1. Peyzaj Ekolojisi: Tanımı ve Biyolojide Hiyerarşi Düzeni Kavramıyla İlişkisi

Transkript

1 1. Peyzaj Ekolojisi: Tanımı ve Biyolojide Hiyerarşi Düzeni Kavramıyla İlişkisi 2. Peyzajın Unsurları 3. Komünite ve Peyzaj Düzeyinde Biyoçeşitlilik 4. Ada Biyocoğrafyası 5. Tarafsız Teori 6. Zaman ve Mekân Ölçeği 7. Peyzajın Geometrisi 8. Sürdürülebilir Peyzaj Kavramı 9. İnsan-tasarımlı Peyzajlar Derleyip Hazırlayan: Yrd. Doç. Dr. Aysel ULUS

2 7. Uygarlığın en iyi gelişebildiği bölgeler (özellikle ılıman kuşakta) orijinal yapısı orman ya da mera olan alanlardır. Bunun bir sonucu olarak insanoğlu, ılıman bölgede bulunan çok geniş orman ve mera alanlarını orijinal durumlarına göre büyük ölçüde değiştirmiştir. Buna rağmen, bu ekosistemlerin temel özellikleri hiçbir şekilde tam olarak değişmiş değildir. Aslında, insanoğlunun bu alanlarda yaptığı; hem meraların ve hem de ormanların taşıdığı özellikleri, orman kenarı olarak adlandırılan habitatlarla bir araya getirmek olmuştur.

3 Bir orman kenarı, orman ile mera veya çalı komüniteleri arasında kalan bir ekoton olarak tanımlanabilir, insanlar mera alanlarına yerleştiklerinde evlerinin, köylerinin ve çiftliklerinin etrafına ağaç dikerler; böylece daha önce ağaçsız bir mera peyzajı içinde küçük orman yamaları ortaya çıkar. Aynı şekilde, insanlar bir orman alanı içine yerleştiklerinde evlerinin etrafındaki ormanın büyük bir kısmını açarak o alanları mera ve tarım alanlarına çevirirler. Çünkü orman insana, bir mera veya tarım alanına göre daha az yiyecek sunar.

4 Bununla birlikte, ormanı açarken, çiftliklerinde ve yerleşim yerlerinin çevrelerinde orijinal ormandan küçük orman parçaları bırakırlar. Bu şekilde oluşan peyzajlarda hem (küçük yamalar halinde de olsa) orman alanları hem de açıklık alanlar (mera, tarla) bulunur. Dolayısıyla, bu gibi peyzajlarda bir yandan evcil hayvanlar ve kültüre alınmış bitkiler gelişirken, bir yandan da hem ormanlarda ve hem de meralarda yaşayan küçük yapılı birçok bitki ve hayvan türü de gelişmekte ve insan-tasarımlı bu yeni ortamlara uyum sağlayabilmektedir. Örneğin, başlangıçta orman habitatına uyum sağlamış bir orman kuşu olan Amerikan kızıl-gerdanı (Turdus migratorius), insanlar tarafından oluşturulan orman kenarı habitatlarına çok iyi uyum sağlamıştır.

5 Böylece bu kuş türü, hem sayıca artmış hem de coğrafik yayılış alanını genişletmiştir. Birçok orman kuşu (örn., Avrupa daki ardıç kuşları) yaşama alanlarını ormandan çalılıklara, bağlık-bahçelik alanlara ve kentlere (yeterli yeşil alanı varsa) kaydırmıştır. Bunu yapamayan ve oldukça geniş ve bozulmamış orman alanlarını tercih eden türler ise (artık bu gibi geniş alanlar nerdeyse kalmadığı için) nesil tükenmesi ile karşı karşıya gelmişlerdir. İnsanların yoğun olarak yerleştikleri bölgelere uyum sağlayan ve yaşamını sürdüren birçok doğal (yabani) hayvan türü, orman kenarı peyzajında insan için faydalı türler haline gelmişlerdir.

