RĠZE YÖRESĠNDE YANLIġ ARAZĠ KULLANIMI VE NEDEN OLDUĞU ÇEVRESEL SORUNLAR

Transkript

1 RĠZE YÖRESĠNDE YANLIġ ARAZĠ KULLANIMI VE NEDEN OLDUĞU ÇEVRESEL SORUNLAR Doç. Dr. Turan Yüksek Rize Üniversitesi Pazar Meslek Yüksekokulu Pazar/Rize

2 GiriĢ Doğu Karadeniz Bölgesindeki en önemli doğal afetlerin başında Sel ve heyelan olayları gelmektedir. Doğal kaya, zemin, yapay dolgu veya bunların bir ya da birkaçının bileşiminden oluşan malzemenin, yerçekimi, jeoloji, ve su içeriği gibi doğal faktörler ile doğal olmayan çeşitli faktörlerin etkisi altında eğim yönünde çoğunlukla dairesel yada düzlemsel hareketiyle sonuçlanan bir süreç heyelan olarak adlandırılmaktadır. Genel olarak kayma ve birikme bölümlerinden oluşan heyelanların meydana gelmesinde; arazinin topoğrafik yapısı, iklim özellikleri (özellikle yağış ve sıcaklık), arazinin jeolojik yapısı, anakaya özellikleri,toprakların agregatlaşma özelliği ve erodibilite nitelikleri ve insan faktörü çok önemli etkiye sahiptir. Ormanlar, jeolojik olarak heyelana uygun yamaçlar üzerinde statik dengenin oluşmasına katkı sağlamakta, yamacın hidrolik ve hidrolojik yapısını koruyarak suyun yamaç üzerinde heyelan oluşturma olasılığını azaltmaktadır. Toprak koruma yeteneği yüksek olan bitki örtüsünün tahrip edilerek; toprak koruma yeteneği az olan türlerin alana getirilmesi sonucunda heyelan olma olasılığı artmaktadır Yılında Pazar havzasında yapılan bir çalışmada kızılağaç baltalıklarının tahrip edilerek çay plantasyonlarına dönüştürülmesi sonucu topraklarda erozyon olma olasılığının %149 arttığını ortaya konulmuştur. Erozyon olma olasılığının yüksek çıktığı bu arazide 11 kasım 2001 tarihinde meydana gelen heyelan sonucunda 10 dönüm büyüklüğünde arazi tahrip olmuştur (Yüksek ve Kalay 2004). Aynı çalışmada toprak kaymasının olduğu arazilerin tümünün çayla kaplı olması ve arazinin, eğim itibariyle havzanın en düşük eğimli (Port = % 26) yerlerinden biri olmasının dikkat çekici olduğu vurgulanmıştır.

3 GiriĢ Şiddetli yağışlar veya bol miktarda karın hızlı erimesi sonucunda yan derelerden ani olarak gelen ve fazla miktarda katı materyal içeren büyük su kütlesi sel olarak adlandırılmaktadır. Havzaların orta ve yukarı kesimlerinde bulunan koruyucu orman örtüsü derelerdeki akımının kontrol edilmesi üzerinde önemli etkiye sahiptir (Kalay ve Karagül 1992). Bu alanlardaki toprak koruma niteliği yüksek olan bitki örtüsünün tahrip edilerek arazi kullanım şeklinin insanlar tarafından değişikliğe uğratılması sonucunda erozyon ve sel olaylarının arttığı ifade edilmektedir. Yine yapılan bazı çalışmalarda Çay plantasyon alanlarının artmasıyla birlikte can ve mal kaybına neden olan sel-heyelan ve toprak kayması olaylarının Rize yöresinde önemle vurgulanmaktadır. ÇalıĢmanın Amacı Bu çalıģmada: Rize yöresinde uygulanan hatalı arazi kullanım ve yönetimlerinin neden olduğu sel ve heyelan olayları, oluşturduğu zararlar ile yanlış arazi kullanımı arasındaki ilişki ortaya koymaya çalışılmıştır

4 Arazinin Hatalı Kullanımı ne demektir? Arazinin biyotik, abiyotik ve fizyografik özellikleri dikkate alınmadan yapılan her türlü kullanım şekli arazinin hatalı kullanımıdır. Tarım arazilerin tarımsal amaçların dışında kullanımı Yanlış Arazi Kullanımıdır. Orman, Çayır-Otlak Alanlarının Tahrip edilerek tarım arazisine dönüştürülmesi arazinin Yanlış Kullanılmasıdır. Kurak ve Yarıkurak tarım arazilerinde su isteği fazla tarımsal ürünlerin yoğun sulama ile yetiştirilmesi Arazinin Yanlış Kullanılmasıdır. Eğimli arazilerde toprakların yukarıdan aşağıya doğru sürülmesi Arazinin Yanlış Kullanılmasıdır. Erozyona ve heyelana uygun arazilerde toprak koruma önlemi alınmadan tarımsal faaliyetlerin yürütülmesi veya yerleşim yerlerinin oluşturulması arazinin Yanlış kullanılmasıdır.

