I. GlRİŞ. Bu çalışınanın amacı, Türkiye'nin Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ile kurmaya çalıştığı «ortaklık modeli» ve bu modelle ilgili

Transkript

1 ' AVRUPA EKONOMiK TOPLULUGUYLA ILIŞKiLER ÇERCEVESiNDE. TÜRK ŞANAVi YAPISINA YÖNELiK ARAŞTIRMALAR / Selim ilkin {*) I. GlRİŞ Bu çalışınanın amacı, Türkiye'nin Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ile kurmaya çalıştığı «ortaklık modeli» ve bu modelle ilgili tartışmalarda önemli bir yeri olan Türk Sanayiinin yapısı ve geleceğiyle ilgili olarak yapılmış araştırmaları ** kısaca özetlemek tir. Bu çalışmanın, ileride bu alanda yapılacak yeni araştırmalar için bir kolaylık s.ağlıyacağı ve bu- çalışmaları teşvik edeceğini ümit ediyoruz.. 1 Yapılmış olan araştırmalar, Türkiye~AET ilişkilerinin belli evreleri çerçevesinde ele alınarak, bu araştırmaların bu evrelcrle ilgili değerlendirmelere ne derecede yardımcı olduğunun, kabaca da olsa, saptanabileceği düşünülmüştür. *) O.D.T.Ü. İdari İlimler Fakültesi, Ekonomi Bölümü. ~*) Bu tebliğ'de «araştırma~. deyimi, daha çok Türk Sanayiini «niceliksel'> bir yaklaşımla ele alan çalışmalar için kullanılmıştır. 185

2 II. TÜRKİYE AET ORTAKLIK ANLAŞM.4.SI ÖNCESiNDEKi ÇALIŞMALAR ', Türkiye, Yunanistan'ın üyelik konusundaki girişimlerinin yarattığı endişelerle, bu ülkenin hemen ardından, 1959 yılı Temmuz' unda, üyelik için AET'ye resmen başvuruda bulunmuştur (1). Fa kat bu başvuru öncesinde, Türkiye'nin AET üyeliğinin yaratacağı ekonomik etkileri saptamaya yönelik hemen hiçbir ayrıntılı, anişiırma yapılmamıştır. Uzunca süren müzakereler sırasında da, (2) ele alınan konula nn büyük bir bölümü ekonomik çıkarlada ilgili olduğu halde, pek az sayıda ekonomik içerikli araştırma yapılmıştır. Bu araştırmalardan biri, Muhlis Ete'nin «Devlet Sanayii»ne yönelik çalışmasıdır. Ete, ayrıntılı bir çalışmadan çok, yaklaşan AET rekabeti kar- ' şısında bu sektörü, karşılaşacağı sorunlar konusunda uyarınakla yetinıniştir (3). Bülent Yazıcı ve Feridun Ergin de, aynı uyarıyı, iki 1 ( 1) Türkiye ve Yunanistan'ın, AET'ye yaptığı müracaatların, politik ve ekonomik nedenleriyle ilgili olarak bknz. Setephan J. Ettinger, «The Association of Greece and Turkey with the European Economic Community.~.» Public and International A!/air, vol. 3, no. 1, Spring 1965, ss Ali Kazancıgil, ((Association de La Turquie a la Communaute Economique Europenne...». These pour Doctorat, Fondation Nationale Des Science Po li tic, Paris 1967, (teks ir), ss ) Bu müzakerelerin sistematik bir incelenmesi için bknz. Özer Çınar, «Batı -i}.lemindeki İktisadi Oluş İçinde Türkiye- Müşterek Pazar maza Sokmuş Olan Arniller Hakkında 1 Etüd...» Ticaret Bakanlığı, Dış Ticaret Dairesi, Ankara, 1962, ' (teksir). Ayrıca bknz. Ali Kazancıgili Op. Cit. ss Orhan Dikmen, Haluk Clllov ve diğerleri, Müşterek Pazar. Karşısında Türkiye ve Yunanistan, Mali ve İktisadi Araştırmalar III, İstanbul 1962, ss , T. C. Dışişleri Bakanlığı, Müşterek Pazar ve Türkiye , Ankara ) Muhlis Ete, Müşterek Pazar Karşısında Türkiye Devlet Sanayii ve Türkiye Maden Politikası, S.B.F. Yayın no Ankara (1960). Ayrıca bknz. Muhlis Ete, «Avrupa Müşterek Pazarı Karşısında Türkiye Devlet S~nayiinin Durumu...» Türkiye Ekonomi Kurumu İktisadi 186 Araştırmalar Enstitüsü, Avrupa Müşterek Pazarı Karşısında Türkiye, Ankara 1960, s

3 farkh m'onografi i;inde, özel kesim sanayi kuruluşları için yapmışlardır (4). Dönemin, nicel!ksel bir açıdan AET sorununa yaklaşınayı. amaçlayan tek araştırması Besim Üstünel'in, Türkiye Ticaret Oda ları, Sanayi Odalan ve Ticaret Borsaları Birligi adına yaptığı çalışmadır (5). Bu çalışma, Türkiye'nin AET'ye katılıp, katılmaması durumunda, Türkiye'nin ihracat, ithalat ve dış ticaret hadlerinde meydana gelecek değişikliklerin, çok ana çizgilerle de olsa, niceliksel olarak hesaplanmasına yöneliktir. Sanayi alanında ise, büyük ölçüde kuramsal bazı gözlenimlerle yetinilmiştir. Bazı iktisadi devlet kuruluşlarının ürettikleri malların fiyatlarını AET'deki fiyatlarla karşılaştırıp, rekabet gücü hakkında bilgi verdiği bildirilen, bu yazarın bulup inceleyemediği yayınlanma mış «Özel Rapor» dışında (6), konuya doğrudan yaıklaşan tek çalışma, şeker sanayiyle ilgilidir. Ömer Alp'in AET ülkelerindeki şeker fabrikalarına yapılan bir gezi sonunda hazırladığı bu çalışma fabri- 1 ka düzeyinde birçok veriyi içermektedir (7). Fakat toplanan bu veriler ne ayrıntılı bir karşılaştırmaya olanak v:erecek kadar siste. matik ne de yazarın Türkiye şeker sanayiinn «bugünkü hali ile Or tak Pazar'a kabul edilebilecek» dururnda olduğu savını destekler ni teli k tedir tarihinde, AET ile imzalanan ve Ankara Anlaşması diye adlandırılan anlaşma öncesinde sanayi alanında yapılan araş 4).Bülent Yazıcı, «Türkiye'nin Avrupa Müşterek Pazarına iştiraki ve Husus! Sanayi...» i b id, ss ve Feridun Ergin, «Hususl Sanayi ve Müşterek Pazar...» İktisat Fakültesi Dergisi, cilt 19, no. 1-4, 1969,. ss ) Besim Üstüne!, Avrupa Müşterek Pazarı'nın Türk Ekonomisi Üzerinde Muhtemel Tesirleri, Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları, Ticaret Borsaları Birliği, Ankara 1962; Bu çalışmanın eleştirisi için bknz. Zeyyad Hatipoğlu, «Ortak Pazara Girmemiz ve Prof. Besim Üstünel'in İlmı Görüşleri...» özel Galatasaray Y. iktisat ve Ticaret Okulu Dergisi, Yıl. 1970, no. ı ss ) Besim Üstünel, op. cit., ss. 90-9l'den naklen. 7) Ömer Alp, Ortak Pazar Ülkeleri ve Türkiye Şeker Endüstrileri, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş., Yayın no. 100, Ankara,

