. 20 Aynı şekilde zaman içinde hiç umulmadık sektörlerde ortak girişimler başlamış, yeni anlaşmalar imzalanmıştır. Nükleer sektör bu konuda iyi bir örnektir. Bu çerçevede anlaşma imzalayan Arjantin ve Brezilya o ana kadarki rekabetlerine son vererek önemli bir işbirliği sürecini başlatmışlardır. MERCOSUR un bir diğer rolü ise siyasî ve kültürel alanda işbirliğidir. Bilindiği üzere ekonomik entegrasyon çabaları ister istemez ülkeler arasındaki diyalogu ve diğer alanlarda işbirliğini arttırır. Bu durum MER- COSUR için de geçerli olmuştur ve üyeleri arasında bu alanlarda yapılan ikili ve çoklu görüşmelerde hissedilir bir artışın olduğu gözlenmiştir. Bununla bağlantılı olarak iç işlerinde oldukça sorunlu olan üye ülkeler uluslararası alandaki dayanışmanın iç sorunlarının çözümünde de katkıda bulunabileceğini keşfetmişlerdir. Entegrasyon özellikle sivil otoritelerin güçlenmesinde önemli yararlar sağlamıştır. Tüm katkılarına ve başarılarına karşın tüm entegrasyon çabaları gibi MERCOSUR da önemli sorunlar ile karşılaşmıştır. Örneğin 1999 yılında Arjantin gümrüğü Brezilya kaynaklı ayakkabıları uygun etiketleri olmadığı gerekçesiyle engellemiş, buna karşılık olarak da Brezilya, Arjantin i toz süt almamakla tehdit etmiştir. Yine 1999 yılının Ocak ayında Brezilya nın para birimini devalüe ederek Brezilya ihraç mallarını ucuzlatması Arjantin i rahatsız eden bir gelişme olmuştur. 21 Benzeri sorunlar diğer sektörlerde de (otomotiv gibi) yaşanmıştır. Özellikle ülkelerin iç ekonomik sorunlarını dış ticaret araçları ile çözme çabaları MERCOSUR a zarar veren gelişmeler olmuştur. Örneğin Brezilyanın para Pires-O Brien, Latin..., s Brezilya 1999 devalüasyonu ve etkileri için bkz.: Victor Bulmer-Thomas, The Brezilian Devaluation: National Responses and International Consequences, International Affairs, 75, 4, ss ; Sticking-Plaster MERCOSUR, The Economist, (13 Ekim 2001).

14 312 SEDAT LAÇ NER/LAT N AMER KA DA... değerini düşürmesi sonucunda dış ticaret açığı kapanmış, ancak bu durum Arjantin in ekonomik sorunlarının artmasına neden olmuştur. 22 Bu gelişmelerin sonucu olarak Brezilya nın Arjantin deki yatırımlarının da 2 milyar Dolar civarında azaldığı tahmin edilmektedir. 23 Tabii gelinen noktada Arjantin de yaşanan ekonomik krizin de büyük rolü olmuştur, ancak ülkelerin birbirlerinden daha bağımsız hareket ederek radikal kararlar almaları MERCOSUR u tehlikeye atmıştır denebilir. MERCO- SUR un toplam ticaretinin % 97 sinin bu iki ülke arasında cereyan ettiği düşünülecek olursa Brezilya-Arjantin anlaşmazlığının ne kadar önemli olduğu kendiliğinden anlaşılabilir. MERCOSUR un sonunu getirebilecek bir diğer tehlike olarak ise ABD nin Güney Amerika ya dönük planları olarak görülmektedir. ABD nin Güney ve Orta Amerika ekonomilerini Kuzey ile birleştirme çabaları başta Brezilya olmak üzere bir çok Latin Amerika ülkesi tarafından Amerikan hegemonyasının kurumsallaşması olarak algılanmaktadır. Ancak bu ülkelerin kendi sorunlarını kendi güçleriyle çözmekte gösterdikleri zaaf ve Amerikan ekonomisinin sunduğu cazip pazar gelecek dönem içinde ABD nin