ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ DOKTORA TEZĠ

Transkript

1 ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ DOKTORA TEZĠ Amasya damızlık sığır yetiģtiricileri birliğinin yöre çiftçilerine ekonomik etkilerinin analizi TĠJEN ÖZÜDOĞRU TARIM EKONOMĠSĠ ANABĠLĠM DALI ANKARA 2010 Her hakkı saklıdır

2 TEZ ONAYI Tijen ÖZÜDOĞRU tarafından hazırlanan Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliğinin Yöre Çiftçilerine Ekonomik Etkilerinin Analizi adlı tez çalıģması 22/10/2010 tarihinde aģağıdaki jüri tarafından oy çokluğu ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı nda DOKTORA TEZĠ olarak kabul edilmiģtir. DanıĢman: Prof. Dr. Füsun TATLIDĠL Jüri Üyeleri: BaĢkan: Prof.Dr.Gamze SANER, Ege Üniversitesi Üye: Prof. Dr. Füsun TATLIDĠL, Karabük Üniversitesi Üye: Prof.Dr. Bülent MĠRAN, Ege Üniversitesi Üye: Doç.Dr. Erdemir GÜNDOĞMUġ, Ankara Üniversitesi Üye: Doç.Dr.Halil FĠDAN, Ankara Üniversitesi Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Orhan ATAKOL Enstitü Müdürü

3 ÖZET Doktora Tezi AMASYA DAMIZLIK SIĞIR YETĠġTĠRĠCĠLERĠ BĠRLĠĞĠNĠN YÖRE ÇĠFTÇĠLERĠNE EKONOMĠK ETKĠLERĠNĠN ANALĠZĠ Tijen ÖZÜDOĞRU Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı DanıĢman: Prof. Dr. Füsun TATLIDĠL Bu çalıģmanın temel amacı, Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği nin, yörede geçimini süt sığırcılığından sağlayan iģletmeler üzerine olan ekonomik etkilerinin analizinin yapılmasıdır. AraĢtırmanın verileri, örnekleme yöntemi ile belirlenmiģ olup, Amasya ili, Merkez, Merzifon, GümüĢhacıköy ve Suluova ilçelerinde geçimini süt sığırcılığı faaliyeti ile sağlayan, 5 BBHB ve üzeri hayvan varlığına sahip, ADSYB ne üye olan 81, üye olmayan 93 olmak üzere toplam 174 iģletme ile yüz yüze görüģmek suretiyle anket uygulanarak elde edilmiģtir. ĠĢletmelerin yıllık faaliyet sonuçlarının ve ekonomik analizinde, çalıģmanın amacı doğrultusunda iģletmeler bir bütün olarak değil sadece süt sığırcılığı üretim kolu dikkate alınarak değerlendirilmiģ, etkinlik ölçümleri Veri Zarflama Analizi (VZA) ile yapılmıģtır. AraĢtırmada iģletmeciler açısından daha karlı bir süt sığırcılığı için önemli olan faktörlerin ve ADSYB nden sağladıkları hizmetlerin öncelikleri Bulanık EĢli KarĢılaĢtırma Yöntemi kullanılarak belirlenmiģtir. AraĢtırma sonuçlarına göre, iģletme arazisi varlığı üye olan iģletmelerde üye olmayan iģletmelere göre 2,2, mülk arazi varlığı 1,8, kiraya ve ortağa tutulan arazi varlığı 4,2, yem bitkisi ekim alanı 2,5 kat fazladır. BBHB varlığı üye olan iģletmelerde 12,79, üye olmayan iģletmeler de 6,72 dir. BBHB ne düģen aktif sermaye miktarı üye olan iģletmelerde TL, üye olmayan iģletmelerde TL dir. Birim süt maliyeti, üye olan iģletmelerde, üye olmayan iģletmelere göre %10,11 daha düģüktür. Üye olan iģletmelerde tarımsal üretici örgütlerine üye olma oranı daha yüksektir. ADSYB faaliyet gösterdiği bölgede en büyük süt alıcısıdır. Birlik sadece üye olanların değil üye olmayanlarında sütünü almaktadır. Tüm iģletme gruplarındaki iģletmecilere göre, daha karlı bir süt sığırcılığı faaliyeti için en önemli faktörler yüksek süt fiyatı ve örgütlenmedir. Üye olan iģletmelerdeki iģletmecilerin %93,83 ü gelirinin artmasında ADSYB nin rolü olduğunu düģünmektedir. Üye olan iģletmecilere göre, birlikten sağladıkları en önemli hizmet hayvansal destek ödemesidir. Etkinlik analizi sonuçlarına göre, üye olan iģletmeler bir birim sütü daha az girdi kullanarak gerçekleģtirirken, üretim ölçeği yönünden de üye olmayan iģletmelere göre avantajlıdır ve üye olan iģletmelerin girdi kayıpları üye olmayan iģletmelere göre azdır. %100 etkinlikle çalıģan iģletmelerin oranı üye olan iģletmelerde %11,11, üye olmayan iģletmelerde ise %4,3 tür ĠĢletmelerdeki sağmal inek sayısının arttıkça kaynak kullanım etkinliğinin azaldığı, küçük iģletmelerin daha etkin çalıģtığı, iģletmelerin kesif ve kaba yemi etkin kullanmadığı, daha az yem kullanan iģletmelerin daha etkin çalıģtığı belirlenmiģtir. Kullanılan hayvancılık destekleri göz önüne alındığında maliyet, üye olan iģletmelerde %13,07, üye olmayan iģletmelerde %6,56 oranında düģmekte, brüt kar ise üye olan iģletmelerde %12,81 üye olmayan iģletmelerde %6,53 oranında artmaktadır. Ekim 2010, 250 sayfa Anahtar Kelimeler: Amasya, damızlık sığır yetiģtiricileri birliği, süt sığırcılığı, ekonomik analiz, etkinlik i