6 Ancak, bunlar arasında pek az yabani tür de zararlı tür olarak devam etmektedir. Tarım alanları ve otlaklar, süksesyon sürecinin erken evrelerinde olan nispeten değiştirilmiş meralar olarak düşünülebilir. Bu durumda diyebiliriz ki, insanoğlu; yiyecek sağlamak için meralara, barınmak ve yaşamak için de ormanlara bağımlı olan canlılardır. Ayrıca insanoğlu, ormandan birçok odun ve odun-dışı ürünler de sağlamaktadır. Basitçe belirtmek gerekirse; insanoğlu, tıpkı diğer heterotrof canlılar gibi, hem beslenmek hem de korunmak için peyzaja bağımlıdır.

7 Bir ormanda bütün ağaçların aynı anda kesilip bunların hepsinin paraya çevrildiğini varsayalım. Buna karşın, aynı ormanın sağladığı ekolojik hizmetlerin (rekreasyon olanakları, su toplama ve koruma havzası, diğer yaşam-destek hizmetleri ve benzerlerinin) karşılığı olan parasal değerini de hesapladığımızı düşünelim. Bunlar karşılaştırıldığında, odun hasadından elde edilen para değerinin, bozulmamış bir ormanın sağladığı ekolojik hizmetlerin para değerinden genellikle çok daha az olduğu görülür (Bergstrom ve Cordell 1991).

8 Tarımsal Ekosistemler ve Tarımsal Peyzajlar Ormanlar ve meralar doğal ekosistemler, kentler ise yapay ekosistemlerdir. Tarımsal ekosistemler de, birçok özellikleri bakımından doğal ekosistemler ile kent ekosistemleri arasında yer alır (E. P Odum 1997; Barrett ve ark. 1999). Tarımsal ekosistemler, doğal ekosistemlerde olduğu gibi, ihtiyaç duydukları enerjiyi güneşten alırlar; ancak, birçok yönden doğal ekosistemlerden farklılıklar gösterirler. Örneğin, tarım ekosistemlerinde üretimin arttırılması amacıyla (insan emeği, hayvan gücü, yapay gübre, pestisit ve fosil yakıt gibi) ek enerji gerektiren destekler sağlanır.

9 Bu ek enerji birçok aşamada çevre kirliliğini arttırıcı yönde etki etmektedir. Tarım ekosistemlerinde üretilen bazı besinlerin ve diğer ürünlerin verimini en üst düzeye çıkarmayı amaçlayan değişik insan etkinlikleriyle, ekosistemdeki biyolojik çeşitlilik büyük ölçüde azalır. Tarım alanlarında geniş alanları kaplayan bitki ve hayvan türleri, doğal seçilimden çok, insan eliyle yapılan yapay seçilimin etkisi altında bulunurlar. Tarımsal ekosistemler belirli bir amaca yönelik olarak işletilir ve insan yönetimiyle dışardan kontrol altında tutulur. Oysa doğal ekosistemler dışardan değil, sistem içindeki alt sistem geri-bildirimleriyle kendi iç dinamiklerinin kontrolü altında tutulur.

10 Şekil 21 deki basitleştirilmiş grafik modeli, tarımın başlıca gelişim aşamalarını göstermektedir: endüstri öncesi tarım (doğal ekosisteme benzer); endüstriyel tarım; düşük girdili koruma öncelikli toprak işlemi tarımı (E. P. Odum ve Barrett 2004). Endüstri öncesi tarım, az gelişmiş ülkelerde hala uygulanmakta olan bir tarım şeklidir. Bu tip tarımın uygulandığı ekosistemlerdeki besin ağı, doğal ekosistemlerdeki besin ağına çok benzer. Aradaki fark, tarımsal ekosistemlerdeki otlamaya dayalı besin zincirinde (yabanıl hayvanlar yerine) evcil hayvanların girmiş olmasıdır.