etkisini arttıracaktır. Nitekim ABD bölge ülkeleri ile yaptığı görüşmelerde Brezilya yı rahatsız edecek çalışmalar yapmaktadır. Daha önce söylendiği üzere Venezüella- Brezilya ve ABD-Şili yakınlaşması örnekleri bu rekabetin somut bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Brezilya MERCOSUR u en önemli dış politika önceliği olarak görmekte ve Güney Amerika da pazarın gerçek anlamda bütünleşmesinin ilk hedefi olduğunu söylemektedir. Buna karşın ABD, Brezilya yı aşarak tüm Amerika kıtasında büyük bir serbest ticaret bölgesinin oluşturulması gerektiğini savunmakta ve bu konuda Brezilya ya, Brezilyalılar ın beklediği oranda danışmamaktadır. MERCOSUR un karşılaştığı önemli bir diğer engel ise Latin Amerika bürokrasinin karmaşıklığı ve kuralların uygulanmasındaki düzensizliklerdir. Zamana ve kişilere göre değişebilen uygulamalar yatırımcıları ve iş adamlarını entegrasyonda daha aktif bir rol oynamaktan alıkoyabilmektedir. Sonuç olarak MERCOSUR Güney Amerika nın en büyük ortak pazar girişimidir. Ancak halen tam bir ortak pazardan söz etmek zordur. Fakat son dönemde idealist ve iddialı girişimler de devam etmektedir yılında en çok üzerinde tartışılan konu üye ülke vatandaşlarının tam serbest dolaşımıdır. 24 Bu da entegrasyonun hâlâ canlı olduğunu ve tüm zorluklara karşın devam etmek istediğini açıkça ortaya koymaktadır Jack Epstein, The Bells Tolls For MERCOSUR, Latin Trade, (Ocak 2002), Cilt 10, Say 1. Epstein, The Bells.... Larry Rohter, South American Trading Bloc Frees Movement of Its People, The New York Times, (24 Kas m 2002), s. 6.

15 AVRASYA DOSYASI 313 II. A. 5. ANDEAN (CAN) ORTAK PAZARI (ANDEAN PAKTI/GRUBU) 25 Güney Amerika entegrasyon çabaları içinde en köklü yapılanmalardan biri de ANDEAN Ortak Pazarı (ANDEAN Common Market Comunidad Andina) girişimidir. İspanyolca isminden dolayı CAN olarak da anılır. 26 Mayıs 1969 da Kolombiya da imzalanan ve 24 Kasım 1969 da yürürlüğe giren Cartagena Anlaşması ile kurulmuştur. İlk bakışta dikkat çeken en önemli özelliği üyelerinin Latin Amerikanın nispeten küçük ülkeleri olmasıdır. LAFTA nın birbirine diğerlerine nazaran daha fazla benzeyen üyeleri olan Bolivya, Kolombiya, Ekvator, Peru ve Venezüella ANDEAN ın da üyeleridir. Temel hareket noktası Brezilya, Arjantin ve Meksika gibi bölgesel devler karşısında bir tür denge unsuru sağlayabilmektir. Buna ek olarak diğer entegrasyon çabalarında gözlendiği gibi ekonomik serbestleşme ve işbirliği yoluyla verimliliği arttırmak, ticareti arttırmak, rekabet gücünü yükseltmek de hedefler arasındadır. Ayrıca siyasî, kültürel ve sosyal alanlarda kazanımlar da umulmuştur. ANDEAN kazanımların adil dağılımı üzerinde özel bir şekilde durmuş ve özellikle nispeten zayıf üyelerine (Örneğin Bolivya ve Ekvator) bazı ayrıcalıklar tanımıştır. Anlaşmanın imzalanmasından sonra bu üyeler diğerlerinin aksine gümrüklerdeki sınırlamaları tedricen kaldırmayı taahhüt etmişlerdir. Buna karşın daha gelişmiş üyeler olan Şili, Kolombiya ve Peru anlaşmanın imzalanmasının ardında 175 maddeye uygulanan gümrük sınırlamalarını kaldırmışlardır. 