4 tırmaların (8) başlıcaları, yukarıda sayılanlardan ibarettir. Görüldüğü gibi AET ortaklığının, sanayileşmemiz üzerindeki etkileri, bu dönemde pek incelenmemiş ve hatta tartışılmamıştır. (9) III. HAZIRLIK DÖNEMİNDE KONUYL1l İLGİLİ ÇALIŞMA LAR: ( ) ' tarihinde imzalanıp, tarihinde yürürlüğe giren Ankara Anlaşması, Türkiye'nin AET ilc ortaklığını üç aşamalı bir çer çevedc ele almıştır: Hazırlık, Geçiş ve Son Dönem (Gümrük Birliği) dönenılerinden oluşan, bir devreden diğerine geçişin otomatik değ il fakat n1üzakerelerc bağlı olduğu bu dönemler sonunda, «tam üyeliği» öngörmektedir. «Tam üyel~ğe» varana kadar geçecek ara dönemlerde Türkiye, AET'nin ortak üyesi (associate/member) olmaktadır (10). Hazırlık döneminde, Türkiye, daha sonraki dönerııferde «... ken disine dücşeek yükümlülükl~ri üstlcnebilmek için, topluluğun yardımıyla ekonomisini» güçlendirecektir (ll). AET'nin, ticari ve mali alanlarda verdiği son dereec sınırlı bazı ödünlerle, Türkiye.'nin ken disinıi AET rekabetine hazırlamak, aslında, hiç de azımsanmaması gereken bir yükümlülüktür. Ankara Anlaşması, imza işlemlerinden sonra adeta «birdenbire unutulmuştun> (12). Bu nedenle hazırlık döneminin ilk yıllarında, 8) Salt bir araştırma olmamakla birlikte, CHP Araştırma ve Yayın Bürosunun, kısa fakat dikkatli bir notu, Türkiye - AET ortaklığının, Türk sanayinin himayesl açısından yaratacağı sorunlara değinen, ilk çalışmalardan biridir. Bknz. «Avrupa İktisadi Camiası ve Türkiye'nin Ca:rp.iayla İşbirliği Hakkında Önçalışma...», 1959 (teksir). 9) Mehmet Ali Birand, Bir Pazar Hikayesi : Türkiye AET İlişkileri, İstanbul 1978, s Ayrıca bknz. I.K.V., Ankara Anlaşmasının İmzalanması Sırasında Basınımızdan Bazı Özetler, Y.S. 55, İstanbul ) Bu tip, ara üyelik için bknz. Ayla Yardaş, «EEC and Associate Status Under Article 238» London University, Ph. d. Thesis, June 1966 (teksir). ll) Dışişleri Bakanlığı, Türkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluğu Bir Or taklık Yaratan Anlaşma, Ankara, 1963, s ) Mehmet Ali Birand İbid, s

5 AET sorununa yönelik hemen hiçbir araştırmanın -Türkiye sanayi yapısıyla ilgili alanlar da dahil- yapılmadığı görülmektedir (13). 16 Mayıs 1967 tarihinde Brüksel'deki ortaklık toplantısında Başbakan Süleyman Demirel, Türkiye'nin, Anlaşma'nın ikinci aşamasına geçmeyi istediğini belirterek, çalımşalara başlanması tale-. binde bulunmuştur (14). Demirel, iki ay kadar sonra ikinci Beş Yıllık Planın, T.B.M.M.'de görüşülmesi sırasında, muhalefetin aksi yöndeki eğilimlerine rağmen, bu yolda kararlı olduklarını tekrarlamıştır. Yine Ankara Anlaşması'nın imzalandığı yıl uygulanmaya konulan Birinci Beş Yıllık Kalkınma ~lanı'nın ( ) hazırlanma s ında «... Müşterek Pazar'ın yaratacağı ekonomik şartların ekonomimizc etkheri...» nin (15) gözönüne alındığı ileri sürülmüşse de, AET'ye üyelik hazırlığının nasıl. yapılacağı konusunda hiçbir açıklık getirilmemiştir. Öngörülen, ithal ikame'sine dayalı sanayileşme politikasının, Türkiye-AET ilişkilerini nasıl ctkileyeccği bile, tartış- 13) Sorunu çok genel bir düzeyde ele almakla birlikte, konuya ilk defa yaklaşanlardan biri olan Haluk Cillov'un çalışınası bu konuda belki de tek istisnadır. Bknz. A.E.T. Karşısında Türk Sanayii, İstanbul. Ticaret Odası, İstanbul 1967; ayrıca bu çalışınanın kapsamına pek girmeyen, AET'de pazarlama -büyük çoğunluğu tarıma dayalı ihraç mallarıyla ilgili olarak- için yapılması gereken ön çalışmalarla ilgili olarak, bknz. Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği, Ortak Pazar Karşısında Hazırlık Semineri : 5-8 Temmuz 1967, Ankara ) Demirel bu konuşmasında, özellikle Türkiye'nin büyük ekonomik potansiyeline değinıniştir. «... Türkiye, AET'nin gelişınesine geniş ölçüde muzahir olmak ve kattığı değerler nisbetinde de bu Topluluktan fayda sağlamak amacında» olduğu belirtilen bu konuşma için bknz. Süleyman Demirel : Türkiye - AET Ortaklık Konseyinde Yapmış Oldukları Konuşma Metinleri, Brüksel, 16 Mayıs 1967, s. 9. Başbakanı bu yolda istekte bulunmaya iten iç ve dış nedenlerle ilgili olarak bknz. Mehmet Ali Birand, ibid., s ; AET yetkillleri bile, biraz hayretle bu kararr «cesur» olarak nitelemişlerdir. Bknz. M. Emile Noel, AET Türkiye Ortaldığı Hazırlık Döneminin Bildnçosu ve Geçiş Dönemi Şartları; I.K.V., No. 37, Kasım 1969, s. 3. / 15) T. C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilfıtı, Kalkınma Planı : Birinci Beş Yıl ( ), Ankara, 1962, s