11 A c B Şekil 21. Tarımsal ekosistemlerde gelişim aşamaları. (A) Endüstri öncesi tarım. (B) Endüstriyel tarım. (C) Düşük girdili sürdürülebilir tarım. IPM = Zararlılarla, bütünleştirilmiş mücadele yöntemi.

12 Endüstri öncesi tarım, enerjiyi etkin biçimde kullanan ve değişik ürünlerin bir arada büyütülmesiyle çevrede biyolojik çeşitliliği arttıran bir tarım şeklidir. Öyle ki, bu tarım şeklinde çevre sularda yetişen balıklar bile, ekilip biçilen bitki atıkları üzerinden beslenirler. Ancak, bu tarım şeklinde yeteri ölçüde bol ürün elde edilemez. Üretilen ürünler dışarı satılacak ve kentleri besleyecek ölçüde değil, ancak yerel halkı ve köyleri besleyebilecek ölçüde ve nispeten az olur. Endüstriyel tarımda ise geniş alanlarda mono- kültür (tek tip ürün) ekimi uygulanır (Şekil 21B). Bu tarım şekline çoğu kez geleneksel tarım adı da verilir.

13 Endüstriyel tarım ekosistemlerinde mikroorganizma etkinlikleri ve mikrobik yolla sağlanan geri dönüşüm neredeyse tamamen devreden çıkarılmış; onun yerine sisteme gübre, pestisit ve sulama gibi dışardan enerji girdisi gerektiren önemli miktarda ek destekler sağlanmıştır. Sisteme sağlanan bu ek destekler ürün verimini arttırmakla birlikte; geniş alanlarda kirliliğe, toprak erozyonuna, habitat ve toprak kalitesi kaybına neden olmaktadır. Besihanelerin gelişimiyle birlikte bitkisel ürün yetiştirilen alanlar ile et üretimi yapılan alanlar birbirinden koparılmış; bunun sonucunda besihanelerdeki hayvansal atıklar, bir gübre kaynağı olmaktan çok bir kirletici olmaya başlamıştır (Brummer 1998).

14 Endüstriyel tarım, önemli ölçüde dış enerji kaynağına ihtiyaç duyduğu ve bu nedenle kendi kendini sürdürebilir özellikte olmadığı için, yerini yeni bir tarım şekline bırakmaya başlamıştır. Bu yeni tarım şekli, çoğu kez düşük girdili sürdürülebilir tarım olarak adlandırılan koruma öncelikli toprak işleme tarımıdır (Şekil 21C). Bugünkü sorunları ve araştırma ihtiyaçlarını daha iyi anlayabilmek için endüstriyel tarımın tarihsel gelişiminin gözden geçirilmesi yerinde olur. Örnek olarak ABD nin Orta-batı eyaletlerini ele alalım. Bu bölgede geleneksel tarımın tarihsel gelişimi dört aşamadan geçmiştir.

15 1. Aşama yılları arasındaki evre 2. Aşama yılları arasındaki evre 3. Aşama yılları arasındaki evre 4. Aşama 1980 den günümüze kadar uzanan evre

16 Birinci aşama, yılları arasındaki evredir. Bu evrede step (kırsal) alanların %90 ı, sulakalanların %75 i ve verimli topraklar üzerinde yer alan ormanlık alanların çoğu bozulmuş; bu alanlar tarım, otlak ve küçük özel orman koruluklarına dönüştürülmüştür. Doğal bitki örtüsü, yalnızca dik ve sarp yamaçlarda, sığ ve verimsiz topraklarda sınırlı kalmıştır. Bununla birlikte bu evredeki tarlalar ve çiftlikler genel olarak küçüktü; ekilen bitki türleri bakımından çeşitlilik vardı ve tarım alanlarında yaygın olarak insan ve hayvan işgücü kullanılıyordu. Dolayısıyla bu çeşit tarımsal uygulamalar; çevredeki su, toprak ve hava kalitesi üzerinde genel olarak zararlı değildi.