13 Şubat 1973 te Venezüella da Cartagena Anlaşması na katılmıştır. Denebilir ki 1970 lerin ilk yıllarında grup önemli ilerlemeler kaydetmiştir, ancak ikinci yarısında ekonomik serbestleşme alanında ciddi sorunlar ile karşılaşılmıştır. Bunun en önemli nedeni olarak kurucu anlaşmanın yeterince gerçekçi olmaması ve üyeler arasındaki büyük farklar gösterilebilir. Örneğin Şili ulusal gümrük oranlarını yükseltmeyi reddetmiş ve 1976 da Pakt tan ayrılmıştır. Bu ve diğer bazı olumsuzluklara karşın ANDEAN Paktı nın 1970 li yıllarda önemli başarıları da olmuştur. Örneğin grup üyeleri arasındaki ticarette bu 10 yıllık süre zarfında ciddî bir artış yaşanmıştır de 112 milyon Dolar olan iç ticaret 1979 da milyon Dolar a ulaşmıştır. Buna ek olarak Eylül 1978 de ANDEAN Rezerv Fonu nu oluşturulmuştur. Fon un amacı entegrasyon sürecinde üyelerin kaldıramayacakları zararlarının hafifletilmesinde yardımcı olmak ve yeni işbirliği yöntemleri geliştirmektir ANDEAN konusunda ayr ca bkz.: Karluk, Uluslararas..., ss ; NAFTA is not Alone, The Economist, (18 Haziran 1994); Paul W. Moore ve Rebecca K. Hunt, The ANDEAN Pact: In the Forefront of the Integration Movement, Business America, May s 1994, Cilt 115, Say 5; The Business of the American Hemisphere, The Economist, (24 A ustos 1991).

16 314 SEDAT LAÇ NER/LAT N AMER KA DA... milyon Dolarlık bir sermaye ile kurulan Fon un kaynaklarının % 12.5 i Bolivya ve Ekvator ca, geri kalan % 75 i ise diğer üyelerce karşılanmıştır yılı ANDEAN da yapısal bazı değişikliklerin yaşandığı yıl olmuştur. Bir anlamda Avrupa entegrasyonunu örnek alan ANDEAN önce ANDEAN Adalet Mahkemesi ni, sonra ANDEAN Parlamentosu nu en son olarak da ANDEAN Dışişleri Bakanları Konseyi ni oluşturmuştur. Önemli bir adım sayılması gereken Adalet Mahkemesi 19 Mayıs 1983 tarihinde tam anlamıyla işler hale gelmiştir li yıllarda üyelerin yaşadığı sıkıntılar ANDEAN a da yansımıştır. Örneğin bu yıllarda ağır bir enflasyon ve borç yüküyle karşılaşan Bolivya, Pakt içindeki yükümlülüklerini yerine getirememiştir. Ayrıca genel olarak yaşanan durgunluk ve ekonomik krizler korumacılık eğilimlerini arttırmıştır. Bu ortamda Cartagena Anlaşması nın ne kadar idealistik bir yaklaşımla hazırlandığı ve ihtiyaçları yeterince karşılayamadığı anlaşılmıştır ler boyunca tüm üyeler tarife dışı koruma önlemlerine başvurmuşlardır. Bunun sonucu olarak 1980 lerde bölgesel ticarette ciddi gerilemeler yaşanmıştır. Bunun sonucunda 1969 Anlaşması nın anakronik yaklaşımının topluluğun dağılması tehlikesine yol açmıştır. Bunun önlemek üzere üye ülkeler Mayıs 1987 de Quito Protokolü nü imzalamışlardır. Bu protokol ülkeleri bazı yükümlülüklerinden kurtarırken, bazı alanlarda da süre uzatımına gidilmiştir. Yine küçük ülkeler için bazı ayrıcalıklar da sağlanmıştır yılında ise ANDEAN Başkanlar Konseyi kurulmuş, böylece en üst düzeyde gerçekleşen görüşmeler kurumsallaştırılmaya çalışılmıştır. Aynı yıl Serbest Ticaret Bölgesi oluşturulması için bir tarih belirlenmesi kararlaştırılmış, bir yıl sonra ise entegrasyonda daha ileri aşamalara geçilmesinde mutabakata varılmıştır. Bu çabaların sonucunda 