5 Çalışmada Verilerin Toplanmasında İzlenen Yöntem

6 ARAġTIRMA ALANININ GENEL TANITIMI VE DOĞAL KOġULLAR

7 ARAġTIRMA ALANININ GENEL TANITIMI VE DOĞAL KOġULLAR

8 ARAġTIRMA ALANININ GENEL TANITIMI VE DOĞAL KOġULLAR Kaynak: RABİS Projesi

9 Bitki Örtüsü - İklim Özellikleri Ülkemizin en yağışlı yerlerinden biri olan Rize'de yazları serin, kışları ılıman ve her mevsimi yağışlı bir iklim görülür. Yağışlar genelde yağmur şeklinde oluşmakta, yağışlar daha çok cephesel ve orografik tiptedir. Yağışın yıl içindeki dağılışı ilgi çekicidir. Kurak bir mevsim olmamakla birlikte, biri çok yağışlı, diğeri az yağışlı olan iki devre bulunmaktadır. Çok yağışlı dönem eylül ayından aralık ayı sonuna kadar devam ederken; az yağışlı dönem nisan ayından başlayıp Haziran ayı sonuna kadar sürmektedir. Yıllık Toplam YağıĢ: 2250,5 mm/yıl ve Yıllık Ortalama Sıcaklık: 14,2 C

10 İklim Özellikleri Rize nin yıllık ortalama yağışı mm, Pazar yıllık ortalama yağışı 2029, Çamlıhemşin in yıllık ortalama yağışı 1373 mm. Değerlerden de görüldüğü üzere sahilden iç kesimlere doğru gidildikçe 400 m yükselti sonucunda yağış miktarı yaklaşık % 34 oranında azalmaktadır.

11 Rize Yöresindeki Önemli Toprak Gurupları

12 BASINDA RĠZE SEL-HEYELANLARI

13

14 BULGULAR VE TARTIġMA

15 Arazi Kullanımında Meydana Gelen DeğiĢim Rize yöresinde arazi Kullanımının değişimine ait verilerin değerlendirilmesinde Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından hazırlanan Rize Ġli Arazi Varlığı, Doğu Karadeniz Havzası Topraklarını konu alan resmi kaynaklar esas alınmıştır. Ancak bu kaynaklarda ifade edilen verilerin günümüz koşulları bakımından ne derece doğru olduğu ayrı bir tartışma konusudur. İlgili eserlerde 1968 yılında çaylık alan ha iken, 1983 yılında bu alnaların hektara yükseldiği ifade edilmiştir. Çaykur genel müdürlüğünün 2010 yılındaki kaynaklarına göre ise Rize yöresindeki çaylık alanlar yaklaşık hektardır. Rize yöresindeki çaylık alanların yıllara göre azalması şöyle dursun hızla artmaya devam etmektedir. Çaykur tarafından yeni çay bahçelerine ruhsat verilmemesine rağmen kaç yolla çay bahçesi tesis edilmesi hızla devam etmektedir.

16 Kişi (Adet) Nüfus-Çaylık Alan-Üretici Sayısı Yıllar

17 ÇAYKUR un Kayıtlı Çay Bahçelerine Göre Arazi Kullanımı Yılları arasındaki 70 Yılda Üretici sayısı 112 Kat artarken, Üreticinin toplam nüfusa oranı 1940 Yılında % 1.1 iken 2010 Yılında % 60 a çıkmıştır Yılları arasındaki 70 Yılda çaylık alanlarda 32 kat artış olmuştur. ANCAK!... Üretilen çay miktarı ile bir dönüm araziden elde edilen çay verimi dikkate alındığında Rize yöresindeki çaylık alanlar yaklaşık hektar araziye denk geliyor. Bir diğer ifadeyle Rize yöresinde RUHSATSIZ hektarlık çaylık alan bulunmaktadır. Bu değer her geçen gün artmaktadır. JICA tarafından yapılan DOĞU KARADENĠZ BÖLGESEL GELĠġME PLANI (DOKAP) Nihai Raporunda Rize Yöresindeki Çaylık alanların hektar olduğu ancak Rize arazilerinde maksimum ha ÇAY tarımına uygun arazi olduğu belirtilmektedir.

18 Kıyı ve Taban Arazilerinin Amaç DıĢı Kullanımı Rize Yöresindeki tarıma elverişli 2677 Ha kıyı ve taban arazilerinin 627 Hektarı amaç dışı kullanılmaktadır. Bu arazilerin amaç dışı kullanılması ormanlık alanlardaki sosyal baskıyı artırmakta, ayrıca taban arazilerinin yerleşim yeri olarak kullanılması derelerdeki akımın yükselmesi ile birlikte bu alanlarda can kaybı ve yüksek oranda maddi zarar oluşturma riskini daha da artırmaktadır.