4 ABSTRACT Ph.D Thesis Analysis of economic impacts of Amasya cattle breeders association on the local farmers Tijen ÖZÜDOĞRU Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Prof. Dr. Füsun TATLIDĠL The main aim of this study is to analyse the economic impacts of Amasya Province Cattle Breeders Association (APCBA) on the local farms that make their living on cattle breeding. Study data are obtained by face-toface survey in 174 farms, of which 81 is members of the APCBA and 93 of them is not with using sampling method. These farms are located in Central, Merzifon, GümüĢhacıköy and Suluova counties of Amasya province and have 5 livestock unit(lu) and more. In accordance with the aim of the study, farms are evaluated only in terms of dairy farming not all producing activities as a result of the economic analysis of the farms annual activities. The measurement of efficiency is carried out by Data Envelopment Analaysis (DEA). The factors that are important for more profitable dairy farming and the priorities of the services provided by APCBA are determined by using Fuzzy Pairwise Comparison With respect the results of the study, farm land in member farms is 2,2 times more than that of non members, owned land 1,8 times, the land that is rent and taken as a partner 4.2 times and the forage crops sowing area 2.5 times. LU in member farms is and 6,72 in non-member ones. Active capital amount per LU is 14,350 TL in member farms, 13,389 in non-member ones. Unit milk cost is % less in member farms than that of the non-member ones The membership ratio is higher in the member farms than that of the non-member ones. APCBA is the biggest milk purchaser in their activity-area. The Association purchases not only their member s milk but non-member s milk. According to the farmers in all the farm roups, the factors that are for more profitable dairy farming are the higher milk price and occupational organization. The 93.83% of the farmeres in member farms think that APCBA has a role in raised incomes. According to the farmers in member farms, the most important service provided by the association is the payment of animal breeding support As a result of cost efficiency analysis, the member farms produce one unit milk using less input, they are also more advantageous in scale of production than the non-member farms and their input losses are less than that of non-member ones. There are the farms that work at 100 % efficiency in both of the farm groups but the ratio is 11.11% in member farms and 4.3% in non-member ones. Moreover, it is determined that the efficiency of resource become decreased, the small farms work more effectively, farms do not use concentrate feed and coarse fodder and the farms that use less feed work more effectively as the milk cow numbers get increased. Production inefficiency causes the excessive use of the 64% of the concentrate feed, 55% of the coarse fodder and 45 %of the milk cow number in the examined farms generally. Given the animal support, cost is reduced by 13.07% in member farms and 6.56% in non-member ones, and gross margin is increased by 12.81% in member farms and 6.53 in non-member ones. October 2010, 250 pages Key Words: Amasya, cattle breeders association, dairy farming, economic analysis, efficiency ii