1991 yılında Barahona Sözleşmesi nin başkanlarca onaylanmasıyla dört seviyeli bir ortak tarife (CET) kabul edilmiştir. O ana kadar nispeten hızlı giden bütünleşme ve ekonomide serbestleşme çabaları üyelerin yaşadığı sıkıntılarla belli dönemler de yavaşlamıştır. Örneğin 27 Haziran 1992 de Peru, Serbestleştirme Programı ndaki yükümlülüklerini bir süreliğine askıya almak zorunda kalmıştır. Buna karşın grubun iki önemli üyesi Kolombiya ve Venezüella arasındaki ticaretin bir misli artması grubun başarılı olduğu izlenimini vermiştir. 31 Ocak 1993 te Serbest Ticaret Bölgesi Bolivya, Kolombiya, Ekvator ve Venezüella arasında devreye girmiş, 370 Nolu Karar la da Ortak Dış Tarife onaylanmıştır. Bu kararlar üyeleri daha da cesaretlendirmiş ve entegrasyonlarda oldukça ileri bir aşama sayılması gereken ortak dış politika girişimleri yoğunlaşmıştır. 1 Şubat 1995 te

17 AVRASYA DOSYASI 315 bu yönde kuralları belirleyen Ortak Dış Politika Rehberi onaylanmıştır yılında ise ANDEAN Topluluğu nun dış politikasını belirlemek üzere çalışmalar başlamış ve üye dış işleri bakanları takip eden yıllarda çok sayıda toplantı ile aralarındaki uyumu arttırmaya çalışmışlardır yılında ANDEAN üyesi iki ülke, Şili ve Bolivya nın MERCOSUR a da üye olması önemli bir gelişmedir. Böylece iki blok birbirine daha da yakınlaşmıştır. Ayrıca Prof. José Augusto Guilhon Albuquerque ye göre bu sayede ANDEAN ın çözülmesini engelleyecek bir bağ da ortaya çıkmıştır. 26 Şili ve Bolivya yı ilerleyen yıllarda Venezuella izlemiştir. Sık sık MERCOSUR a üye olmak istediğini söyleyen Venezuella yöneticileri böylesine önemli bir bloğun dışında kalmanın kendi çıkarlarına uygun düşmediğini söylemişledir yılında ise topluluğun Genel Sekreterliği faaliyetlere verimlilik katmak için faaliyete geçmiştir. 19 Mart 1998 de ANDEAN ülkeleri tüm Amerika kıtasında ortak bir serbest ticaret alanı oluşturmayı amaçlayan FTAA görüşmelerine bir blok halinde girmişlerdir. Böylece nispeten küçük olan bu ülkeler birleşme yoluyla gerek Latin Amerika nın devleti, gerekse küresel güçler karşısında çıkarlarını daha güçlü bir şekilde savunabileceklerini fark etmişlerdir.16 Nisan da ise Boines Aires te MERCOSUR ile ANDEAN Topluluğu arasında serbest ticaretin oluşturulabilmesi için bir çerçeve antlaşma imzalanmıştır. Aynı yıl ABD ile bir anlaşma imzalanmış ve ANDEAN-ABD Ticaret ve Yatırım Konseyi oluşturulmuştur da ise bu kez Kanada ile benzeri bir anlaşma imzalanmıştır. Gümrüklerde serbesti ve diğer ekonomik ilişkilerde kolaylıklar için buna benzer anlaşma ve görüşmeler sırasıyla Brezilya, Orta Amerika ülkeleri ve Arjantin le de gerçekleştirilmiş ve olumlu sonuçlar elde edilmiştir. Böylece üyeler ekonomik çıkarlarını dış dünyaya karşı bir blok olarak savunmaya başlamışlardır Mayıs 1999 tarihlerinde yapılan başkanlar zirvesinden ise en geç 2005 yılına kadar tam anlamıyla bir ortak pazarın oluşturulması kararı çıkmıştır. Bundan sonra üyelerin ortak pazar için yapması gerekenler üzerinde durulmuş ve en önemli sorun olarak istikrar ihtiyacı belirmiştir. Ülkelerin malî dengelerini belirlenmiş standartlara oturtması istenmiş, örneğin her ülkede enflasyonun % 10 un altına çekilmesi gerektiği konusunda anlaşılmıştır. 27 Nisan 2001 de MERCOSUR ve ANDEAN temsilcileri Paraguay ın Asuncion kentinde bir araya gelmişler ve iki blok arasında Serbest Ticaret Bölgesi oluşturulması fikrini tartışmışlardır. 26 José Augusto Guilhon Albuquerque, Integration, Democratization and External Influence, Série Carta Internacional, (24 A ustos 2000),