19 Çağlayan Havzasında Alüviyal Arazilerin YanlıĢ Kullanımı Piskale Havzasında Alüviyal Arazilerin YanlıĢ Kullanımı

20 Fırtına Havzasında Alüviyal Arazilerin YanlıĢ Kullanımı KaptanpaĢa Havzasında Alüviyal Arazilerin YanlıĢ Kullanımı

21 TaĢlıdere Havzasında Alüviyal Arazilerin YanlıĢ Kullanımı Pazar Havzasında Alüviyal Arazilerin YanlıĢ Kullanımı

22 Kıyı ve Taban Arazilerinin Amaç DıĢı Kullanımı Rize yöresindeki kıyı ve taban arazilerde amaç dışı kullanım yanında dere yatakları daraltılmakta, yatağın içinde yapılan çeşitli işlemler (kum, çakıl alma vb ) yatağın hidrolik özellikleri tahrip edilmekte, derenin mansap bölümünde yapılan hatalı tesisler nedeniyle yüksek akımlar sonucu meydana gelen sel ve taşkınların oluşturduğu zararlar dahada artmaktadır.

23 Kıyı ve Taban Arazilerinin Amaç DıĢı Kullanımı

24 Rize Ġli Tarımsal Arazi Varlığı

25 Ġklim Özellikleri- Arazi Kullanımı-Toprak Kayması Çay Orman Otlak-Çayır-Açıkalan 14; 12% 27; 24% 72; 64%

26 Ġklim Özellikleri- Arazi Kullanımı-Toprak Kayması Kaynak: Gürgen, 2004

27 Rize ve yöresinin jeolojik ve jeomorfolojik yapısı, arazi kullanım şekli ve iklim özellikleri (özellikle yağış) sel ve heyelan oluşumu için uygun ortam sunmaktadır. Rize ve yöresinde özellikle 1970 yılından sonra meydana gelen sel ve heyelan olayları artarken tekerrür aralığının azaldığı görülmektedir.

28 Peki Orman Varlığı Neden Rize Ġçin Bu kadar Önemlidir? Ormanlar, jeolojik olarak heyelana uygun yamaçlar üzerinde statik dengenin oluşmasına katkı sağlamakta, yamacın hidrolojik ve hidrolik yapısını koruyarak suyun yamaç üzerinde heyelan oluşturma olasılığını azaltmaktadır. Orman altında oluşan ölü örtü kendi ağırlığının 10 katı kadar suyu tutarak suyun yüzeysel akışa geçmesini engellemekte veya pik akım oluşma süresini artırmaktadır. Orman örtüsü oluşturduğu bol miktardaki organik madde sayesinde topraklardaki ıslanmaya dayanıklı agregat sayısını artırmaktadır. Havzaların orta ve yukarı kesimlerinde bulunan koruyucu orman örtüsü derelerdeki akımının kontrol edilmesi üzerinde önemli etkiye sahiptir. Toprak koruma yeteneği yüksek olan bitki örtüsünün tahrip edilerek; toprak koruma yeteneği az olan türlerin alana getirilmesi sonucunda heyelan olma olasılığı artmaktadır. ANCAK Çay ve Kivi nin Yukarıda bahsedilen yararları orman örtüsüne kıyasla oldukça düşük seviyededir.

29 Yılları Arasında Rizede Meydana Gelen ve Ölüme Neden Olan Sel-Heyelan Olayları

30 Sel-Heyelan Olaylarının Zamansal Dağılımı

31 Sel-Heyelan Olaylarında Olay Sayısı- Ölü Sayısı Arasındaki ĠliĢkiler

32 RĠZE YÖRESĠNDE YanlıĢ Arazi Kullanımı, Arazi Tahribatı, Sel-Heyelan Olaylarına Ait Bazı Resimler

33 AĢırı Yol Yoğunluğu ve Arazi Tahribatı

34

35

36 Arazi Tahribatı Sel-Heyelan Zararları

37 Kıyı ve Taban Arazilerin Tarım DıĢı Kullanımı

38 Arazi Tahribatı Sel-Heyelan Zararları

39 Gündoğdu Sel-Heyelan Felaketi

40 İkizdere-Rize Merkez- Ardeşen- Pazar Sel-Taşkın-Heyelan

41 Rize ve Çevresinin Korunmuş Bazı Güzel Yerleri

42 Araziyi Koruyup Doğru Kullandığımız Bazı Yerler

43 Sorunun Çözümüne Katkı Sağlayabilecek Bazı Öneriler Rize halkı sel-heyelan, taşkın ve toprak kayması gibi önemli tehlikelerin oluşturduğu riskle yaşamayı öğrenmek zorundadır.

44 Sorunun Çözümüne Katkı Sağlayabilecek Bazı Öneriler

45 Kıymetli zamanınızı ayırıp sabırla dinlediğiniz için TEġEKKÜR ederim Saygılarımla, Doç. Dr. Turan Yüksek Rize Üniversitesi Öğretim Üyesi