TARIMSAL ÜRETİMDE ETKİLİ OLAN FAKTÖRLERİN ANALİTİK YAKLAŞIMLA İNCELENMESİ: BUĞDAY ÖRNEĞİ

Transkript

1 Engindeniz, S., Adanacıoğlu, H., (2011), Tarımsal Üretimde Etkili Olan Faktörlerin Analitik Yaklaşımla İncelenmesi: Buğday Örneği, TKB Türktarım Dergisi, 200: TARIMSAL ÜRETİMDE ETKİLİ OLAN FAKTÖRLERİN ANALİTİK YAKLAŞIMLA İNCELENMESİ: BUĞDAY ÖRNEĞİ Dr. Hakan ADANACIOĞLU 1 Doç. Dr. Sait ENGİNDENİZ 1 1 Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Bornova/İzmir Giriş Tarım işletmelerinde ürün deseninin belirlenmesi aşamasında, hangi ürünlerin, ne miktarda ve hangi tekniklerle üretiminin yapılacağı ve üretilen ürünlerin nasıl pazarlanacağı konularına yanıt aranmaktadır. Üreticiler ürün desenini belirlerken şüphesiz en yüksek geliri sağlamayı hedeflemektedirler. Ancak doğal, ekonomik ve politik koşulları da dikkate almak durumundadırlar. Bununla birlikte, üreticiler bazı durumlarda bilgi düzeyleri ve alışkanlıklarına göre de üretimlerini yönlendirebilmektedirler. Türkiye'de serbest piyasa şartlarının uygulanması ve üretim planlaması yapılmaması nedeniyle üreticiler üretimlerini bir yıl önceki fiyatlara göre ayarlamaktadır. Bazı yıllar üretimin fazla olması nedeniyle fiyatlar düşmekte ve üreticilerin elde ettiği gelir azalmaktadır. Tarım ürünlerinin fiyatlarındaki istikrarsızlığı azaltmak amacıyla da devlet tarıma müdahale ederek koruyucu tedbirler almaktadır. Bununla birlikte, üreticiler ürün fiyatları yanında tarımsal girdi fiyatlarını da bir veri olarak kabul etmek zorundadır. Tarım ürünlerinin fiyat oluşumuna etki edemeyen üreticiler, girdi fiyatlarındaki artışlar karşısında zaman zaman tarımsal girdileri daha az kullanmayı tercih edebilmektedir. Dolayısıyla bu da verim ve üretim artışını olumsuz etkileyebilmektedir (Çelik, 2000; Fidan, 2010). Örneğin son dönemde pamuk fiyatlarındaki değişmeler, domateste Tuta Absoluta (domates güvesi) zararlısının etkili olması ve buğday destekleme alım fiyatlarındaki değişmeler üreticilerin ürün deseni belirlemelerinde ve tarımsal üretim düzeylerinde etkili olabilmektedir. Diğer taraftan, üreticilerin kurak dönemlerde az su isteyen ürünlere, ekonomik krizin yaşandığı ve girdi fiyatlarının yükseldiği dönemlerde maliyeti düşük olan ürünlere, işgücü sorunu olduğu dönemlerde ise az işgücü isteyen ürünlere yöneldiği de görülmektedir. TÜİK in 2010 yılı verilerine göre Türkiye de 8.09 milyon hektar alanda milyon ton buğday üretimi gerçekleştirilmiştir ( Dünya buğday üretiminde; Çin, Hindistan, ABD, Rusya, Kanada, Pakistan, Avustralya, Türkiye ve AB (27) ülkeleri önemli pay almaktadır. Türkiye nin dünya buğday üretimindeki payı %2.5 düzeyindedir ( Türkiye de buğday üretiminin ekonomik yönlerine ilişkin bugüne kadar çok sayıda çalışma yapılmıştır (Çiçek ve Sayılı, 1996; Kızıloğlu, 1997; Gündoğmuş, 1998; Yıldırım ve ark., 1998; Tümsavaş, 2003; Aktaş ve ark., 2004; Anonim, 2004; Anonim, 2005; Bayramoğlu ve ark., 2005; Şen, 2005; Demirbaş ve Atış, 2005; Akdoğan, 2005; Akay, 2005; Arısoy ve Oğuz, 2005; Özçelik ve Özer, 2006; Anaç ve ark., 2006; Demir, 2007; Kumbasaroğlu ve Dağdemir, 2010; Anonim, 2010; Özberk ve ark., 2011). Ancak konuyla ilgili gelişmelerin yakından izlenmesi ve üreticiler ile ülke ekonomisine etkilerinin analiz edilmesi de gerekmektedir. 1

2 Bu çalışmada, tarımsal üretimde etkili olan faktörler buğday örneğinde incelenmiştir. Bu kapsamda, öncelikle buğday üretimine etki eden faktörler analitik yaklaşımla analiz edilmiş, daha sonra buğday fiyatı/girdi fiyatı paritesindeki gelişmeler ve buğday üretimindeki maliyet unsurları incelenmiştir. Materyal ve Yöntem Çalışmanın ana materyalini Türkiye İstatistik Kurumu, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Toprak Mahsulleri Ofisi, Devlet Su İşleri, FAO, USDA gibi çeşitli kurumlardan derlenen dönemine ilişkin veriler oluşturmaktadır. Ayrıca çeşitli sektörlerde faaliyet gösteren özel kurumlardan da bazı veriler derlenmiştir. Bununla birlikte konuyla ilgili daha önce yapılan çalışmalardan da yararlanılmıştır. Bu çalışmada ilk olarak, Türkiye