18 316 SEDAT LAÇ NER/LAT N AMER KA DA yılında entegrasyon süreci daha da hızlanmış ve ortak dış politika ve ortak güvenlik politikaları üzerinde daha fazla durulmaya başlanmıştır. 26 Temmuz 2002 de ise ANDEAN üyeleri İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Bildirisi ni kabul etmişlerdir. Sonuç olarak diğer entegrasyon çabaları ile kıyaslandığında nispeten daha zayıf ve küçük ülkelerin bütünleşme çabası olan ANDEAN beklentilere kısmen de olsa cevap verebilmiştir. Daha önce de belirtildiği üzere Latin Amerika entegrasyon girişimlerinde en önemli sorun ülkeler arasındaki orantısızlık ve bazı ülkelerin, Brezilya gibi, aşırı hırsları sorun yaratmıştır. Bu ortamda küçük ülkelerin istekleri çoğu zaman görmezden gelinmiştir. ANDEAN bu soruna önemli ölçüde çözüm getirmiş ve imkanlar ölçüsünde küçük ülkelerin de istekleri gündeme taşınmıştır. Tek başlarına ABD, Kanada, AB, Brezilya, Arjantin gibi ülkeler ile pazarlık güçleri çok düşük olan bu ülkeler bu sayede isteklerini daha güçlü bir şekilde dile getirebilmişlerdir. Bunlara ek olarak aralarındaki ticaretin artışı ve verimdeki artış da önemlidir. Hemen hepsi gelişmekte olan ülkelerden oluşan ANDEAN üyeleri bu sayede ekonomik kalkınmalarına katkıda bulunmuşlardır. Örneğin serbestleşmenin arttığı arasında Venezüella-Kolombiya ticareti % 250 oranında arttı. Yine aynı dönemde Kolombiya-Ekvator ticareti % 76 oranında arttı yılının sonunda grup içi ihracat 5.3 milyar Dolar ı geçiyordu. Yine siyasi anlamda istikrarın gelişmesinde de örgütlenmenin önemli bir payı vardır. Son olarak daha önce gündemde dahi olmayan alanlarda işbirliği başlamış, insan hakları, ortak güvenlik gibi konularda üye ülkeler arasındaki iletişim artmış, güvensizliğin aşılmasında bu da önemli katkılar sağlamıştır. ANDEAN ın handikaplarına gelince, grup nispeten küçük ve zayıf ekonomilerden oluşmaktadır. Ülkeler ANDEAN Topluluğu nu dış politikalarının en öncelikli konusu olarak görmemekte, adeta bir araç olarak kullanmak istemektedirler. Özellikle ilk ekonomik veya siyasi krizde ilk vazgeçilecek sorumluluklar ANDEAN dan kaynaklanan sorumluluklar olmakta, bu da diğer üyelerin topluluğa olan güvenlerini azaltmaktadır. Aynı şekilde Brezilya gibi bölgesel güçlerin ve ABD gibi küresel güçlerin grup üyelerine birebir etkileri ortak hareket etmede sorunlara yol açabilmektedir. ANDEAN Topluluğu şu anda yaklaşık 100 milyon kişilik bir nüfusa sahiptir. Toplam milli gelir 500 milyar Dolar ı bulmaktadır. Üyelerde kişi başına milli gelir ise ortalama olarak Dolar dır Christopher Lion, Regional Trade Arrangements in the Western Hemisphere, Business America, (Aral k 1994), Cilt 115, Say 12.