17 Başka bir deyişle, 1800 lü yılların başlarında yapılan tarımsal uygulamalar su havzaları ve göllerin dinamik yapıları üzerinde çok az olumsuz etkide bulunmuş; fakat 1915 ten sonra tarımsal etkinliklerin yoğunlaşmasına paralel olarak, çevreden akıp gelen sularla göllerde zirai kimyasallar ve ötrofikasyon artmaya başlamıştır.

18 Tarımın gelişmesindeki ikinci aşama yılları arasıdır. Bu evrede tarımsal etkinliklerde ucuz yakıt ve kimyasal girdiler gittikçe artmaya başlamış; mekanizasyon ve özel tarım teknikleriyle geniş alanlarda monokültür tarımı yoğunlaşmıştır. Bu evrede daha az alandan daha çok ürün hasat edilmeye başlanmış; bunun sonucunda çiftçi sayısı ve ekilen alanlar azalmış ve orman alanları da %10 artmıştır.

19 Üçüncü aşama olan arasında, özellikle verimli topraklar üzerindeki çiftlikler ve tarım alanları daha büyük ve daha yoğun işletmeler haline getirilmiş; tarım alanlarına enerji girdisi artmıştır. Bu alanlarda, sürekli olarak monokültür tarımı uygulanarak, önemli bir bölümü yurt dışına satılan tahıl ürünleri ve soya fasulyesi yetiştirilmiştir. Bu uygulamalar sonucunda küçük aile çiftlikleri zorunlu olarak devre dışı kalmış ve küresel ölçekte en büyük endüstriyel kirlenme denilebilecek derecede çevre kirliliği oluşmuştur.

20 4. aşama;1980 den günümüze kadar uzanan evredir. Bu evrede ise, bir yandan yoğun tarım işletmeciliği bir yandan da hızlı kentleşme sürecine girilmiştir. Bu evrede tarımsal endüstri kaynaklı (agro-endüstriyel) atıklarla ve yaygın toprak erozyonuyla çok miktarda toprak, ağır metal ve diğer zehirli maddeler su havzalarına taşınmış; pek çok akarsu ve gölde kültürel ötrofikasyon görülmüştür. Bununla beraber bu evre (1980 ler ve 1990 lar), tarımsal uygulamalarda belirgin bazı değişmelerin görülmeye başladığı bir evre olmuştur. Bu evrede alternatif tarım (NRC 1989) uygulamalarına geçilmeye ve tarımsal ekosistemlerde biyoçeşitliliğe önem verilmeye (W. W. Collins ve Qualset 1999) başlanmıştır.

21 Bu arada ayçiçeği (Helianthus annuus) gibi bazı yeni tarım bitkileri, tarımsal peyzajda çeşitliliğin artmasına önemli katkılarda bulunmuştur (Şekil 22). Çiftçiler ve konuyla ilgili diğer yatırımcılar, karşılaşılan zorlukları ve ortaya çıkan fırsatları daha geniş zaman ve mekân ölçeklerinde değerlendirmeye başlamışlar ve böylece tarımda yeni bir bakış açısı ortaya çıkmıştır. Barrett ve ark. (1999), ile Barrett ve Skelton (2002) bu yeni bakış açısına tarımsal peyzaj yaklaşımı adını vermişlerdir.

22 Şekil 22. ABD nin bir tarım ambarı olan Ortabatı eyaletlerinde ayçiçeği (Helianthus annuus) tarlaları.

23 Özetlenirse; doğal ekosistemlerde ve endüstri öncesi tarım ekosistemlerinde toprağın korunmasını ve kendi kendini iyileştirmesini sağlayan doğal mekanizmalar vardır. Oysa halen geniş alanlarda devam eden endüstriyel tarım, dışardan yüksek oranda enerji girdisi gerektiren ve sürdürülebilir özellikte olmayan bir tarım şeklidir. Bu tarım şekli, yeni bir yaklaşımla yeniden gözden geçirilmelidir. Örneğin; atık yönetimi, korumalı (toprak işlemesiz) tarım ve polikültürde uygulanan yeni teknolojiler kullanılarak, doğal ve endüstri öncesi tarımsal ekosistemlerdeki toprak iyileştirici olaylar bir araya getirilebilir. Böylece hem toprak kalitesinin sürekliliği, hem de yüksek ürün verimi sağlanabilir.