deki buğday üretim miktarının gelişim seyri üzerinde rol oynayabileceği düşünülen bazı faktörlerin üretim üzerindeki etkisi zaman serisi analizi ile incelenmiştir. Makro değişkenlerin esas alındığı bu analizde inceleme dönemi arasını içermektedir. Bu döneme ait verilerin kullanıldığı modelde, bağımlı değişken olarak buğday üretim miktarı alınırken, bağımsız değişkenler içinde üretim alanı, verim, ihracat, ithalat, tüketim, stok değişimi, çiftçi eline geçen reel fiyat, Toprak Mahsulleri Ofisi nin reel destekleme alım fiyatı, dünya buğday fiyatları ve kukla değişken olarak modele dahil edilen kuraklık (kuraklığın olduğu yıllar : 1; kuraklığın olmadığı yıllar : 0 olarak belirtilmiştir) değişkeni bulunmaktadır (Çizelge 1). Çalışmada, buğday üretim maliyetinin de değişken olarak alınması da düşünülmüş, ancak maliyetin bölgeler düzeyinde, ayrıca sulu ve kuru alanlarda farklılık göstermesi nedeniyle modele dahil edilmemiştir. Söz konusu bağımsız değişkenlerin, buğday üretimi üzerindeki etkisi En Küçük Kareler Yöntemi (EKK) ile analiz edilmiştir. Ancak, bu analizden önce verilerin durağan olup olmadığı test edilmiştir. Nitekim, çoğu zaman serisi yönteminde verilerin durağan olmasının gerekliliği vurgulanmaktadır. Durağan bir zaman serisi; trendsiz, ortalaması ve varyansı sabit, düz görüntülü bir seridir (Oktay ve ark., 2010). Durağan olmayan serilerle yapılacak modelleme, sahte regresyona yol açabilmektedir. Bu durumda R 2 değeri çok yüksek olduğundan durağan olmayan seriler arasında anlamlı bir ilişki varmış gibi görünmektedir. Fakat, seriler durağan olmadığından bu yanıltıcı bir bulgudur. Çünkü durağanlık varsayımı sağlanmadığında, regresyon analizi ve regresyona ait test istatistikleri geçerliliğini yitirmektedir. Bu amaçla, zaman serilerinin durağanlığını tespit etmede en çok kullanılan yöntemlerden birisi olan ADF (Augmented Dickey-Fuller) birim kök testi kullanılmıştır. ADF testi, basit bir seride birim kökün varlığını araştıran sistematik bir testtir. Y t = p Y t-1 + u t Modelinde birim kökün varlığı araştırılırken hipotez aşağıdaki şekilde oluşturulmaktadır (Emeç, 2011); H o : p 1 (seri durağan değildir) H 1 : p <1 (seri durağandır) P = 1 ise Yt nin birim kökü vardır, rassal yürüyüş serisidir ve durağan değildir. Modeldeki u t; ortalaması sıfır, varyansı değişmeyen, ardışık bağımlı olmayan, olasılıklı hata terimidir. 2

3 Çizelge 1. Buğday Üretim Modeli Veri Seti ( ) Yıllar Üretim Alanı (1000 ha) Üretim (1000 ton) Verim (ton/ha) İthalat (1000 ton) İhracat (1000 ton) Tüketim (1000 ton) Stok Değişi mi (1000 ton) ÇEGF (TL/ton) *ÇEG Reel Fiyat (TL/ton) TMO Alım Fiyatı (TL/ton) *TMO Reel Alım Fiyatı (TL/ton) Dünya Fiyatı ($/ton) Kuraklık Yılları (Var :1, Yok :0) , ,0110 0,089 0,0108 0, , ,0190 0,114 0,0198 0, , ,0240 0,113 0,0240 0, , ,0280 0,103 0,0310 0, , ,0460 0,116 0,0490 0, , ,0660 0,117 0,0650 0, , ,0840 0,117 0,0790 0, , ,0980 0,098 0,1020 0, , ,1580 0,098 0,1740 0, , ,3380 0,127 0,3120 0, , ,5270 0,133 0,5000 0, , ,6670 0,110 0,7700 0, , ,1790 0,116 1,2000 0, , ,0410 0,130 1,9000 0, , ,0750 0,118 3,6000 0, , ,0660 0,139 7,0000 0, , ,9710 0,170 18,0000 0, , ,1350 0,161 33,0000 0, , ,9190 0,157 53,0000 0, , ,5900 0,156 80,0000 0, , ,9480 0, ,0000 0, , ,8360 0, ,0000 0, , ,4200 0, ,0000 0, , ,9200 0, ,0000 0, , ,5500 0, ,5000 0, , ,0000 0, ,0000 0, , ,0000 0, ,0000 0, , ,0000 0, ,0000 0, , ,0000 0, ,0000 0, , ,0000 0, ,0000 0, , ,0000 0, ,0000 0, *1963=100 TEFE kullanılarak 1987 yılı fiyatları baz alınmıştır. Kaynak : -TMO, Yıllara Göre Buğday Alım Fiyatları, Çeşitli Yıllar. -Index mundi, Türkiye nin Buğday İhracatı, İthalatı, Tüketim ve Stok Miktarları, -TÜİK, Buğday Üretim Alanı, Üretim,Verim, Çiftçi Eline Geçen Fiyat İstatistikleri, Çeşitli Yıllar. -USDA, Dünya Buğday Fiyatları, hard red winter (ordinary protein), Kansas City, MO, -TKB, 2008, Türkiye Tarımsal Kuraklıkla Mücadele Stratejisi ve Eylem Planı ( ), Ankara, 73s. 3