6 ma dışında tutulmuştur (16). AET müzakerelerinin tamamlanması nın, plan hazırlıklarının bitimine rastlaması, bu ihmalin hafifletici scbebiydi. Aslında, 1968 yılında uygulanmaya başlanan İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı'nda da ( ) birincisine benzer şekilde, AET sorununa çok genel hatlarıyla eğinilmeklc yetinilmiştir. AET ile daha ileri bir işibirliğine girme isteminin, Plan tercihleri üzerinde ne gibi bir etkisi olduğunu görmek mümkün değildir (17). İkinci dönemle ilgili resmi görüşmelere, uzun bir süre alan ön teınaslardan sonra, ancak 6 Şubat 1969 tarihinde başlanabilmiştir. (18). Gerek bu ön temaslar ve gerek resmi görüşmeler sırasında, AET yetkililerinin birtakım ayrıntılı soruları (19) ve ülke içinde konuya ilişkin tartışmaların büyük yoğunluk kazanması, konu üzerinde, kısa ve uzun dönemli araştırmalarda göreli bir artışa neden oldu. Bu çerçevede, sanayi ile ilgili olan araştırmalann belli başlıları aşağıdadır. a) Devlet Planlama Teşkilatınca Yapılan (veya yaptırılan) Çahşmalar: İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Türkiye-AET ilişkileriyle il gili «... çeşitli kuruluşlar tar.afından yürütülen hazırlık ve inceleme çalışmalarının Devlet Planlama Teşkilatı yönetiminde koordine 16) Örneğin bknz. Mustafa Renksizbulut, «İthalatı İkame Edici ve Döviz Tasarrufu Sağlayıcı Yatırımlar Hakkında Not...», D.P.T. Ankara 1962, {teksir)... 17) T. C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Kalkınma Plttnı : ikinci Beş Yıl ( ), Ankara, 1967, s Türkiye'nin AET politikasıyla ilgili genel bazı ifadelere, Plan Hedefleri ve Stratejisinde de yer verilmiştir. Bknz. T. C. Başbakanbk Devlet PUmlama Teşkilatı, Pldn Hedefleri ve Stratejisi, Ankara, 1967, s ) Mehmet Ali Biı'and, ibid., s ) Örneğin, önemli bir bölümü, devlet kontrolundaki üretimle ilgili olan böyle bir sual listesi ve bu suallere verilen, geçiştirme cevaplarla ilgili bknz. T.C. D.P.T., «AET - Türkiye Ortaklık Anlaşmasında intikal Safhasına Geçiş Dolayısiyle Ortaya Çıkabilecek Bazı Meselelere Dair Avrupa Toplulukları Komisyonu'nun Sual Listesi ve Türk Hükümeti'nin Cevapları..», Ankara 1967 (teksir). 190

7 edilmesi ve etken bir şekilde düzeltilmesini (20) öngörüyordu. Dev, let Planlama Teşkilatı (D.P.T.) koorçline edecek hemen hiçbir araş tırma varolmaıdığından bizzat kendisi araştırmalar yapmaya ağırlık verdi. Bu araştırmalardan büyükçe bir bölümü, sanayi yapısıy la ilgilidir. ' D.P.T., çalışmalarına ilk önce, 15 kadar malda ayrıntılı maliyet analizi yaptırmakla başlamıştır (21). Büyükçe bir bölümü tekstil.üretim dalından seçilmiş olan bu malların maliyet yapıları, ikili bir incelemeye tbi tutulmuştur. İlk önce o günkü üretim maliyeti ve maliyetin unsurları incelenmiştir. Daha sonra ise, Türkiye'nin halinde maliyetlerde meydana gelebilecek deği AET'ye katılması şikler incelenmiştir. Araştırmaya konu olan malları üreten sanayi kuruluşlarının nasıl seçildiği ve dolayısıyla sözkonusu «Ortalama» maliyetierin ne,ölçüde ö endüstri dalı için model olabileceği, pek açık belirti! memiştir. Dolayısıyla, AET'ye girilmesi halinde, ucuz ara malları, daha düşük fiy.atlı sermaye v.b. gibi nedenlerle maliyetlerde bekle n en düşmenin tüm endüstri kolu için ne. derecede geçerli olacağını saptamak mümkün olamamıştır. Belki daha da önemlisi, bu çalış mada, ne Türk fiyat ve maliyet unsurları, ne de bu mali.arı üreten firmaların yapı ve büyüklükleri, AET rakamlanyla karşılaştırılmadığından'rekabet şartları hakkında bilgi vermekten uzak kalmıştır.. D.P.T. tarafından bu konuda yapılan çok daha geniş kapsamlı bir araştırınayı ies Necati Özfırat yürütmüştür (22). Özfırat, temelde, imalcıt sanayinde iç. ve dış fiyatları karşılaştırarak, o üretim dalının «etkinliğini» ölçmüştür. Karşılaştırmalar, sektör, işletme ve mal düzeyinde ele alınmıştır. > 1';,.c_;_ _ ---'- - '- --, : 20) D.P.T., ibid., s ) Ahmet Selçuk,' Yuriiçi Sana i üretiminde Maliyet Unsurları (Pilot Çalışma) : D.P.T. 731-IPD : 262, Ankara, 1968, (teksir). Benzer bir 'kuramsal' yöntem önerisi için ayrıca bknz. Yavuz Yılmaz, «Ortak Pazar Karşısında Türkiye'nin Çeşitli Tüketim Malları İçin Rekabet Kabiliyetini Tesbitte Kullannılacak Metot Teklifi...», D.P.T., Ekim (daktilo). 22) Necati Özfırat, imalat Sanayiinde Rekabet Güc ü ve Maliyetlerin Yapısı, DPT : IPD : 287, Ankara 1968 (teksir). 191.

8 1' Çalışmayla ilgili bilgiler, İktisadi Devlet Teşckküllerinden, Başbakanlık Yüksek Murakaıbe Kurulu'ndan, Devlet İstatistik Enstitüsü'nden ve özellikle D.P.T. -bu kuruluşun özel ihtisas komisyonları, sektör ve madde çalışmaları, Teşvik ve Uygulama Dairesi'ne verilmiş formlar v.b.- kaynaklanndan sağlanmıştır. Hesaplamalar, gerekli verilerin bulunabildiği, ll alt sektör, 9 endüstri kolundaki 40 işletme ve 8 mal'ı kapsamına almıştır. Sektör seviyesindeki çalışmalarda, iç fiyatlar ile dış fiyatlar, sektör veya toplam sektörler seviyelerinde, aşağıda gösterilen yön. temle karşılaştırılmaya gidilmiştir. (i) lı PIEı (ii) ISı i=l lı W.i i=l Wı PIDı == i sektöründe ortalama iç fiyat PIEı = i sektöründe ortalama dış fiyat Wı f ınalının yıllık program. üretim tutarı Wı W; şekilde ISı =. i sektörünün, dış fiyata göre endeks değeridir. Benzer tüm imalat sanayii için': (iii) İM İM İmalat sanayi endeksi Özfırat, daha sonra dalaylı vergilerin etkisini ortadan kaldıra~ rak, sektörün etken]iğini daha doğrudan hesaplamiştır. İşletme seviyesinde ayrıntılı olarak toplanan maliyetlerle ilgili bilgiler girdiler ve katma değer unsurları olarak iki grupta.toplan mıştır. Daha sonra da bunlar dış ülkelerle de -çoğu ıkcz Fransa ve İsrail:- ıbenzer alandaki işletmelerin maliyetleriyle karşılaştırılmış~. tır. Bu karşılaştırmada 192