24 Günümüzde, tarımsal ekosistemleri tarımsal peyzaj yaklaşımıyla yönetme; tarımsal peyzaj ile kentsel peyzaj arasında yeniden bir bütünleşme sağlama konularında gittikçe artan bir eğilim vardır (Barrett ve ark. 1999; Barrett ve Skelton 2002). Ayrıca, son yıllarda tarımsal ormancılık (agroforestry) (hızlı büyüyen belirli ağaç türleri ile tarım bitkilerini değişimli sıralar halinde yetiştirme) uygulamaları da (MacDicken ve Vergara 1990) gittikçe yaygınlaşmaktadır. Bunlara ek olarak, zararlılarla biyolojik mücadele konusu (NRC 2000a) ile, toprak kalitesi (ürün verimi) yabani ot mücadelesi işlemlerini birlikte yöneten düşük girdili tarımsal sistemler geliştirilmesi konusu (Liebman ve Davis 2000), gittikçe artan oranda ilgi görmektedir.

25 Teknoekosistemler: Kentler ve Endüstriyel Alanlar Başlıca teknoekosistemler (Bölüm 2) arasında kentler, varoşlar (metropolit bölgeler), endüstri ve ticari gelişim bölgeleri yer alır. Bu alanlar, doğal peyzaj veya tarımsal peyzaj matrisi içinde yer alan nispeten küçük, fakat oldukça enerjik ve önemli ekolojik etkilere sahip ada lardır. Gerçekçi olmak gerekirse, kentler ve endüstriyel alanlar, yaşamı destekleyen kaynaklar açısından bakılınca, biyosfer üzerinde bir çeşit parazit ekosistemlerdir (Şekil 23).

26 Şekil 23. Doğal (yaşam-destek) ekosistemleri ile tekno- ekosistemlerin bağlanması gerektiğini gösteren bir model. Bu modelde, sürdürülebilir bir peyzaj sağlayabilmek için gerekli olan ödüllü geri-bildirim halkası da bulunmaktadır (Odum 2001 den değiştirilerek; Barrett ve Skelton 2002).

27 Eski Yunanistan ın planlı kentleri, Orta Çağdaki kent devletleri, günümüzdeki çağdaş kentlerde görülen gökdelenler, kent oluşumu bakımından insanoğlunun başarıları olarak görülebilir. Walt Disney in tasarladıklarına benzer teknolojik ütopyalar, bazılarının ufkunu genişletmekte, onlara ilham vermektedir. Ne yazık ki günümüzde küresel ölçekte birçok kent hızla ve düzensiz biçimde büyümekte, büyük bir karmaşa ve çöküş içinde bulunmaktadır. Bunun başlıca nedenlerinden biri de pek çok insanın daha iyi bir ekonomik yaşam umuduyla kentlere durmadan göç etmesidir. Kentlerin düzensiz büyümesi özellikle az gelişmiş ülkelerde daha hızlıdır.

28 Örneğin, 2000 yılı itibariyle Mexico City kenti ile Brezilya nın Sâo Paulo kentinin her birinin nüfusu 25 milyonu aşmıştır ve bu rakam New York kentinin iki katı kadardır. Belki Tokyo hariç, endüstrileşmiş ülkelerdeki kentlerin hiçbiri bu kadar kalabalık değildir. Yapılan hesaplara göre, 2010 yılında dünya genelinde insanların %50 ile %80 inin kentlerde yaşamakta olacağı tahmin edilmektedir (bkz. Birleşmiş Milletler Raporu, Editör: Fuchs ve ark. 1994).

29 A B Şekil 24(A) Görüldüğü gibi evin çevresinde her düzeyde (ekosistem, peyzaj ve biyom) zengin bir habitat çeşitliliği bulunmaktadır. (B) Georgia eyaleti, Atlanta kenti yakınlarında Henry beldesinde bir yerleşim alanının havadan görünüşü.