4 Yukarıda kısaca söz edilen birim kök testi, modelde kullanılan tüm değişkenler için uygulanmıştır. Bu test sonucunda, durağan dışılık gösteren değişkenler tespit edilmiştir. Bundan sonraki aşamada, durağan dışılık gösteren seriler durağan hale dönüştürülmüştür. Bu amaçla, durağan dışılığı yok etmenin en temel yolu olan fark alma yöntemi kullanılmıştır. Orijinal seride fark almayı her gözlem arasındaki değişme olarak tanımlamak mümkündür. Bu durum; ΔY t = Y t Y t-1 şeklinde ifade edilebilir (Sevüktekin ve Nargeleçekenler, 2007). Bu çalışma kapsamında yapılan analizlerden birisi de buğday fiyatı ile gübre, ilaç, mazot, sulama ve tohum gibi bazı temel girdilerin fiyatları arasındaki oransal değişimleri ortaya koyan parite yaklaşımıdır. Yapılan bu analiz ile, fiyatların buğday fiyatı lehine gelişip gelişmediğinin saptanması amaçlanmıştır. Bunların dışında, çalışmada buğday maliyet unsurları da incelenmiştir. Bu aşamada ise, Türkiye nin değişik bölgelerinde yapılan araştırmalardan elde edilen sonuçlar ışığında değerlendirmeler yapılmıştır. Buğday Üretiminde Gelişmeler Yıllara göre dünya ve Türkiye de buğday üretim miktarının gelişim seyri yılları arasında 5 yıllık periyotlar şeklinde Grafik 1 de gösterilmiştir. Grafikten de izleneceği gibi, hem dünyada, hem de Türkiye de buğday üretimi yıllara göre artış ve azalış şeklinde değişken bir yapı sergilemiş olsa da genel itibariyle artan bir üretim trendi söz konusudur. Bununla birlikte, Türkiye nin buğday üretimindeki artış oranı dünya geneline göre düşük kalmıştır. Türkiye nin buday üretimi 1980 yılında 16,5 milyon ton iken, bu rakam 2010 yılında 19,7 milyon ton a çıkarak %19,15 oranında bir artış gerçekleşmiştir. Diğer yandan, dünya buğday üretimi son 30 yılda %48,72 artmış ve 648,22 milyon tona ulaşmıştır. Türkiye de buğday üretimi 30 yıl öncesine göre artmış gibi gözükse de 2010 yılındaki üretim miktarına (19,7 milyon ton) 1990 yılında, hatta 80 li yılların son çeyreğinde (1988 yılında 20,5 milyon ton, bkz. Çizelge 1) ulaşıldığı belirlenmiştir. Örneğin; 2010 yılındaki üretim 1988 yılından düşük olmasına rağmen, 1988 yılına göre tüketimin %21,69 arttığı tespit edilmiştir. Bu da tüketim artışının ithalat yoluyla karşılandığını ortaya koymaktadır. Nitekim, bu süre içinde ithalat 12 kattan fazla artış göstermiştir. Buğday ihracatındaki artış ise sadece 1,8 kat dır. 4

5 Grafik 1. Dünyada ve Türkiye de Buğday Üretim Miktarının Gelişimi ( ) Kaynak : -USDA, USDA, Foreign Agricultural Service, Production, Supply, and Distribution Database and USDA, World Agricultural Outlook Board, (bushels olarak verilen birimler ton a çevrilmiştir (1 ton =bushels x ). -TÜİK, Buğday Üretim İstatistikleri, Çeşitli Yıllar. Buğday Fiyatındaki Gelişmeler Türkiye deki buğday fiyatları hakkında somut bir değerlendirme yapabilmek için, dünya fiyatları ile bir karşılaştırma yapılmasının yerinde olacağı düşünülmüştür. Bu amaçla; Türkiye nin yanında ABD (Kansas ve Texas eyaletleri), Arjantin ve Kanada nın fiyatlarından örnek verilerek arasındaki 10 yıllık periyot için fiyat gelişimini gösteren Grafik 2 hazırlanmıştır. Grafikten de izlendiği gibi, Türkiye deki buğday fiyatları genel olarak dünya fiyatlarının oldukça üzerinde seyretmektedir. Özellikle de ABD ve Arjantin ile bu farkın giderek açıldığı saptanmıştır. Örneğin; finansal krizin dünyada etkili olduğu 2008 yılında, buğdayın ton fiyatı Türkiye de 330 $ dan 472 $ a yükselirken (%43 artış), yukarıda belirtilen diğer ülkelerin fiyatlarında önemli düşüşler yaşanmıştır yılı için Türkiye nin buğday fiyatı Arjantin den % 93 (244 $/ton), ABD nin Texas (264 $/ton) ve Kansas (258 $/ton) eyaletlerinden sırasıyla %79 ve %83, Kanada dan %35 daha fazla bulunmuştur. Fiyatın zirve yaptığı 2008 yılından sonra da, Türkiye nin buğday fiyatları dünya fiyatlarının üzerinde seyretmeye devam etmiştir yılı itibariyle, Türkiye deki buğdayın ton fiyatı 360 $ olup bu rakam ABD nin Kansas eyaletindeki fiyattan (271 $/ton) ton başına 89 $ daha fazladır (%33 yüksek). Bu sonuçlar, Türkiye deki buğday ile ilgili tarım politikalarının, finansal kriz ve dünya fiyatlarındaki gelişmelerden etkilenmediğini göstermektedir. Söz konusu durum, buğdayın temel bir tüketim ürünü olması, bir diğer ifadeyle stratejik bir ürün olmasından kaynaklanmaktadır. Yukarıda Türkiye için verilen buğday fiyatlarına, hükümet tarafından verilen desteklemeleri ilave edince diğer ülkelerle olan fiyat makasının daha da açılacağı aşikardır. 5