5 TEġEKKÜR Doktora tezimin her aģamasında yardımlarını ve güleryüzünü esirgemeyen, danıģmanım Prof. Dr. Füsun TATLIDĠL (Ankara Üniversitesi) e, tez izleme komitesinde yer alan ve çok önemli katkılar sağlayan, Prof.Dr. Bülent MĠRAN (Ege Üniversitesi) ve Doç. Dr. Erdemir GÜNDOĞMUġ (Ankara Üniversitesi) a, Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği BaĢkanı Güner ASLAN a, Murat CANÇOBAN a ve tüm birlik çalıģanlarına, Dr. Onur ġahġn (DSYMB) e, anket sorularına sabırla cevap veren değerli üreticilere, özellikle anket uygulama aģamasında olmak üzere yardımını esirgemeyen değerli eģim Yrd.Doç.Dr. HaĢim ÖZÜDOĞRU (Gazi Üniversitesi) ya, çalıģtığım kuruluģ olan Tarımsal Ekonomi AraĢtırma Enstitüsü Müdürlüğü yöneticilerine, çalıģma arkadaģlarıma ve tüm aileme teģekkürü bir borç bilirim. Tijen ÖZÜDOĞRU Ankara, Ekim, 2010 iii

6 KISALTMALAR DĠZĠNĠ AB ADSYB ADNKS BBHB DSYB DSYMB DPT EĠB EĠG FAO GSÜD GSYĠH PDKA TEDGEM TKB TÜĠK USDA Avrupa Birliği Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi BüyükbaĢ Hayvan Birimi Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Merkez Birliği Devlet Planlama TeĢkilatı Erkek ĠĢ Birimi Erkek ĠĢ Günü Gıda ve Tarım Örgütü Gayri Safi Üretim Değeri Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Prodüktif DemirbaĢ Kıymet ArtıĢı TeĢkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Türkiye Ġstatistik Kurumu Amerikan Tarım Bakanlığı iv

7 ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEġEKKÜR... iii KISALTMALAR DĠZĠNĠ... iv ĠÇĠNDEKĠLER... v ġekġller DĠZĠNĠ... ix ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ... x 1. GĠRĠġ Konunun Önemi ÇalıĢmanın Amacı ÇalıĢmanın Kapsamı KAYNAK ÖZETLERĠ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Ana kitlenin belirlenmesinde uygulanan yöntem Anket hazırlama ve uygulama aģamasında uygulanan yöntem Verilerin analizinde kullanılan yöntem ĠĢletmelerin ekonomik analizinde uygulanan yöntem Süt maliyetinin hesaplanmasında uygulanan yöntem ĠĢletme etkinliklerinin belirlenmesinde ve üretici ile iģletme özelliklerinin etkinlik üzerine etkisini ölçmede kullanılan yöntem Desteklerin maliyet ve brüt kar üzerine etkisinin hesaplanmasında kullanılan yöntem Daha karlı bir süt sığırcılığı için önemli olan faktörlerin ve ADSYB nden sağlanan hizmetlerin önceliklerinin belirlenmesinde uygulanan yöntem Verilerin istatistik analizinde kullanılan yöntem TARIMDA ÖRGÜTLENMENĠN ÖNEMĠ VE DAMIZLIK SIĞIR YETĠġTĠRĠCĠLERĠ BĠRLĠĞĠ Tarımda Örgütlenmenin Önemi v

8 4.2 Türkiye de Süt Sığırcılığının Durumu ve Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği nin Faaliyetleri Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği nin gerçekleģtirdiği ve devam eden projeleri ARAġTIRMA ALANI HAKKINDA GENEL BĠLGĠLER Coğrafi Konum Ġklim ve Meteorolojik Veriler Agro-Ekolojik Bölgeler Toprak Yapısı Sosyal Yapı Genel nüfus özellikleri Eğitim durumu Ekonomik Yapı Tarım Arazi varlığı ve kullanımı Tarım arazilerinin kullanımı Tarımsal üretim sistemi Bitkisel üretim Tarla bitkileri üretimi Sebze üretimi Meyve üretimi Hayvancılık Hayvan varlığı Hayvansal üretim ARAġTIRMA BULGULARI ĠĢletmelerin Sosyo-Ekonomik Analizi ĠĢletmelerde nüfus ve eğitim durumu ĠĢletmecilerin yaģı ve eğitim durumu ĠĢgücü durumu Arazi varlığı ve tasarruf durumu Yem bitkileri üretimi ve kullanım durumu Sermeye yapısı vi