30 Yaşam-destek sisteminin taşıma gücünü dikkate almadan rasgele (plansız veya kontrolsüz) ve hızla büyüyen her varlık, kendi sonunu da hızla hazırlıyor demektir. Bu hızlı büyümeyi destekleyecek ve devam ettirecek gerekli altyapı olmayınca, her hızlı büyümeyi hızlı bir çöküş izleyecektir. Kentlerdeki bu gidişi düzeltmek için her vatandaş kent planlaması ile yakından ilgilenmeli ve bu konuda bütün gücünü ortaya koymalıdır. Kent sorunlarıyla ilgili yayınların çoğu, kentlerin altyapısına ve kentlerde işlenen suçlara odaklanmış bulunmaktadır.

31 Ancak Lyle (1993) in belirttiği gibi, geleceğin kentleri "kendi kabuğuna çekilmek ve sadece kent-içi sorunlara eğilmek yerine, kendisini çevreleyen peyzajın ekolojisiyle de kucaklaşmak zorundadır. Şekil 24A da bir akarsu yarımadasına yerleşmiş bir ev ve bu evin yakın çevresi görülmektedir. Evin çevresinde çeşitli habitat tipleri ve dolayısıyla dinlenme, kaynak temini ve kültürel etkinlikler için çeşitli fırsatlar bulunmaktadır. Şekil 24B deki fotoğraf ise bir kentin gelişim planı çerçevesinde yoğun şekilde kümelenmiş bir yerleşim yerini göstermektedir (Georgia eyaleti, Atlanta kenti yakını). Kent gelişiminde görülen böyle bir mimari planlama, ABD nin Orta-batı eyaletlerindeki monokültür tarım sistemlerini çağrıştırmaktadır.

32 Şekil 25 de, Georgia eyaleti Athens kentinin mücavir (yerleşim) alanı içinde bulunan yaklaşık 11.0 hektarlık bir doğa koruma alanının (Beech Creek Reservi nin) haritası görülmektedir. Ünlü ekolog Eugene P. Odum ile eşi Martha H. Odum un uzun süre oturdukları şahsi evleri de bu alanda yer almaktadır. Bu koruma alanının %50 den fazlası yaban hayatına habitat sunmak, su toplama havzasını korumak, doğayla baş başa kalmayı sağlamak ve estetik güzellikleri koruyup sürdürmek için kalıcı statüde (N p A m grubu) bir koruma altında bulunmaktadır. Bu model plan, doğal sermaye ile ekonomik sermayenin kentsel alanda nasıl bir araya getirilebildiğini ve bütünleştirildiğini gösteren güzel bir örnektir.

33 Şekil 25. Georgia eyaleti, Athens kentinde bulunan Beech Creek Reserv alanının planı. Bu alan, devamlı ve kalıcı koruma altında olup belirli yerleri için sınırlı kullanma hakkı verilmiştir. Odum un evi de bu alan içinde bulunmaktadır. Koruma statüsündeki alanın genişliği yerleşim için ayrılan parsellerden daha büyüktür. Böylece yaban hayatı için habitat sağlanmakta ve toprak erozyonu önlenmektedir (Robinson Fisher Associates 2004).

34 Bir kentin gelişmesi, o kent ekosistemi ile onu çevreleyen doğal ekosistemleri (karasal ve sulak) yeniden birbirine bağlamakla ve onları tekrar barıştırmakla olasıdır. Unutulmamalıdır ki kenti çevreleyen alanlar, kent yaşamı için gerekli olan doğal kaynakları ve temel yaşam-destek sistemini sunmaktadır. Bir parazitin gelişebilmesi için konukçusunun iyi ve sağlıklı olması gerekir (kentlerin sağlıklı ve zengin olabilmesi için de doğal ekosistemlerin sağlıklı ve düzenli olması gerekir).