6 *kırmızı sert buğday fiyatları esas alınmıştır. **Türkiye deki buğday fiyatları çiftçi eline geçen fiyatlar üzerinden dolar cinsinden verilmiştir. Grafik 2. Dünyada ve Türkiye de Buğday Fiyatlarının Gelişimi Kaynak : -TÜİK, Çiftçi Eline Geçen Fiyat İstatistikleri, Çeşitli Yıllar. -USDA, Dünya Buğday Fiyatları, Buğday Üretim Modeli Buğday üretim miktarı üzerinde etkili olabilecek faktörlerin etki düzeyini belirlemek üzere, üretim miktarına ait zaman serisi kullanılarak modelleme gerçekleştirilmiştir. Modellemeye geçmeden önce, modelde kullanılması planlanan değişkenlere ait durağanlık testleri gerçekleştirilmiştir. Test sonuçları Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2. Buğday Üretim Modelindeki Değişkenlerin Durağanlık Testi Sonuçları Değişkenler t-değeri p-değeri + D (Üretim Alanı) (hektar) ** Verim (ton/hektar) * Üretim (1000 ton) * İthalat (1000 ton) ** İhracat (1000 ton) * D (Tüketim) (1000 ton) * Stok Değişimi (1000 ton) * D (Çiftçi Eline Geçen Reel Fiyat) (TL/ton) * D (TMO Reel Alım Fiyatı) (TL/ton) * D (Dünya Fiyatı) ($/ton) * Kuraklık Durumu : kuraklık var : 1 ; kuraklık yok : * + MacKinnon (1996) tek yönlü p-değeri. *0.01 düzeyinde anlamlıdır; ** 0.05 düzeyinde anlamlıdır 6

7 Çizelge 2 de de görüldüğü üzere, buğday üretim miktarını etkileyebileceği öngörülen değişkenlere ait zaman serisi verilerini durağan hale getirmek için birim kök testi yapılmıştır. Birim kök testi sonuçlarına göre; verim, üretim, ithalat, ihracat, stok değişimi değişkenleri ile kuraklık yıllarını gösteren kukla değişkeninin durağan bir yapı sergiledikleri, bu nedenle herhangi bir fark alma işlemine gerek duyulmadığı saptanmıştır. Diğer yandan; üretim alanı, tüketim, çiftçi eline geçen reel fiyatlar, Toprak Mahsulleri Ofisi nin reel destekleme alım fiyatları ve dünya fiyatları değişkenlerinin durağan bir seri formatına dönüştürülmesi amacıyla birinci dereceden farkları alınmıştır. Böylelikle, öngörülen buğday üretim modeli için uygun bir zaman serisi oluşturulmuştur. Buğday üretim modeli, belirtilen değişkenler göz önüne alınarak analiz edilmiş, elde edilen sonuçlar Çizelge 3 de verilmiştir. Analiz sonucunda anlamlı ilişkiler ve değişken katsayıları dikkate alındığında, buğday üretimi ile verim, ithalat, ihracat, stok değişimleri ve kuraklık yılları arasında anlamlı bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Buna göre, son 30 yıl içindeki buğday üretim miktarı artışı üzerinde verim ve ihracattaki artışların pozitif yönde etki yaptığı belirlenmiştir. Bunun yanında, ithalat ve stoklarda meydana gelen azalmaya bağlı olarak üretimin artış gösterdiği saptanmıştır. Yapılan analiz, buğday üretimi üzerinde iklim koşullarının etkisini de ortaya çıkarmıştır. Nitekim, kurak geçen yıllarda üretimin azaldığı görülmektedir. Çizelge 3. Buğday Üretim Modeli Analiz Sonuçları Bağmlı Değişken : Buğday Üretim Miktarı Metod : En Küçük Kareler Yöntemi Gözlem Sayısı : 31 ( ) Değişken Katsayı Standart Hata t-istatistiği p-değeri D (Üretim Alanı) Verim * İthalat * İhracat ** D (Tüketim) Stok Değişim ** D (Çiftçi Eline Geçen Reel Fiyat) D (TMO Reel Alım Fiyatı) D (Dünya Fiyatı) Kuraklık Durumu *** C R 2 değeri Bağımlı değişkenin ortalaması Düzeltilmiş R Bağımlı değişkenin standart hatası Regresyonun standart hatası Akaike info kriteri Hata kareleri toplamı Schwarz kriteri Log likelihood Hannan-Quinn kriteri F-değeri Durbin-Watson F istatistiğine ait olasılık değeri *0.01 düzeyinde anlamlıdır; ** 0.05 düzeyinde anlamlıdır;*** 0.10 düzeyinde anlamlıdır; D : değişkenlerin birinci farkı Diğer yandan, üretim alanı, tüketim düzeyi ve fiyatlarda meydana gelen değişimlerin buğday üretimi üzerinde anlamlı bir etki oluşturmadığı görülmektedir. Özellikle de çiftçi eline geçen reel fiyatlar, Toprak Mahsulleri Ofisi nin reel alım fiyatları ve dünya fiyatlarının üretim miktarı ile anlamlı bir ilişki içinde olmaması ilk bakışta normal bir durum olarak görülmeyebilir. Bununla birlikte, üretim yapılan arazinin özellikleri (sulu ve kuru tarım vb.), iklim koşulları, üretim alışkanlıkları gibi bazı temel nedenler, üretimin fiyatlara olan duyarlılığını zayıflatmaktadır. Nitekim, Türkiye deki buğday üretiminin ağırlıklı olarak kıraç arazilerde yapılması, üretimin genelde sert iklim koşullarının hakim olduğu bölgelerde olması 7