9 Aktif sermaye Arazi (çiftlik) sermayesi ĠĢletme sermayesi Pasif sermaye Öz sermaye Yabancı sermaye Sermayenin birim arazi ve büyükbaģ hayvan birimine göre dağılımı Süt sığırcılığı üretim faaliyetinin ekonomik analizi Süt hayvanı varlığı ve süt üretimi Ġnek baģına ve bir litre süte düģen yem miktarı ĠĢletme masrafları DeğiĢen masraflar Sabit masraflar Toplam iģletme masrafları Gayrisafi üretim değeri Brüt kar Süt, PDKA ve gübre üretim maliyeti ĠĢletmelerde Süt Sığırcılığı Faaliyetinin Genel Yapısı ĠĢletmecilerin daha karlı bir süt sığırcılığı üretim faaliyeti hakkındaki düģüncelerinin bulanık eģli karģılaģtırma yöntemi ile analizi Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği Hakkında Üyelerin GörüĢleri Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliğine üye olan iģletmecilerin birlikten sağladığı hizmetler hakkındaki düģüncelerinin analizi Tarımsal Desteklemeler Hayvancılık desteklemeleri Ġncelenen iģletmelerde kullanılan hayvancılık destekleri Hayvancılık desteklerinin süt maliyeti ve brüt kar üzerine etkisi Etkinlik Ölçümleri Etkinlik Etkinsizlikten kaynaklanan kayıplar ÇeĢitli faktörlerin etkinlik üzerine etkisi ĠĢletmelerin etkin ve etkin olmama durumunu etkileyen faktörler vii

10 7. TARTIġMA VE SONUÇ KAYNAKLAR EK 1 Anket Soruları EK 2 Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği Ana SözleĢmesi EK 3 Ġstatistiki Testler ÖZGEÇMĠġ viii

11 ġekġller DĠZĠNĠ ġekil 3.1 A ve B arasında karģılaģtırma yapmak amacıyla kullanılan bulanık eģleme ġekil 5.1 Amasya ilinin coğrafi konumu ve idari bölünüģü ix

12 ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ Çizelge 4.1 Türkiye de sığırcılıkta sağılan hayvan sayısı süt üretimi Çizelge 4.2 Türkiye de iģletme geniģlik gruplarına göre büyükbaģ hayvan sayısı Çizelge 5.1 Amasya iline ait meteorolojik veriler Çizelge 5.2 Amasya ilinin agro-ekolojik alt bölgeleri Çizelge 5.3 Amasya ilinin nüfusu Çizelge 5.4 Amasya ilinde nüfusun ilçeler itibariyle dağılımı Çizelge 5.5 Amasya ili eğitim ve öğretim durumu Çizelge 5.6 Amasya Üniversitesi eğitim ve öğretim durumu Çizelge 5.7 Amasya ilinde gayri safi yurtiçi hasıla Çizelge 5.8 Amasya ilinde iktisadi faaliyet kollarına göre gayri safi yurtiçi hasıla Çizelge 5.9 Amasya ili ve ilçelerinin arazi dağılımı Çizelge 5.10 Amasya ili tarım alanlarının dağılımı Çizelge 5.11 Amasya ili tarım alanlarının kuru - sulu oluģuna göre dağılımı Çizelge 5.12 Tarımsal sulamayı gerçekleģtiren kurumlar Çizelge 5.13 Amasya ilinde alt bölgeler ve üretim biçimine göre iģletme sayıları Çizelge 5.14 Amasya ili arazi büyüklüklerine göre iģletme sayıları Çizelge 5.15 Amasya ili yılı tarla bitkileri ekiliģ alanı, üretim miktarı ve değeri Çizelge 5.16 Amasya ili sebze ürünleri ekiliģ alanı, üretim miktarı ve değeri Çizelge 5.17 Amasya ili sera alanları, üretim miktarı ve değeri Çizelge 5.18 Amasya ili yılı meyve dikim alanları, üretim miktarı ve değeri Çizelge 5.19 Türkiye ve Amasya ilindeki hayvan varlığı Çizelge 5.20 Amasya ili hayvan sayısı, hayvansal ürünler miktarı ve değeri Çizelge 5.21 Türkiye ve Amasya da toplam süt üretimi ve çeģitli türlerin payı Çizelge 5.22 Amasya da kültür balıkçılığı yapan iģletmeler Çizelge 6.1 Nüfusun yaģ grupları ve cinsiyete göre dağılımı Çizelge 6.2 Nüfusun eğitim durumu Çizelge 6.3 ĠĢletmecilerin yaģı Çizelge 6.4 ĠĢletmecilerin eğitim durumu Çizelge 6.5 Aile iģgücü varlığı x