9 PJT. aijt - PJB. aijb ~ oranı kullanılmıtşır. PJB ~. ' Burada, aij, J sanayi kolunda faaliyette bulunan bir işletmenin toplam sanai üretim masrafları içindeki maliyet unsuninun payı dır. (T Türkiye, B. ise yabancı ülkeler içindir). PJ, ler ise mamülün birim fiyatlandır. Bu oran maliyet unsurundan dolayı Türkiye'nin avantajını ve ya dezavantajını vennektedir. Ö:tfırat, daha sonra bu avantaj veya dezavantajların, işletme içi (örneğin, işçi verimliliği) veya işletme dışı (örneğin, girdilerdeki fiyat farkları) gibi nedenlerini saptayabilmek için, analizlerini, verilerin verdiği olanaklar nisbetinde daha da gcliştirmiştir. Mal seviyesinde çalışmada o malın Türkiye toptan satış fiyat lanndan, toplam (hem o mal hem de o malın girdilerindeki) dolaylı vergiler ve rantlar, başka bir deyilşe, nominal maliyet unsuru düşüriilerek, reel maliyetler bulunmaktadır. Reel Maliyet FOB Fiyat Dış piyasada rekabet gücü ve Reel maliyetler ÇIF Fiyat Türkiye'de rekabet gücünün ölçüsü olarak alınmıştır. Reel maliyctde FOB veya CIF fiyatlara göre farkların, hangi.maliyet kalemlerinden doğduğu, ayrıca ayrıntılı olarak ele alınmıştır.. ' 1 Özfırat'ın ana bulgusu, Türk imalat sanayinde fiyat seviyesinin, dış fiyatlara oranla % 80 oranında yüksek olduğudur. Bu yüksekliği doğuran ana etmenler rantlar, dalaylı vergiler gibi nominal un-. surlarla, hammadde ve mal fiyatlarının yüksekliği 'gijbi işletme dışı faktörlerle kuruluş masrafları, küçük ve atıl kapasite, faiz oranlarının yüksekliği gibi, işletme içi faktörlerdir. İşletme ve mal seviyesindeki bulgular da, sektör seviyesindeki bulguları destekler ni teli k tedir. 193

10 \.~ ~... 1 \ ',,,, '.ı ı."?' ', ; ' \, Sınırlı kapsamına-'ve AET ile karşılaştırmalanndaki önemli eksikliklerine ra~men, Özfırat'ın bu çalışması, dönemi içinde bu konuya eğilen en önemli araştırma olmuştur. Özfırat'ın, özellikle sanayideki «rantları» saptamaya yönelik çabaları, hemekadar bu randatın nasıl azaltılabileceği konusunda bir görüş belirtmemesi ne rağmen, dikkati çckmektedir. Akın İzmirlioğlu ise Türkiye ve AET ülkelerinde Firma Bü~ yüklükleri ve. Prodüktivite'yi karşılaştırmaya yönelik bir deneme yapmıştır (23). Firma büyüklüklerinin hesaplanmasında AET için 1968 yılı sanayi istatistikleri ve Türkiye için 1964 sanayi ve iş yerleri sayımı, işçi prodüktivesinin hesaplanmasında ise, aynı yıllara ait, AET ülkeleri için «net üretim değeri», Türkiye için de «katma değer» verileri kullanılmıştır. İzmirlioğlu, ana alt sektörleri itibariyle imalat sanayinde çalı şan işçi sayısı kıstas olarak ele alındığınıda bile, Türkiye' de küçük birimlerin hakim olduğunu göstermiştir. Türkiye'de 1 TL işçilik başına 2,8 TL. katma değer yaratılırken, AET' de 1 TL. işçilik başına 3,8-5,0 TL. lık bir net üretim değeri elde edilmektedir. Başlangıç yıllarının işçi prodüktivitesinin hesaplanmasına ait rakam dizilerinin farklı olması gibi nedenler dışında, prodüktivite farklılıklarının nedenlerini araştırmaya yönelmemiş olması araştırmanın kullanma alanını sınırlamıştır. Necati Özfırat'ın Vehb~ Dinçer'le birlikte yaptığı başka bir araştırma (24), 1964 sanayi sayımı ile 1966 imalat sanayi anketlerine.. dayanarak, Türk imalat sanayinin yapısı ve etkinliğini ölçmeye yö~ neliktir. Dış ülkelerle karşılaştırmalara pek fazla yer verilmeyen bu araştırma Türkiye'deki işçi prodüktivitesini, 1966 yılı için yeniden hesaplıyarak, Akın İzmirlioğlu'nun yukarıda dcğnilen çalışmasının Türkiye'ye.ilişkin verilerini yenileyerek, daha anlamlı bir karşılaş tırmay.a olanak vermiştir. 23) Akın İzmirlioğlu, AET ülkeleri ve Türkiye'de Firma Büyilklükleri ve Prodilktivite, DPT, Kasım 1968 (teksir). 24) Necati Özfırat ve Vehbi Dinçerler, Türk imalat Sanayiinin Yapısı ve Etkinliği, D.P.T IPD 273, Nisan 1969 (teksir). 194

11 :,,,.... <:c. \... ~,/'- " '. ;.. D.P. T. bu dönemde, ayrıca bazı sektör çalışmalarına da eğilmiştir. AET karşısında Kimya Sanayiinin durumu S. Neşet Omay, (25) Demir-Çelik Sanayiinin durumu ise, Ayyıldız Mühendislik ve MüşavirLik Bürosu (26) tar.afından yapılan araştırmalarla belirlenmeye çalışılmıştır.,omay'ın çalışması, büyük ölçüde Türk Kimya sanayiinin üretim düzeyini, AET ülkelerininkiyle karşılaştırmakla yetinmiştir. Bu haliyle de, bu sektörün rekabet gücü hakkında açık bir bilgi vermekten uzaktır. Ayyıldız firmasının çalışması ise, bu sektörün, Türkiye ve AET ülkelerindeki üretim, teknoloji, girdi sorunları, arz-talep dengeleri, işçi prodüktivitesi ve fiyatları ele alıp ayrıntılı bir biçimde incelemektedir. Çalışmanın ana bulgusu, bu temel sektörde Türkiye fiyatlarının, AET'ye göre %. 4 - % 73 oranında yüksek olduğudur. D.P.T., geçiş dönemi müzakerelerinin resmen başlamasıyla bir likte, Katma Protokol' deki önerileri n Türk ekonomisine etkileri konusunda bir seri çalışma yapmıştır. Bu çalışmalardan, bu tebli- - ğin konusuyla ilgili olanların büyük bir bölümü, Katma Protokol' de öngörülen dışa açılmanın, mevcut ve ileride kurulacak Türk Sanayi üzerindeki olumsuz etkilerini göstermeye ve yine bu protokol.deki «koruma» tedbirlerinin yetersizliğini vurgulainaya yöneliktir. Bu çalışmalar, yukarıda değinilen, D.P.T. araştırmaları sonuçlarına dayandırılmıştır (27). Türkiye için alternatif sanayileşme biçim ve stratejisini, uzun bir zaman perspektifi içinde ve dünya ekonomisindeki gelişmeleri de gözönünde tutarak, ele alıp değerlendiren pek az çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalarda, Türkiye'nin AET ortaklığının, bu altcrna- 25) S. Neşet Omay, Türkiye Kimya Sanayii ve AET, D.P.T., Kasım 1969 (teksir). 26) Ayyıldız Mühendislik ve Müşavirlik Bürosu, Ortak Pazar Demir Çelik Sanayii ve. Türkiye, D.P.T., Ankara, Kasım Mart 1970 (teksir). 27) Özellikle bknz. Ali Sait Yüksel, Ortak Pazar Geçiş Dönemi Sorunları, D.P.T. : SPD : 202, Ankara, Nisan 1970, (teksir). Ayrıca bknz. D.P.T., Katma Protokol ile ilgili Not, D.P.T~ : IPD : 215, Ankara, Ocak 1968 (teksir). ve D.P.T., AET Düzeyine ve Türkiye Yönünden : Getireceği Sorunlara Genel Bakış, DPT : IPD : 235, Ankara, Ağustos 1968 (teks ir). 195