8 alternatif üretim imkanını sınırlamaktadır. Bunun yanında, temel tüketim maddesi olması itibariyle üreticilerde geçmişten gelen buğday üretim alışkanlığı halen devam etmektedir. Ayrıca bu çalışmada, çiftçi eline geçen buğday fiyatlarının üretim ile olan ilişki düzeyi fiyatın gecikmeli düzeyi esas alınarak incelenmiştir. Modelin analiz sonucunda, durağanlığı sağlanmış bu gecikmeli fiyatların üretim ile anlamlı bir ilişki içinde olmadığı saptanmıştır. Buğday-Girdi Fiyatı İlişkileri Çiftçi eline geçen buğday fiyatları ile üretimde kullanılan gübre (kompoze 20.20, DAP), herbisit ilacı, mazot ve tohum gibi bazı önemli girdilerin fiyatlarının yılları arasındaki gelişim seyri Grafik 3 de gösterilmiştir. Grafik incelendiğinde; buğday fiyatlarında pek önemli bir değişme olmadığı, aksine girdi fiyatlarında son yıllarda artan bir trend görüldüğü ortaya çıkmaktadır. Girdi ve buğday fiyatları arasındaki makasın özellikle de ilaç, mazot ve DAP gübresinde açıldığı net bir şekilde görülmektedir. Grafik 3. Buğday ve Bazı Girdi Fiyatlarındaki Gelişmeler Çiftçi eline geçen buğday fiyatları ile üretimde kullanılan bazı önemli girdilerin fiyatları arasındaki oransal değişimin ortaya konulması, fiyatların ürün lehine gelişim gösterip göstermediğini değerlendirmek açısından önem taşımaktadır. Bu amaçla, kompoze (20.20) ve DAP olmak üzere iki çeşit gübre, geniş yapraklı yabancı ot mücadelesinde sık kullanılan ve etken maddesi Dimethylamin olan bir herbisit (Weedkiller), toprak işlemede önemli bir maliyet unsuru olan mazot, buğday tohumu ve sulama fiyatları esas alınmıştır. Buğday ile söz konusu girdi fiyatları arasındaki ilişkiyi gösteren parite değişimleri Çizelge 4 de verilmiştir. Buğday ve kompoze gübre fiyatı paritesi dönemi için incelendiğinde, gübre fiyatlarının buğday fiyatı aleyhine arttığı görülmektedir. Bu olumsuz seyir, 1980 yılına göre 8

9 çok fazla farklılık göstermez iken, 1990 yılına göre oldukça şiddetlidir yılında 1 kg buğday ile 1,22 kg kompoze gübre alınırken, bu miktar 2010 yılında 0,75 kg dır. Çizelge 4. Buğday-Girdi Fiyat Pariteleri Yıllar Buğday/ Kompoze Gübre Paritesi Buğday/ DAP Gübre Paritesi Buğday/Herbisit Paritesi Buğday/Mazot Paritesi *Sulama/Buğday Paritesi Buğday/Tohum Paritesi ,79 0, ,42 3,64 1, ,22 0, ,36 8,54 1, ,93 0,79 0,07 0,24 19,43 0, ,69 0,47 0,06 0,21 34,63 0, ,99 0,70 0,09 0,24 45,86 0, ,09 0,83 0,11 0,24 56,90 0, ,08 0,70 0,12 0,24 64,21 0, ,97 0,70 0,09 0,19 70,14 0, ,90 0,63 0,10 0,16 76,33 0, ,90 0,57 0,10 0,19 70,05 0, ,59 0,32 0,15 0,22 52,10 0, ,13 0,82 0,12 0,22 63,00 0, ,75 0,59 0,12 0,18 71,48 0,69 *DSİ 3. Grup dekara sulama ücreti dikkate alınmıştır, 1 dekar arazinin sulanabilmesi için gereken buğday miktarını göstermektedir. Kaynak : -TÜİK, Çiftçi Eline Geçen Buğday Fiyatları, Çeşitli yıllar. -TKB, Tarımsal Girdi İstatistikleri, Çeşitli Yıllar. -TZOB, Tarımsal Girdi Fiyatları, Çeşitli Yıllar. -Toros Tarım San. ve Tic. A.