13 Çizelge 6.6 Süt sığırcılığı üretim dalında kullanılan aile iģgücü, yabancı iģgücü ve toplam iģgücü varlığı Çizelge 6.7 Aile iģgücünün süt sığırcılığında çalıģtığı gün sayısı Çizelge 6.8 Süt sığırcılığında günlük iģlere göre iģgücü istekleri Çizelge 6.9 Arazi mülkiyeti ve tasarruf durumu Çizelge 6.10 ĠĢletme arazisinin sulama durumuna göre dağılımı Çizelge 6.11 Yem bitkileri ekim alanı Çizelge 6.12 Yem için kullanılan tarla bitkileri ekim alanı Çizelge 6.13 Tarla bitkileri ve yem bitkileri verimi Çizelge 6.14 Tasarruf Ģekillerine göre toprak sermayesi Çizelge 6.15 Bina sermayesi Çizelge 6.16 Barınak tiplerine göre ahır kapasiteleri ve BBHB baģına düģen alanlar Çizelge 6.17 Ahırların tiplerine göre dağılımı Çizelge 6.18 Arazi (çiftlik) sermayesi Çizelge 6.19 Alet-makine sermayesi Çizelge 6.20 Hayvan sermayesi Çizelge 6.21 Malzeme mühimmat (yardımcı maddeler) sermayesi Çizelge 6.22 Para sermayesi Çizelge 6.23 ĠĢletme sermayesi Çizelge 6.24 Aktif ve pasif sermaye Çizelge 6.25 Borçlar ve borç kaynakları Çizelge 6.26 Yabancı sermayenin dağılımı Çizelge 6.27 Sermayenin 1 dekara ve 1 BBHB ne düģen miktarı Çizelge 6.28 Sağılan hayvan sayısı, süt üretimi ve verimi Çizelge 6.29 ĠĢletmelerde inek baģına, BBHB ne ve 1lt süte düģen yem tüketimi Çizelge 6.30 DeğiĢen masraflar Çizelge 6.31 Yem bitkileri değiģen masrafları Çizelge 6.32 Sabit masraflar Çizelge 6.33 ĠĢletme masrafları Çizelge 6.34 Gayri safi üretim değeri Çizelge 6.35 BBHB ne düģen gayri safi üretim değeri Çizelge 6.36 Net Kar ve Nispi Kar xi