12 lı,' '' 1 ',.. 1 tif sanayileşme stratejilerini nasıl etkilediği dikkate alınmamıştır (28). AET sorununa yönelik birkaç, ufak çaplı girişim ise, çok yetersiz kalmıştır (29). Bu eksikliğe rağmen Türkiye sanayiinin ancak belli bir aşamaya gelm esinden sonra, AET'ye açılajbileceği savını işleyen, bu ibelli.aşamaya gelinceye kadar katı ithal ikamesi politikasını savunan bir rapor ~bir yaıbancı ~zman raporu- D.P.T.'nın müzakere lerdeki temel felsefesini oluşturmuştur (30). b) Alırnet Aker ve Onur Kwnbaracıbaşı'nın Araştırmaları: Konuya ilişkin önemli ilk araştırma, 1969 yılında y.apılan Ahmet Akcr'in Türkiye Endüstrisi ve Ortak Pazar adlı çalışmasıdır. (31). Çalışma öznüde, ':füi1kiye'nin ürettiği belli sanayi mallarının fiyatlarını, bu malların AET fiyatlarıyla karşılaştırarak, bu malların AET pazarlarındaki rekabet koşullarını araştırınayı amaçlamaktadır. Aker, bu çalışma için gerekli bilgileri, İstanbul Sanayi Odası' na kayıtlı, 130 firmadan anket yoluyla toplamıştır. Çalışmanın kapsamı, bu firmaların ürettikleri 460 tür mal (ve bazı hallerde mal gnıbu) dan oluşmaktadır. Aker, bu mallar için aşağıda tanımlanan, şekilde «ınal kurları» ve «ithal oranları» hesaplamıştır. 28) AET,sorununa eğilmemiş olmakla birlikte, bu ilginç çalışmalar için bknz. D.P.T., Milli Ekonomimizin Uzun Vadeli Gelişme ;ve Sanaytleş me Perspektifi : Bir Makro Tahlil ( ), 2 Cilt (M. Celasun, <<İktisadi Büyüme Perspektifinin Tesbiti» ı. Cilt ve M. Celasun, G. Canalp ve N. Özfırat, «Sektörlerde Gelişme Alternatiflerb 2. Cilt). DPT : IPD : 272, Ankara, 1969 (teksir); Ayrıca bknz. K.S. G111, The Perspective for Machine Building Industries, D.P.T., SPO : 781- EP : 271 March 1969 (teksir). 29) Bknz. Cemil Çınar, «Ortak Pazar Hazırlık Dönemine Girmeden Önceki ve Uzun Vadeli Plan Çalışınalarının Başında Türk Ekonomisi...~ D.P.T., Ankara 1969 (daktilo) ve Ceınil Çınar, Türk Ekonomisi ile AET'nin Mukçıyesesi ve, 15 Yıllık Bir Perspecttt için Gelişme Tahmini D.P.T., Ankara 1969 (teksir). 30) D.P.T. (K. S. Gill), Türkiye'nin Ortak Pazara Tam Üyeliğint Hazırlayıcı Sanayileşme ihtiyacı : Rapor, DPT : IPD : 212, Ankara, Ocak 1968 (teksir) ve DPT (K. S. Gill), Türkiye'nin Ortak Pazara Tam Üyeliğini Hazırlayıcı Sanayileşme!htiyacı : Gerekçe, IPD : 538- IPD : 211, Ankara, Ocak t) Ahmet Aker, Türkiye Endüstrisi ve Ortak Pazar (Türkiye'nin Avrupa Ekonomik Topluluğu'na Katılması Yönünden Türkiye - AET Endüst riyel Fiyat Yapısı Karşılaştırılması), İstanbul

13 Mal kurları hcsaplamasında, bir malın Tül. kiye' deki fiyat (P d, TL olarak ve her türlü dalaylı vergiden anndırmış) bu malın üretimi için ithal edilen kısım, (Pm, hem TL hem de $ olarak) bu malın AET'deki fiyatı (Pc, $ olaraik ve.dolaysız vergilerden arındırılmış) ek olarak alınarak, şöyle bir hesaplamaya gidilmiştir: Mal Kuru Pdn- Pınn Pc$- Pm$ Böylece, Aker, üretimin yerli bölümünün (ithal ikamesi oranının) TL fiyatının, $ fiyatına bölümüyle, ithal ikamesinin etkenliğini ölçmeye yönelik bir ölçüt olan, «mal kurları»nı bulmuş olmaktadır. İthal oranı ise, üretimde kullanılan ithal payı (Pm) nın $ fiyatı, bu malın AET fiyatına {Pc$) bölünmesiyle bulunmuştur. Aker, böylece hesaplanan mal kurlarını, gerek dönemin «resmi» ve gerekse «denge» döviz kurlarıyla karşılaştıi maktadır. Aker, Türk endüstrisinin ürettiği malların önemli ıbir bölümünün resmi. döviz kurundan değil, denge dövjz kuru üzerinden bile, AET fiyatlarıyla rekabet ederneyecek bir maliyet yapısına sahip olduğunu saptamıştır. Mal kurları, özellikle iuhal oranı büyük olan mallarda, yüksek bulunmuştur. İthal oranı yüksek olan bazı mallarda ise, mal kurları, eksi (-) çıkmış, yani it:hal ikamesinin, bir döviz kazancı değil fakat bir döviz kaybını doğurıduğu görülmüştür. Aker'in, bu araştırmada kullandığı yöntem, mal kurlarının yüksekliğinin nedenlerini tam olarak saptamaya elverişli değildir. Büyük ölçüde, yalnızca üretilen malın yerli veya yabancı sermaye tarafından üretilmiş olduğu gözlenmiştir. Buna rağmen Aker, böyle yüksek maliyetlerle çalışan bir sanayi yapısına olqnak veren bir koruma politikasından yanadır.. «Kalk~nma için en rasyonel politika korumadır. Bu da AET gi bi kalkınmış ülkeler grubuna katılmak değil, yerli özel ve devlet sermayesini korumak, hünerli işgücünü arttırıp yurt içinde kullanmak ve yerli üretimi ithal yasakları \'C gümrük duvarla-.. rıyla korumakla olur» (32). 32) Aker'in bu çalışmasının, serbest ticaret yanlısı bir yaklaşımla eleştirisi için bknz. Anne O. Krueger, «Turkish Participation in the EEC : Some Reflections on the Aker - Tanberk Analysis...) Minnesota, (1970) (teksir). 197