Ş. Kayıtları, Çeşitli Yıllar. -AGROSAN ve KORUMA Tarımsal İlaç Firmaları nın Kayıtları, Çeşitli Yıllar. -Petrol Ofisi Genel Müdürlüğü Kayıtları, Çeşitli Yıllar -DSİ Genel Müdürlüğü, Sulama Ücreti İstatikleri, Çeşitli Yıllar. Buğday ile DAP gübresi arasındaki fiyat paritesi, fiyat makasının girdi lehine açıldığını gösteren bir diğer göstergedir yılında 1 kg buğday ile 0,94 kg DAP gübresi satın alabilen bir üretici, 2000 yılında 0,79, 2010 yılında ancak 0,59 kg DAP gübresi alma imkanına sahip olmuştur. Buğday ve herbisit fiyatları arasındaki parite ise, gübrenin aksine fiyatların buğday lehine geliştiğini ortaya koymaktadır yılında 1 kg buğday ile 0,07 lt herbisit alınabilirken, bu miktar yıllar itibariyle artmış olup 2010 yılında 0,12 lt ye kadar yükselmiştir. Çizelgeden de izlendiği gibi, herbisit dışındaki diğer buğday-girdi paritelerinin dalgalanma göstermekle birlikte buğday fiyatı aleyhine bir azalma eğilimi içinde olduğu görülmektedir. Ürün ve girdi fiyatı paritesinin ürün fiyatı aleyhine işlediği en önemli girdi hiç kuşkusuz mazot fiyatlarıdır. Son 10 yıllık dönem incelendiğinde, bu tabloyu görmek mümkündür. Bununla birlikte, son 20, hatta 30 yıllık periyot için bir değerlendirme yapıldığında paritedeki olumsuz seyrin şiddetini anlamak daha kolay olacaktır. Nitekim; 1980 yılında 1 kg buğday ile 0,42 lt mazot alınabilirken, bu değer 1990 da 0,36, 2000 de 0,24, 2005 de 0,19 ve 2010 da 0,18 lt ye düşmüştür. Özelikle de 2010 yılındaki paritenin, 1980 yılına göre %57 den fazla azalması dikkati çekmektedir. 9

10 Ürün-girdi pariteleri kapsamında incelenen bir diğer ilişki buğday-sulama suyu paritesidir. Bu parite, 1 dekar hububat arazisini sulamak için gerekli olan sulama suyu ücretinin buğday birim fiyatına bölünmesiyle hesaplanmış olup, 1 dekar arazinin sulanması için satılması gereken buğday miktarını ifade etmektedir (Fidan, 2010). Buğday ve sulama suyu fiyatı arasındaki parite yıllar itibariyle incelendiğinde, yine buğday fiyatı aleyhine işleyen bir durumla karşılaşılmaktadır. Son 30 yıllık periyotta 1 dekar alanın sulama masrafının karşılanması için satılması gereken buğday miktarının katlanarak arttığı açık bir şekilde görülmektedir. 1 dekar buğday arazisinin sulanması için satılması gereken buğday miktarı 1980 yılında 3,64 kg, 1990 da 8,54 kg, 2000 de 19,43 kg ve 2010 da 71,48 kg dır. Buğday-tohumluk fiyatı arasındaki parite ise, yine buğday fiyatı aleyhine işleyen bir durum arz etmektedir. Yıllar itibariyle değişmekle birlikte, paritenin tohumluk fiyatı lehine sürekli bir azalma gösterdiği ortaya çıkmaktadır yılında 1 kg buğday ile 1,45 kg tohumluk alınabilirken, bu miktarın 2010 da 0,69 kg a düştüğü belirlenmiş olup, bu da paritede buğday fiyatı aleyhine %50 den fazla bir azalma olduğunu göz önüne sermektedir. Buğday Üretiminde Maliyet Unsurları Buğday üretiminde maliyet unsurlarını; arazi kirası, materyal (tohum, gübre, ilaç vb.) masrafları, işgücü ve makine çekigücü masrafları, döner sermaye faizi ve genel idare gideri oluşturmaktadır. Türkiye de bugüne kadar tarım ürünlerinin maliyetlerini belirlemek amacıyla çok sayıda araştırma yapılmıştır. Bu çalışmaların birçoğunda buğday maliyeti de analiz edilmiştir. Çizelge de buğday maliyetinin belirlenmesine yönelik yapılmış bazı çalışmalardan elde edilen sonuçlar özetlenmiştir. Görüldüğü gibi buğday üretim masrafları içerisinde; tohum masrafları % , gübre masrafları % , ilaç masrafları % , işgücü masrafları % , makine çekigücü masrafları ise % arasında değişen oranda pay almaktadır. Çizelge 5. Farklı Yörelerde Yapılmış Araştırma Sonuçlarına Göre Buğday Üretim Masrafları İçerisinde Masraf Unsurlarının Oranı (%) Bölge Tohum Masrafı Gübre Masrafı İlaç Masrafı İşgücü Masrafı Makine Çekigücü Masrafı Ankara/Polatlı (1) Ankara/Polatlı (2) Ankara/Ayaş (3) Konya (4) Konya (5) Adana (6) Tekirdağ (7) Adıyaman (8) Tokat/Zile (9) (1) (4) Gündoğmuş ve ark., 2001 (2) Şen, 2005 (3) Tümsavaş, 2003 (5) Arısoy ve Oğuz, 2005 (6) Budak ve ark., 2001 (7) İnan ve ark., 2001 (8) Ören, 2001 (9) Bayramoğlu ve ark.,