14 Çizelge 6.37 Brüt kar Çizelge 6.38 Nispi SatıĢ Değerleri Yöntemi ne göre birim süt maliyeti Çizelge 6.39 Üretici örgütlerine üye olma ve faydalanma durumu Çizelge 6.40 Üretici örgütleri ile iliģki sıklığı Çizelge 6.41 Süt sığırcılığı deneyimi Çizelge 6.42 Üye olan iģletmelerde süt sığırcılığı ile ilgili tutulan kayıtlar Çizelge 6.43 Süt sığırcılığı ile ilgili kayıt tutmama nedenleri Çizelge 6.44 Ortak kullanıma ait mera ya da otlaktan faydalanma durumu Çizelge 6.45 Ortak kullanıma ait mera ya da otlaklardan faydalanma sıklığı Çizelge 6.46 Silaj yapma durumu Çizelge 6.47 Silaj yapmama nedenleri Çizelge 6.48 Veterinerlik hizmeti alma durumu Çizelge 6.49 Süt hayvanlarının temin edildiği yerler Çizelge 6.50 Sütün satıldığı yerler Çizelge 6.51 Süt sığırcılığı ile ilgili teknik bilgi kaynakları Çizelge 6.52 Süt sığırcılığı üretim faaliyeti ile ilgili sorunlar Çizelge 6.53 Süt sığırcılığı üretim faaliyeti ile ilgili beklentiler Çizelge 6.54 Süt sığırcılığından memnun olma durumu Çizelge 6.55 Süt sığırcılığından memnun olmama nedenleri Çizelge 6.56 Hayvanların sigortalı olup olmama durumu Çizelge 6.57 Sigorta yaptırmama nedeni Çizelge 6.58 Daha önce hayvan sigortası yaptırma durumu Çizelge 6.59 Süt sığırcılığı ile ilgili bir sorun olduğunda öncelikli baģvurulan yerler. 140 Çizelge 6.60 Üye olan iģletmelerdeki iģletmecilere göre daha karlı bir süt sığırcılığı üretim faaliyeti için faktörlerin önem karģılaģtırması Çizelge 6.61 Üye olmayan iģletmelerdeki iģletmecilere göre daha karlı bir süt sığırcılığı üretim faaliyeti için önemli olan faktörler Çizelge 6.62 DeğiĢken tanımlamaları Çizelge 6.63 ĠĢletmecilerin daha karlı bir süt sığırcılığı üretim faaliyeti için önemli olan faktörlere iliģkin tobit analizi sonuçları Çizelge 6.64.DSYB ye üye olmayan iģletmelerin üye olmama nedenleri Çizelge 6.65.DSYB ne üye olmayı etkileyen faktörler xii

15 Çizelge 6.66 ĠĢletmecilerin üye olma ve üye olmama durumunu etkileyen faktörler Çizelge 6.67 ĠĢletmecilerin ADSYB ne üye olma Ģekilleri Çizelge 6.68 ADSYB nin süt sığırcılığı ile ilgili beklentileri karģılama durumu Çizelge 6.69 ADSYB nin iģletmecilerin beklentilerini karģılamama nedenleri Çizelge 6.70 ĠĢletmecilerin gelirinin artmasına neden olan ADSYB hizmetleri Çizelge 6.71 ADSYB nin daha iyi hizmet verebilmesi için üye olan iģletmecilerin önerileri Çizelge 6.72 Üye olan iģletmelerdeki iģletmecilerin ADSYB nden sağladığı hizmetlerin önem karģılaģtırması Çizelge 6.73 DeğiĢken tanımlamaları Çizelge 6.74 ĠĢletmecilerin daha karlı bir süt sığırcılığı üretim faaliyeti için önemli olan faktörlere iliģkin tobit analizi sonuçları Çizelge 6.75 Türkiye de 2008 yılı kültür ırkı ve kültür ırkı melezi sığır yetiģtiriciliği desteği Çizelge 6.76 Türkiye de 2008 yılında süte verilen desteklemeler Çizelge 6.77 Türkiye de 2008 yılında yem bitkileri üretimi desteği Çizelge 6.78 Ġncelenen iģletmelerde yem bitkileri üretim desteğinden faydalanma durumu Çizelge 6.79 Ġncelenen iģletmelerin aldığı yem bitkileri üretim desteği Çizelge 6.80 Yem bitkisi üretim desteklerinin kullanıldığı yerler Çizelge 6.81 Ġncelenen iģletmelerin kullandığı hayvancılık destekleri Çizelge 6.82 Hayvancılık desteklerinin kullanıldığı yerler Çizelge 6.83 Hayvancılık desteklerinin iģletmecilerin üretime yönelik planlarını değiģtirme durumu Çizelge 6.84 ĠĢletmecilerin üretime yönelik planlarının değiģme Ģekli Çizelge 6.85 Yem bitkileri ekim alanlarının 2000 yılından bu yana artma durumu Çizelge 6.86 Yem bitkileri ekim alanlarında 2000 yılından beri görülen artıģ oranları Çizelge 6.87 ĠĢletmecilerin destek ödemelerinde, baģvuruda vs. karģılaģtığı sorunlar. 162 Çizelge 6.88 ĠĢletmecilerin hayvancılık desteklerinin daha etkin olması için önerileri 163 Çizelge 6.89 Suni tohumlama sonucu doğan hayvan varlığı xiii