14 1 ( Türkiye'nin sanayi ürünleründeki ihraç azlığı ve bazı hallerde mal kurlarının yüksekliğini, yabancı sermayenin varlığına. bağlıyan Aker, Türkiye'nin en önemli sorunu olarak «yabancı özel serinayenin kontrolünü...» göstermektedir. Onur Kumbaracıbaşı'nın çalışması, özünde, AET ülkelerinin ekonomileri ile Türkiye'nin ekonomik durumunu, makro büyüklükler yönünden karşılaştırma ve incelemeye yönelik bir araştırma dır. Bu karşılaştırma bir «makro» model aracılığıyla yürütülmüştür. Kumbaracıbaşı, bu modelin ithalat ve iıhracatla ilgili değişkenlerini, ayrıca ayrıntılı olarak incelemiştir (33). Kumbaracıbaşı, gümrük ıbirliğinden yararlanmanın, «... ancak sanayileşmenin gerçekleştiği oranda mümkün olabileceği...» ni ileri sürerek, \bu model'in ana değişkenlerinin, Türkiye'nin sanayileşmesi sorununa etkisi üzerinde de durmuştur. Kumbaracıbaşı, ithalatın, ihracattan da:ha fazla artacağı, ticaret hadlerinin aleyhimize döncceği, ithalahaki artışın «tasarruflan» azaltacağı, ticaret hadlerinin aleyhimize döneceği, ithalattaki artışın «tasarrufları» azaltacağı vb. gibi olumsuz nedenlerle, gümrük birliğine geçişin ertelen mesi gereğini savunmuştur., Ahmet Aker'in çalışması mikro, Onur Kumbaracıbaşı'nın araştırnlası i'se makro yaklaşımlarla Türk sanayiinin korunması gere ğini yukarıda belirtildiği gibi, vurgulamışlardır. Korunmanın devam edece,ği dönem boyunca ne tür bir sanayi yapısının ortaya çık ması gerekt iği ve bunun nasıl. sağlanacağı konusuna, D.P.T. araştırmainn gibi, bu araştırmalarda da değinilmerniştir. c) I.K.V.'cf!- Yapılan veya Yaptırılan Araştırmalar: 1 IKV'nin bu dönemde, bir yandan AET'yi Türk iş adamlarına ta nıtıcı yayıniarına ağırlık verirken, bir yandan da sektörel ihraç olanaklarını araştırmaya yönelik çalışmalar yaptığı görülmektedir. 33) 1968 yılında tamamlanmış bu araştırma için bknz. Onur Kumbaracıbaşı, Türkiye'nin Ortal<: Pazar ile Olan Dış Ticaretinin Yapısal Analizi, Ankara, ITIA. Yayın no. 6, Ankara 1970; Soruna, daha dar bir çerçeveyle yaklaşan, fakat Kumbaracıbaşı'na benzer öneriler getiren bir çalışma için bknz. Seymour S. Goodman, Türkiye'nin Ortak Pazar'daki Ticaret İmkanıarı Hakkında Bir Inceleme, (Çeviren N. Karacan) İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, No. 234, İstanbul

15 (34). Ayakıkabı ve deri sanayii, konservc sanayii, orman ürünleri iş leme sanayii, tekstil ürünleri sanayii vb. alanlar incelemeye konu olmuştur (35). Bu araştırmalar içinde en kapsamlı olanı, tekstil endüstrisiyle ilgili olanıdır (36). İlk önce tekstil sektörü tüm olarak daha sonra da pamuklu ve yünlü alt sektörleri ayrı ayrı incelenmiştir. Daha çok, üretimle ilgili verilerin, örneğin firma büyüklükleri, dikey entegrasyon, yatırım miktarları gibi.öğelerin değerlendirildiği bu çalışma alt başlığının aksine, ihraç olanakları hakkında pek az bilgi vermek tedir. IKV'nin bu dönemdeki önemli girişimlerinden hirisi 19 alt sektörde, Türkiye'deki işçi ücretlerini, dönemi için AET ile karşılaştırmaya yönelik araştırrnadır. Brüt ve reel ücret düzeyi üzeı:ıinden y.apılan bu araştırma, sektörlerdeki ücretierin seyrini karşılaştırma olanağı vermiştir (37). Bu alt sektörlerıdeki üretim teknolojisi, işçi sayısı g~bi veriler araştırılmamış olduğu için, Türkiye ile AET ülkeleri arasında, ücret seviyesindeki farkların rekabete ne ölçüde aksettiği tam olarak saptanamamıştır. Daha ileri bir tarihte yapılan ve bazı seçilmiş dayanıklı 'veya dayanaksız tüketim malları fiyatlarını AET ile Türkiye düzeyinde karşılaştıran bir araştırma, doğan farklılıkların -çoğu kez de Türkiye aleyhine olan- nedenleri üzerinde ise hiç durmamıştır :(38). Türkiye'nin, Geçiş Dönemi'ne girme istemini açıklamasından sonra, 1968.yılında IKV ilk defa olarak, Türkiye'nin AET ile ortaklığının bu ikinci aşamasına geçiş esaslarını kapsayan bir Katma 34) yılında İstanbul Ticaret ve Sanayi Odalannın girişimleriyle kurulan bu örgütlenmeyle ilgili bknz. İktisadi Kalkınma Vakfı, I.K.V. Nedir Ne Yapar, İstanbul ) Bu tip çalışmalarla ilgili olarak, bknz. IKV, AET Yönünden Konserve Sanayimizin Tahlili, AET : 20, İstanbul 1968 (teksir). IKV, Ortak Pa zar ve Türkiye'de Ayakkabı Sanayii, AET : 43, İstanbul 1970 (teksit). IKV, Ortak Pazar ve Türkiile'de Deri Sanayii, AET : 36, İstanbul 1970 (teksri). IKV, Ortale Pazar ve Türkiye'de Orman Ürünleri İşleme Sanayii Y.S. : 2, İstanbul IKV, Ortak Pazar ve Türkiye'de Meyve ve Sebze İşletmesi Sanayii, AET : 38, İstanbul 1970 (tekslr). 36) IKV, Ortak Pazar ve Türkiye'de Tekstil Endüstrisi : ihraç İmkanıarı Araştırması, AET : 30, İstanbul 1969 (teksir). 37) IKV, Türkiye ve AET'de İşçi Ücretleri, AET : 21, İstanbul 1968 (teksir). 38) IKV, Türkiye'de ve Ortak Pazar'da Perakende Satış Fiyatları Karşılaştırılması, AET : 44, İstanbul 1970 (teksir). 199

16 Protokol taslağı hazırlanmıştır (39). Bu taslak belli bir ön araştır-. n1adan çok, Yunanistan'ın AET ile imzalamış olduğu benzer dökü~ man örnek alınarak, Türk endüstri yapısıyla ilgili kaba gözleniınlere dayandınlarak hazırlanmış olduğu izlenimini vermektedir. AET'den sağlanacak ödünler konusunda ise «fazla liberal» bir gö. rüş ile kaleme alınmıştır. Bu nedenle de, Katma Protokol çalışmalarına katkısı çok sınırlı k_almıştır. IKV, özel sektör tarafından kurulmuş bir vakıf olınasına rağınen Katma Protokol'un bu sektöre getireceği yükler konusunda, bu dönemde fazlaca bir araştırma yapmamıştır (40). Tam tersine, Katma Protokol'ün bu sektöre, büyük bir yük getirmeyeceğini savını işlemiştir. Bu savı desteklemek için de, araştırmadan çok, AET'den konferans vermek üzere getirilen uzmanlar kullanılmıştır (41). Katına Protokol'ün esasları belli olmakla birlikte, anlaşma imzalanmadan hemen birkaç ay önce, IKV, «Sanayimizin Ortak Pazara intibak Ettirilmesi için Alınması Gerekli Tedbirler...» konulu bir açık oturum tertiplemiştir. İş adamları, akademik çevrelerin ve basın mensuplarının büyük bir bölümünün katıldığı bu toplan-. tının genel değerlendirmesinde de açıkça ortaya konduğu gibi, konu «... üzerinde henüz düşünülmemiş olduğu görülmektedir...» (42). Bu «düşünme» işinin, Katma Protokol esaslarını saptamadan önce yapılmış olması gereği üzer,inde ise, pek durulmamıştır. Araştırına yapılması gereği ise, taın olarak neyin, nasıl (;lraştırılacağına değinilmeden, yalnızca sık sık vurgulanan ortak bir iste'k olarak yenilenmiştir.. ;, 39) IKV, Katma Protokol Modeli, AETjii, İstanbul 1968 (teksir). 40) Bu dönemde Türk Özel Sektörü de, IKV'ye bu tip araştırmalar için pek yardımcı olmamıştır. Bir örnek. için bknz. Mehmet Ali Birand, op. cit., s ) Ziya Müezzinoğlu ve Robert Touleman, Türkiye - AET Ortaklığının Gelişme Perspektivi İ çerisinde Türkiye'nin Sanayileşme Şartları, AET /24,, İstanbul 1968 (teksir). Aynca bknz. Emile Noel, AET Türki ye Ortaklığının Hazırlık Dönemi Bilançosu ve Geçtş Dönemi Şartları; IKV, AET j37, İstanbul 1969 (teksir). 42) IKV, Sanayimizin Ortak Pazar'a intibak Ettirilmesi içih Alınması Gerekli Tedbirler : Tarabya Açık Oturumu, İstanbul 1970, s