11 Buğday maliyeti üzerine yapılan çalışmaların çoğunda saptanan bir diğer sonuç ise, üretici eline geçen buğday fiyatının, buğday birim maliyetinin altında kalmasıdır. Dolayısıyla birçok bölgede üreticilerin zarar ettiği saptanmıştır (Gündoğmuş, 1998; Gündoğmuş ve ark., 2001; Budak ve ark., 2001; İnan ve ark., 2001). Ceyhan Ziraat Odası tarafından yapılan bir araştırmanın sonuçlarına göre, 2011 yılında Çukurova da dekara ve kg başına buğday maliyeti; sulu koşullarda 250 TL/da ve 0.49 TL/kg, kuru koşullarda ise 230 TL/da ve 0.46 TL/kg olarak saptanmıştır. Sulu koşullarda üretim masraflarının %10 unu tohum, %28 ini gübreleme, %10.40 ını ilaçlama, %14 ünü makine çekigücü masrafları oluştururken; kuru koşullarda üretim masraflarının %10.86 sını tohum, %30.43 ünü gübreleme, %11.30 unu ilaçlama, %16.96 sını makine çekigücü masrafları oluşturmaktadır. Aynı araştırmada, kg başına verilecek 5 kuruşluk destekleme primi de dikkate alınarak buğday fiyatının 0.60 TL/kg dan az olmaması gerektiği vurgulanmıştır ( TMO tarafından; üretim dönemi Anadolu kırmızı ve beyaz ekmeklik sert buğday için Temmuz ve Ağustos aylarında 605 TL/ton, Eylül ayında 610 TL/ton, Ekim ayında 615 TL/ton ve Kasım ayında ise 620 TL/ton alım fiyatı uygulanacaktır ( Bununla birlikte, 2011 yılında buğday üreticilerine dekar başına olmak üzere; 3.75 TL mazot desteği, 4.75 TL gübre desteği, 2.50 TL toprak analizi desteği, 6.00 TL sertifikalı tohum kullanım desteği verilecek, ayrıca prim desteği olarak da kg başına 0.05 TL ödenecektir ( Sonuç Bu çalışmada yapılan inceleme ve analizler sonucunda; verim ve ihracattaki artışların buğday üretimini olumlu yönde, ithalat ve stoklarda meydana gelen azalmalar ile kuraklık yıllarının ise buğday üretiminini olumsuz yönde etkilediği belirlenmiştir. Bununla birlikte, üretim alanı, tüketim düzeyi ve fiyatlarda meydana gelen değişimler buğday üretimini doğrudan etkilememektedir. Türkiye deki buğday ile ilgili tarım politikalarının, finansal kriz ve dünya fiyatlarındaki gelişmelerden etkilenmediği görülmektedir. Uluslararası buğday ticareti yapan ülkelerde (özellikle ABD ve AB ülkeleri) önemli miktarlarda ihracat sübvansiyonu uygulandığı için, üretim maliyetinin çok altında dünya piyasalarına ürün satabilmektedirler. Türkiye de tarım işletmelerinin çok küçük araziye sahip olması ve üretimin daha çok kuru arazilerde yapılıyor olması buğday maliyetini arttırmaktadır. Bununla birlikte, buğdayın stratejik ürün olması ve çok büyük üretici kesimini ilgilendirmesi nedeniyle ürün fiyatına devletin müdahalesi zorunlu olmakta ve bu şekilde de fiyatlar sürekli dünya fiyatlarının üzerinde oluşmaktadır. Buğday-girdi fiyatları paritesi incelendiğinde, buğday fiyatlarına göre girdi fiyatlarının daha hızlı arttığı belirlenmiştir. Özellikle ilaç, mazot ve DAP gübresi fiyatları ile buğday fiyatı arasındaki parite daha fazla artmıştır. Buğdayla ilgili daha önce yapılan araştırma sonuçları incelendiğinde, sabit masraflar dışında en önemli maliyet unsurunun makine çekigücü masrafları olduğu belirlenmiştir. Bunu sırasıyla gübre ve tohum masrafları izlemektedir. 11

12 Buraya kadar verilen bilgilerden sonra sonuç olarak şunu ifade etmek mümkündür. Türkiye gelecekte de buğdayda kendine yeterli bir ülke olmak istiyorsa öncelikle buğday ithalatını azaltıcı önlemler almalı ve iç piyasada üreticileri desteklemeye devam etmelidir. Yararlanılan Kaynaklar Akay, A.Ş., 2005, Türkiye Ekonomisinde Buğday ve Buğday Türevlerinin Analizi, Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya. Akdoğan, İ., 2005, Ankara İli Tarım İşletmelerinde Islah Edilmiş Buğday Çeşitlerinin Sertifikalı Tohumluklarının Kullanım Düzeyleri ve İşletme Ekonomisine Katkılarının Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Aktaş, Y., Öcal, F., Yılmaz, G., Kubaş, A., 2004, Şanlıurfa da Buğday Tarımının Tarımsal Yayım Açısından Çözümlenmesi, Türkiye VI. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül 2004, Tokat, s Anaç, H., Dönmez, D., Ege, H., 2006, Buğday-Durum ve Tahmin:2006/2007, TEAE Yayın No:145, Ankara. Anonim, 2004, Tokat, Amasya ve Yozgat Yörelerinde Yetiştirilen Bazı Tarım Ürünlerinin Üretim Girdileri ve Maliyetleri, Tokat Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları, Tokat. Anonim, 2005, Buğday Raporu, Türkiye Ziraat Odaları Birliği Yayınları, Ankara. Anonim, 2010, Hububat Sektör Raporu, Orta Anadolu İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği, Ankara. Arısoy, H., Oğuz, C., 2005, Tarımsal Araştırma Enstitüleri Tarafından Yeni Geliştirilen Buğday Çeşitlerinin Tarım İşletmelerinde Kullanım Düzeyi ve