16 Çizelge 6.90 Suni tohumlama sonucu doğan hayvanlarda süt veriminde artıģ olma durumu Çizelge 6.91 Süt fiyatları değiģiminin iģletmelerde üretim seviyesini etkileme durumu Çizelge 6.92 Hayvancılığa yönelik destekler göz önüne alındığında hesaplanan süt maliyeti Çizelge 6.93 ĠĢletmelerde süt maliyeti karģılaģtırması Çizelge 6.94 Hayvancılık ve yem bitkileri destekleri göz önüne alındığında brüt kar. 166 Çizelge 6.95 ĠĢletmelerde brüt kar karģılaģtırması Çizelge 6.96 ĠĢletmelerde etkinlik sonuçları Çizelge 6.97 Etkin iģletme sayıları Çizelge 6.98 ĠĢletmelerde sağılan hayvan sayısına göre etkinlik sonuçları Çizelge 6.99 ĠĢletme gruplarına göre etkinlik sonuçları Çizelge ĠĢletme gruplarına göre etkin iģletme sayıları Çizelge ĠĢletme grupları ve etkinliğe göre sağılan hayvan sayıları Çizelge ĠĢletmeler genelinde girdi kayıpları Çizelge ÇeĢitli faktörlerin ekonomik etkinlik üzerine etkisi Çizelge ĠĢletmelerin etkin ve etkin olmama durumunu etkileyen faktörler xiv

17 1. GĠRĠġ 1.1 Konunun Önemi Hayvancılık sektörünün temel iģlevi, gıda maddesi üretimidir. Hayvansal kökenli gıda maddelerinin, birçok üstün özelliğe sahip olduğu bilinmekte ve dengeli bir beslenmeden söz edebilmek için günlük protein ihtiyacının %40-60 ının, hayvansal kökenli besin maddelerinden sağlanması önerilmektedir (Anonim, 2006). Ġnsanların yeterli ve dengeli beslenmesinde önemli rolü bulunan hayvancılık sektörü ulusal geliri ve istihdamı artırmak, et, süt, tekstil, deri, kozmetik ve ilaç sanayi dallarına hammadde sağlamak ve dengeli kalkınmaya katkıda bulunmak, kırsal alandaki açık ve gizli iģsizliği azaltmak ve önlemek, kalkınma ve sanayileģme finansmanını öz kaynaklara dayandırmak, ihracat yoluyla döviz gelirlerini artırmak, göç olaylarını ve bunun ortaya çıkardığı sosyal sıkıntıları azaltmak ve önlemek gibi önemli ekonomik ve sosyal fonksiyonlara sahiptir. Türkiye de hayvancılık, ulusal ekonomide ve tarım sektöründe önemli bir yere ve potansiyele sahip bulunmaktadır. Devlet Ġstatistik Enstitüsü tarafından 2001 yılında gerçekleģtirilen Genel Tarım Sayımı Tarımsal ĠĢletmeler Anketi sonuçlarına göre; Türkiye deki toplam iģletme sayısı iken, bitkisel üretim ve hayvancılık yapan iģletme sayısı , yalnızca bitkisel üretim yapan iģletme sayısı , yalnızca hayvancılık yapan iģletme sayısı dur (Anonim, 2009f). Türkiye de hayvansal üretim değerinin tarımsal üretim değeri içindeki payı 2008 yılında %26,5 düzeyindedir. Toplam hayvansal üretim değerinin %42 si ise sadece sütten sağlanmaktadır. Türkiye de 2008 yılı süt üretimi 12 milyar litre olup ve bu miktar Türkiye yi dünya sıralamasında 8 büyük süt üreticisi ülke konumuna yerleģtirmektedir (Anonim, 2010a). 1