19 AVRASYA DOSYASI 317 II. A. 6. G3 (Üçlü Grup) Meksika, Kolombiya ve Venezüella arasında oluşturulmuştur. 1990lar ın ilk yarısında imzalanmış çok sayıda anlaşmanın bir ürünüdür. 13 Haziran 1994 te bu üç ülke bir serbest ticaret anlaşması imzalamışlardır. Anlaşma 1 Ocak 1995 te yürürlüğe girmiştir. Temel amacı üyeler arasında gümrük birliğini gerçekleştirebilmektir. G3, Kolombiya ve Venezüella nın NAFTA ya hazırlanması işlevini görmektedir. G3 ün Latin Amerika entegrasyon çabalarındaki ayırdedici bir diğer özelliği ise entelektüel ürünlerin dolaşımı, ticaret ilişkili yatırım önlemleri vb. konularda düzenlemeler getiriyor olmasıdır. Bu anlamda G3 ün kapsamı neredeyse NAFTA kadardır. 28 II. A. 7. LAES (SELA): Latin Amerika Ekonomik Sistemi Daha çok İspanyolca isminden dolayı SELA (Sistemo Economico Latinoamericano) olarak bilinir. Tam anlamıyla bir ekonomik entegrasyon teşkilatı olmaktan çok bir tür işbirliğini arttırmak için geliştirilmiş sistemdir. II. B. ORTA AMERİKA VE KARAYİPLER DE ENTEGRASYON GİRİŞİMLERİ VE ÖRGÜTLER Orta Amerika ülkeleri küçük (Meksika hariç), savunmasız ve çoğunlukla fakir ülkeler olarak tanınırlar. Bu tarife uyan ülkelerin daha çok işbirliği yapmaları beklenebilir. Ancak Orta Amerika örneğinde tam tersi bir tecrübe yaşanmıştır. Uzunca bir süre modern anlamda bir devlete sahip olmayan bu ülkeler kısa süreli bir Orta Amerika federasyonu oluşturmuşlarsa da 20. yüzyıl boyunca çatışma, doğal felaketler ve bölünme adeta kaderleri olmuştur. 29 Dağılmanın ardından ortaya çıkan Guatemala, Honduras, El Salvador, Nikaragua, Kosta Rika ve Panama daha çok küresel ve bölgesel rekabetin konusu olmuşlar, uzunca bir süre aralarında işbirliği sağlayamamışlardır ta Orta Amerika Ortak Pazarı girişimi bir açılım sağladıysa da savaşlar ve krizler bu çabadan beklenenlerin alınmasını engellmiştir. Son on yılda bölgede dikkat çekici bir istikrar yaşanmaktadır ve bu durum gelecek için ümit vermektedir. Karayip ülkeleri ise çoğunlukla büyük güçlerin eski sömürgesi konumundadırlar ve hemen her alanda sömürgeci ülkelerin etkisi dikkat Lion, Regional... ; Elizabeth S. Kiesche, Freer Trade Catches on in the Americas, Expanding Cemical Markets, Chemical Week, (16 Mart 1994), Cilt 154, Say 10. Small, Vulnerable and Disunited, The Economist, (8 Kas m 2001).