Geleneksel Çeşitler İle Karşılaştırmalı Ekonomik Analizi: Konya İli Örneği, TEAE Yayın No:130, Ankara. Bayramoğlu, Z., Göktolga, Z.G., Gündüz, O., 2005, Tokat İli Zile İlçesinde Yetiştirilen Bazı Önemli Tarla Ürünlerinde Fizıki Üretim Girdileri ve Maliyet Analizleri, Tarım Ekonomisi Dergisi, 11(2): Budak, F., Bostan Budak, D., Dağıstan, E., 2001, Çukurova'da Tarımsal Ürün Maliyetleri, Türkiye'de Bazı Bölgeler İçin Önemli Ürünlerde Girdi Kullanımı ve Üretim Maliyetleri, TEAE Yayın No:64, Ankara. Çelik, N., 2000, Tarımda Girdi Kullanımı ve Verimliliğe Etkileri, Uzmanlık Tezi, DPT Yayın No:2520, Ankara. Çiçek, A., Sayılı, M., 1996, Tokat İli Kazova Yöresi Tarım İsletmelerinde Bazı Önemli Tarla Ürünlerinin Fiziki Üretim Girdileri ve Kârlılıkları Üzerine Bir Araştırma, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 13 (1): Demir, A., 2007, Buğday-Durum ve Tahmin:2007/2008, TEAE Yayın No:158, Ankara. Demirbaş, N., Atış, E., 2005, Türkiye Tarımında Gıda Güvencesi Sorununun Buğday Örneğinde İrdelenmesi, Ege Üniv. Ziraat Fakültesi Dergisi, 42(1): Emeç, H., 2011, Zaman Serileri Ekonometrisi I : Durağanlık, Birim Kökler, Erişim: 10 Temmuz Fidan, H., 2010, Bazı Önemli Tarım Ürünlerinin Ürün-Girdi Fiyat Paritelerindeki Gelişmeler ( ), Erişim: 05 Temmuz Gündoğmuş, E., Ankara İli Akyurt İlçesi Tarım İşletmelerinde Ekmeklik Buğday Üretiminin Fonksiyonel Analizi ve Üretim Maliyetinin Hesaplanması, Türk Tarım ve Ormancılık Dergisi, 22(1998):

13 Gündoğmuş, E., Tanrıvermiş, H., Arısoy, H., 2001, İç Anadolu Bölgesinde Tarımsal Ürün Maliyetleri, Türkiye'de Bazı Bölgeler İçin Önemli Ürünlerde Girdi Kullanımı ve Üretim Maliyetleri, TEAE Yayın No:64, Ankara. İnan, İ.H., Kubaş, A., Hurma, H., 2001, Trakya'da Tarımsal Ürün Maliyetleri, Türkiye'de Bazı Bölgeler İçin Önemli Ürünlerde Girdi Kullanımı ve Üretim Maliyetleri, TEAE Yayın No:64, Ankara. Kızıloğlu, S., 1997, Erzurum İlinde Buğday, Arpa, Patates, Ayçiçeği, Şeker Pancarı ve Fiğin Üretim Maliyeti ve Arz Fonksiyonlarının Ekonometrik Yönden Analizi, Türk Tarım ve Ormancılık Dergisi, 21(3): Kumbasaroğlu, H., Dağdemir, V., 2010, Erzurum İlinde Buğday, Arpa ve Çavdarda Girdi Talebi Araştırması, Tarım Bilimleri Dergisi, 16(2010): Oktay, E., K.Uysal, Ö., K.Bektaş, Z., Günden, C., Adanacıoğlu, H., Yıldız, Ö., Gençler, F.F., Cankurt, M., Tosun, D., Karakuş, Ö., 2010, Ege Bölgesinde Başlıca Tarımsal Ürünler İçin Politika Belirleme Çalışmalarında Kullanılmak Üzere Güncellenebilir Veri Tabanının Oluşturulması Alt Yapı Projesi, E.Ü. Bilimsel Araştırma Projesi Raporu, Proje No : 2007-ZRF-036, Bornova-İzmir, 67s. Ören, M.N., 2001, Adıyaman İlinde Tarımsal Ürün Maliyetleri, Türkiye'de Bazı Bölgeler İçin Önemli Ürünlerde Girdi Kullanımı ve Üretim Maliyetleri, TEAE Yayın No:64, Ankara. Özberk, İ., Kılıç, H., Özberk, F., Atlı, A., Karlı, B., Coşkun, Y., 2011, Variety Selection Based on Net Return Per Hectare in Durum Wheat (Triticum durum L.), African Journal of Agricultural Research, 6(4): Özçelik, A., Özer, O.O., 2006, Koyck Modeliyle Türkiye de Buğday Üretimi ve Fiyatı İlişkisinin Analizi, Tarım Bilimleri Dergisi, 12(4): Sevüktekin, M., Nargeleçekenler,M., 2007, Ekonometrik Zaman Serileri Analizi : Eviews Uygulamalı, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Ekonometri Bölümü, Nobel Yayın No : 770, 2. Baskı, Ankara, 494s. Şen, N., 2005, Ankara İli Polatlı İlçesi Tarım İşletmelerinde Sulu ve Kuru Koşullarda Buğday ve Arpa Üretiminin Ekonomik Analizi, Yüksek Lisans Tezi, A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. TKB, 2008, Türkiye Tarımsal Kuraklıkla Mücadele Stratejisi ve Eylem Planı ( ), Ankara, 73s. Tümsavaş, E., 2003, Ankara İli Ayaş İlçesi Tarım İşletmelerinde Sulu Koşullarda Buğday ve Domates Üretim Faaliyetlerinde Fiziki Girdi Kullanım Düzeyi, Üretim Maliyetleri ve Kimyasal Gübre Kullanımının Ekonomik Yönden Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Yıldırım T., Furtan, W.H., Güzel, A., 1998, Türkiye Buğday Politikasının Teorik ve Uygulamalı Analizi, TEAE Çalışma Raporu, , Ankara. 13