17 Türk ~anayinin hem mevcut, hem de gelecekteki yapısıyla doğrudan ilgili en önemli ibelgelerden ıbiri olan Katma Protokol'ün imzalanmasından önce bu konuyla ilgili araştırmaların en önemlileri, yukarıda özetlenelerle sınırlıdır (43). Yapılmış olan araştırmalar da, Türk sanayiinin bu Protokol' de öngörülen esaslar çerçevesinde bir işbirliğine, hazır olmaktan çok uzak olduğunu gös teriyordu. Buna rağmen Anlaşn1a'nın imzalanmasının nedenini, AET ile,:: müzakereleri Türkiye adına yürütmüş olan Dışişleri Bakanlığı yetkililerinin, ortaklığın polil tik cephesine önem vererek, iktisadi cephesini «çok liberal bir bakış açısıyla'» ele almalarında aramak.gerekir (44). Özellikle D.P.T. gibi, Türkiye'nin sanayileşmesinin karşılaşac'ağı zorlukları sürekli olarak ileri süren bir başka kamu kuruluşu ise görüşmelerde hukuken değilse bile fiilen devre dışı bırakılmıştır (45). Ülke içindeki politik gelişmeler, AET'nin yeni üyenin katılma sıyla genişlemesinin Türkiye'nin müzakerelerini güçleştireceği kaygısı grbi nedenler, Hükümeti Dışişleri Bakanlığının görüşleri doğ- 43) Vehbi Koç, Sanayi Odalarının, ll Ekim 1969 tarihinde bir açıklama yaparak, AET sorununa yönelik açıklamalarının bu soruna ne kadar hazırlıksız olduğumuzu gösterdiğine değinerek, şöyle demektedir : «(Hazırlık dönemi) zarfında esaslı etüdler yapılarak memleketin dış ticaret ve sanayileşme politikası gözden geçirilmeli ve dış re-. kabet karşısında takip edllecek politika çlzilmeliydi. Buhdan başka, daha da ileri gidilerek, geçiş döneniine giriş şartlarının tesbiti için gerek devlete ait gerekse özel sektöre ait sanayilerde araştırmalar yapılmalıydı. Ve bu sektörlerin kaç. sene himaye edilmesi gerektiği, Ortak Pazar'a girmemiz ve girmememiz için lehdeki ve aleyhdeki faktörler sarih olarak ortaya konmalıydı...». Bknz. «Ortak Pazar'ın Geçiş Dönemine Girerken... >> 1 stanbul Sanayi Odası Dergisi, Yıl 4, no. 46, 15 Aralık 1969, s. ll. Bu konuda ayrıca bknz. «Ortak Pazar'a Hazırlannıyor musuuz...» Sevk ve idare Dergisi, No. 9, Mayıs - Haziran 1969, s ) Örneğin bknz. AET Nezdinde Türkiye Daimi Delegeliği, Türkiye-AET Ortaklığının Geçiş Dönemiyle ilgili Hazırlık Çalışmaları : I. Gümrük Birliği, Brüksel, Mart 1968 (teksir). 45) Mehmet Ali Birand'ın değindiği gibi görüşmeler sırasında «asıl pazarlık...» sanki Türkiye ile AET arasında değil, dışişleriyle phl.nlama arasında» oluyor.. Bknz. op. cit., s :,. 201

18 rultusunda karar almaya zorladı (46). 23 Kasım 1970 tarihinde Katma Prokol'le ilgili anlaşma Brüksel'de imzalanırken, Türk sanayileşmesiyle ilgili sorunlar aslında, boyutları genişleyerek büyüyordu (47) yılı başında, bu Anlaşma, T.B.M.M.'ne sevkedildi. Nevarki Türkiye' de, 12 Mart Muhtırasına yol açan iç olaylar, Katma Protokol'ün kamuoyunda gereği gibi tartışılmasını önledi (48). T.B.M.M., bu Prtokol'ü incelemekle görevlendirdiği «Karma Komisyon'a, D.P.T.'nın sunduğu ve bu Protokol'ün Türk ekonomisinde yaratacağı sorunları içeren bir raporun büyükçe bir bölümü, dalaylı ve dolaysız olarak Türk sanayi mallarıyla ilgiliydi (49).' Bu dökümanlar, Katma Protokol'ün, T.B.M.M.'de görüşülmesi sırasında gerekli hazırlığın yapılmamış olduğu ve ödünlerin alına mamış olduğunu ileri süren, pek çok konuşmacının ana dayanakla- \. 46) Türk Hükümeti'ni, bu tür bir anlaşma yapmaya zorlayan iç ve dış nedenlerle ilgili olarak bknz. Mehmet Ali Birand, op. cit., s ; Bu dönemdeki Dışişleri Bakanı, İhsan Sabri Çağlayangil «... bekleyerek ve daha hazırlanarak mı (AET'ye) girseydik~ gibi endişeleri şöyle cevaplandırmaktadır : <<... Ortak Pazar'la ilişkilerimiz 22 yılda entegre olacaktır. 22 yılda ıslah edemediğimiz bir sanayi ile iftihar edemeyiz. O itibarla, zaman geçirmeden Avrupa'daki yerimizi şimdiden alman:iızda fayda gördüğümüzü ve bu tenkitlerin geçerli olmadığını söyleyebilirim...» Bknz. İstanbul Sanayi Odası Dergisi, Yıl 5, no. 58, 15 Aralık 1970, s. 5. Benzer bir değerlendirme için bknz. Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği, Türkiye - AET arasınçl.a Geçiş Dönemi ile ilgili Olarak imzalanan Protokoller ve Getirdikleri, Ankara ) Katma Protokol'ün, Türkiye'nin sanayileşmesi yönünden dağuracağı sorunlarla ilgili olarak bknz. Bilsay Kuruç, «Katma ProtokolU Okurken...» A.Ü. S.B.F. Dergisi, Cilt XXVI, Sayı 2, Ankara 1971, s ; Ali Sait Yüksel, Ortak Pazar'a Geçiş Dönemi ve Türk Sanayii, İstanbul 1970; Aydın Köymen, Ortak Pazar Gerçeği ve Türkiye'nin Sanayileşmesi Sorunu, Yar Yayılan, İstanbul ) Bu dönemde, örneğin, O.D.T.Ü. Makina Mühendisliği Öğrenci Birliği' nin, konuyla ilgili olarak çıkardıkları 1968 tarihli bir broşür yasak yayınlar listesine alınmıştır. Bu broşür için bknz. Ortale Pazar ve Montaj Sanayii, O.D.T.Ü. Makina Mühendisliği Öğrenci Derneği, Yayın no. 1, Ankara ) Bu raporlar için bknz. D.P.T., AET-Türkiye Katma Protokol Çalışmaları, 5 cilt, DPT : M (IPG) : 10, Mart - Nisan, Ankara (Bu çalışmanın 4. cildi, «Endüstri mallarının durumuna aynlmıştı). 202