20 318 SEDAT LAÇ NER/LAT N AMER KA DA... çekicidir. Bunlar arasında entegrasyon hedefli kuruluşlar varsa da bunların gücü oldukça sınırlıdır ve çoğu kez bu çok küçük ülkelerin normal bir pazara ve kabul edilebilir şartlara ulaşabilmesi için bir araç olarak görülmektedirler. Ayrıca bu ülkeler etkilerinin sınırlarının farkında olduklarından bu tür örgütleri pazarlık güçlerini arttırıcı birer unsur olarak görmektedirler. III. B. 1. CACM (MCCA): Orta Amerika Ortak Pazarı 1952 yılında BM ECLA çerçevesinde başlayan görüşmeler sonucunda 10 Haziran 1958 de Kosta Rika, El Salvador, Guatemala, Nikaragua ve Honduras arasında Tegucigalpa da (Honduras) Serbest Ticaret İçin Çok Taraflı Anlaşma ve Orta Amerika da Ekonomik Entegrasyon Anlaşması imzalanmıştır. Anlaşmayla üyeler arasındaki ticarette aşamalı bir liberalleşmenin sağlanması hedeflenmiştir. Üyelerinin tamamı küçük ekonomilerden oluşan ve hemen hepsi belli bir doğal kaynağın ihracıyla gelişmeye çalışan bu ülkelerde rekabetçi bir sanayinin kurulması da bir diğer sorun olarak belirmiştir. Birbirlerini destekleyecek, aynı zamanda dünya ile rekabet edebilecek sanayii dallarının kurulabilmesi amacıyla aynı dönemde bir de Orta Amerika Entegrasyonu Sanayiileri Rejimi Anlaşması yürürlüğe girmiştir de ise Teguciagalpa Anlaşması genişletilmiş ve 13 Aralık 1960 ta Nikaragua nın Managua şehrinde Orta Amerika Entegrasyonu Genel Anlaşması imzalanmıştır. Böylece CMCA (Common Market of Central America) kurulmuştur. Üyeler bölge içi ticaretin tamamen serbestleştirilmesi ve tüm engellerin zaman içinde kaldırılması konusunda anlaşmışlardır. Daha sonra entegrasyon çabasını desteklemek amacıyla Ekonomik Entegrasyon İçin Orta Amerika Bankası (CABEI) kurulmuş, 1980 yılında ise CABEA nın toplam kaynakları 1 milyar Doları aşmıştır. Bunun tamamına yakınının Amerikan Uluslalarası Kalkınma Ajansı ve IDB (Amerikalararası Kalkınma Bankası) karşılanması Orta Amerika nın dünya ekonomik sistemine eklemlenmesi için ABD ve uluslararası kuruluşları gayretlerinin altını çizer. 25 Şubat 1964 te ise Orta Amerika Merkez Bankaları Sistemi kurulmuştur. Banka ülkelerin Merkez Bankaları başkanları tarafından yürütülür. Bünyesinde bir tür istikrar fonu oluşturulmuş ve üyelerin kısa vadeli açıkları buradan karşılanmaya çalışılmıştır yılında ortak dış tarife devreye girmiş ve tarifeler kademeli olarak indirilmeye başlanmıştır. Ancak bölgenin siyasî, güvenlik ve ekonomik açılarından son derece istikrarsız olması ideolojik ayrılıklar, El Salvador Honduras Savaşı ve iç silahlı çatışmalar istenen sonuçların alınabilmesini engellemiştir. Örneğin Honduras ile El