19 rından birini teşkil etmiştir (SO). Dışişleri Bakanı Osman Olcay, bu görüşmeler sırasında yaptığı konuşmada: «Her müzakerede olduğu gibi isteklerimizin hepsini elde cdemedik. Ancaık Hükümet olarak Katma Protokol'un bütün ek-. sik yönlerine rağmen ekonomik ve politik açıdan önem arz ettiğine inanıyoruz. Geçiş döneminin ekonomik yönü, uygulama öncesi dönemde dahil bütün olanaklar kullanılarak daha yararlı hale getirilecektir...» diyerek, A.E.T. ile yapılan müzakerelerden istenilen ödünün tam olarak elde edilemediğini kabul etmekle birlikte Katma Protokol' de ileriki yıllarda değişiklik yapılaca,ğını açıklamak zoruuluğunu hissetmişlerdir. (51). Ülke içindeki poliitk koşulların yarattığı belirsizlikler, AET demokrasilerinin desteğini gerekli kıldığı için, pekçok üyenin, Katma Protokol'ün tüm eksik ve sakıncalarına rağ men aleyıhin~e oy vermek istemedikleri izlenimini yaratmışlardır (52). Böylece, Temmuz (1971) ayı sonunda, Katma Protokol, Türkiye açısından, kanuniaşmış oluyor.du (53). IV. GEÇİŞ DÖNEMİNDE KONUYLA İLGİtİ ÇALIŞMALAR ( ): Katma Protokol'ün yürürlüğe girınesi için, AET ülkeleri. parlementolarında da onaylanması gerektiğinden, ancak 1 Ocak 1973 tarihinde gerçekleşebildi. Yalnız, yapılan bir «geçici anlaşma'yla 50) Bu görüşmelerle ilgili olarak bknz. Millet Meclisi, Tutanak Dergisi, 2. Dönem, Cilt.15, 1 Temmuz 1971, s ve 2 Temmuz 1971 s ve Cumhuriyet Senatosu, Tutanak Dergisi Toplantı : 10, Cilt 66, 20 Temmuz 1971, s. 5-39, 21 Temmuz 1971, s ) Bknz. Millet Meclisi, op. cit., s. 170; Osman O~cay'ın Millet Meclisinde, gerekli oyu aldıktan sonra, Senatoda yaptığı konuşma, bu konuda oldukça farkdır. Bknz. Cumhuriyet Senatosu, op. cit., s ) Millet Meclisi'ndeki oylamaya, yalnız 226 üye katılmış ve 7 çekimser, 66 red oyuna karşılık, 151 kabul oyuyla kabul edilmiştir. Millet Meclisi, op. cit., s Senato'daki görüşmelerde ise, durum biraz farklıdır. Bknz. Cumhuriyet Senatosu, op. cit., s Dönemin iç ve dış şartlarıyla ilgili olarak bknz. Mehmet Ali Birand, op. cit., s ) Katma Protokol'ün sistematik bir açıklaması için bknz. Oğuz Gorbon, Ti),rkiye ile AET Arasındaki Ortaklığın Geçiş Dönemi Esasları, Ticaret Bakanlığı, Ankara

20 bu Prtokol'ün, ticari hükümleri 1 Eylül tarihinde uygulama ya konuldu. Bu geçici anlaşmanın uygulanmaya girmesinden bir gün önce, Türkiye, gümrük vergi oranlarını yükselterek,. ertesi gün yapmak zorunda olduğu indirimler için, önlemler alıyordu (54). Bu girişim bile, Türkiye'nin, AET ile ortaklığa, ne denli hazırlıksız olduğunun iyi bir göstergesi olsa gerektir. Aynı dönemde AET'nin de Türkiye'nin Katma Protokol'de öngörülen çıkarlarını korumak için, dikkat göstcrmediği gözlenmektedir. 1 Temmuz 1971'de yürürlüğe giren, 91 azgelişmiş ülkeye gümrük indirim ve muafiyetleri tanıyan «genel preferanslar» rejimine, Türkiye alınmıyordu. Böylece Türkiye'nin, Katma Protokol çerçevesinde çıkarları, büyük ölçüde «erozyona» uğramış oluyordu (SS). Bu durum AET'ye 4 yeni üyenin, İngiltere,. İrlanda ve Danimarka ve Norveç'in bu sonuncu ülke, bir halk yoklaması sonucuna uyarak, AET'yc katılmaktan vazgeçmiştir.- katılacaklarının belli olması, Türkiye'nin çıkarlarını, daha büyük boyutlarda «erozyonlara» uğratacağı endişesini arttırdı. D.P.T., Katma Protokol'ün, Türk ekonomisine getireceği yü~ ki.imlü1lik1eri saptayabilmek için, yapılnıası gerekli araştırmalan ayrıntılı olarak saptamıştır (56). Ayrıca Katma Protokol'ün, sanayileşmemiz yönünden yaratacağı sakıncalar ve özellikle, 12 ve 22 yılda korunacak mallar listesinin indiliği bir başka çalış;mayla 54) 55) 56) Mehmet Ali Birand, «Tarihin en garip operasyonu'> diye adlandırdığı bu girişim için bknz. op. cit., s. 347; Bu dönernin niteliğiyle ilgili olarak bknz. Dışişleri Bakanlığı, Türkiye-AET Ortaklığının Geçiş Dönemi, Ankara 1971, s: (teksir). Mehmet Ali Birand, op. cit., s ; Türkiye'nin kayıplarıyla ilgili olarak bknz. Dış Ekonomik BaBkanlığı, AET'nin Genel Prejeranslar Sistemi Çerçevesinde Gelişme Yolundaki 91 Memlekete 1 Temmuz 1971 tarihinden itibaren Tanımış Olduğu ve Tek Taraflı Tavizler ile Türkiye'ye Katma Protokol i+e Tanınmış Tavizlerin Mukayesesi Hakkında Not, Ankara, 7 Eylül 1971 (teksir). Aslında Katma Protokol'ün imzası öncesinde yapılması, çok daha anlamlı olabilecek, birçok ilginç araştırma önerisi getiren bu çalışma için bkrk Tülay Ön ey, Erdoğan Sora ı ve Tunç Tayanç, Ortak Pazar Geçiş Dönemi Katma Protokolünün Açıklanması ve Türkiye'nin Yü kümlülüklerinin Tesbiti Yönünden Yapılması Gerekıt Çalışmalar, D.P.T., Ankara 1971 (teksir). 204