18 Üretilen toplam süt miktarının %92,2 si inek, %6,1 i koyun, %1,97 si ise keçi ve manda sütüdür (Anonim, 2009g). GeliĢmiĢ ülkelerde olduğu gibi, Türkiye de de üretilen süt miktarının önemli bir kısmı inek sütünden oluģmaktadır. Toplam inek sütü üretiminin 2008 yılında %47,8 ini kültür, %40,2 sini melez, ve %12 sini yerli ırklardan sağlanmaktadır. Türkiye Ġstatistik Kurumunun 2006 yılında yaptığı Tarımsal ĠĢletme Yapı AraĢtırmasına göre; Türkiye de büyükbaģ hayvanı bulunan iģletmelerin %59,7 si 1 4 hayvana sahipken bu iģletmelerde bulunan hayvanların toplam büyükbaģ hayvan sayısına oranı %21,6 dır. Bu da büyükbaģ hayvancılıkta iģletmelerin oldukça büyük bölümünde hayvan varlığının az, dolayısıyla sürü büyüklüğününde çok küçük olduğunu göstermektedir. BüyükbaĢ hayvancılık yapan iģletmelerde 1 49 baģ hayvanı bulunan iģletmelerin toplam hayvan sayısının %91 ine sahip olması ise bu iģletmelerin uzmanlaģmıģ hayvancılık iģletmeleri dahi olsa büyük ölçekli olmadığını göstermektedir. Küçük tarım iģletmelerinin yapısal dezavantajlarının ortadan kaldırılması, ekonomik açıdan güçlendirilmeleri ve kırsal alanda sürdürülebilir kalkınmayı sağlayacak en önemli araçlardan biri üretici örgütleridir. Türkiye hayvancılığında; iģletmelerin küçük ölçekli olması, çevresel ve genetik nedenlerden kaynaklanan verim düģüklüğü, finansman yetersizliği, pazarlama sorunları, hijyen ve kaliteye iliģkin sorunlar, üreticilerin ürününü eder fiyata satamaması, girdi fiyatlarının ve dolayısı ile üretim maliyetlerinin yüksekliği, eğitim ve yayım hizmetlerinin yetersizliği ve üreticilerin bilgi ve teknoloji kullanımında yetersiz kalmaları gibi sorunları nedeniyle, üretimden pazarlamaya kadar olan süreçte, üreticilerin sorunlarına çözüm getirebilecek, birbirleriyle koordineli, güçlü ve ayakları üzerinde durabilen, teknik ve idari alt yapısı güçlendirilmiģ örgütlerin oluģturulması kaçınılmazdır. Türkiyede üreticilerin örgütlenmesi Ģimdiki haliyle, kooperatifler ve yetiģtirici birlikleri Ģeklinde gerçekleģmektedir. Türkiye deki üretici birliklerinden biri olan Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birlikleri (DSYB) hakkındaki kanun tasarısı 8 Mart 1995 tarih ve sayılı Resmi Gazete de 2

19 yayınlanarak yürürlüğe girmiģtir. DSYB; yetiģtiricilerin kendi aralarında teģkilatlanarak, üstün verimli hayvanların yetiģtirilmesi için yurt içinde yetiģtirilen ya da yurt dıģından ithal edilen ırkların genetik potansiyellerinin geliģtirilmesi, verimlerini arttırılması, bunların soy kütüğü ve verim kayıtlarının tutulması, hayvanlarla ilgili sağlık ve sigorta iģlemlerinin yürütülmesi, üyelerinin eğitimlerinin sağlanması, ihtiyaçlarının temin ve tedariki ile ürünlerinin yurt içinde ve dıģında pazarlanması, üretim maliyetlerinin düģürülmesi ve ürünlerinin değerlendirilmesi için gerekli tesislerin kurulması ve iģletilmesi amacıyla kurulan örgütlerdir. Türkiye de süt sığırcılığının dolayısıyla hayvancılığın geliģtirilmesi ve verimliliğin artırılabilmesi için yapılacakların baģında ülkedeki mevcut süt sığırı varlığının genotip özelliklerinin iyileģtirilmesi gelir. Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Merkez Birliği (DSYMB), bu amaçla gerek yurt içinde yetiģtirilen gerek yurt dıģından ithal edilen ve gerekse yerli ırkların genetik özelliklerinin geliģtirilmesi için çeģitli çalıģmalar yapmaktadır. Bu çalıģmaların değerlendirilmesi ve verimlilik düzeyleri üzerindeki etkilerinin ortaya konulabilmesi, Türkiye nin çeģitli bölgelerinde, üstün verimli damızlık süt sığırı kullanarak süt sığırcılığı yapan iģletmeler ile diğer iģletmelerin süt sığırcılığı faaliyetlerinin karģılaģtırılması ile olanaklı olabilecektir. Bu nedenle, bu konuda yapılacak çalıģmaların artırılmasıyla DSYB lerinin üretici faaliyetlerine etkileri ortaya konulabilecektir. Bu araģtırmada, çalıģma alanı olarak, geleneksel ve modern süt sığırcılığı faaliyetleri yapan iģletmelerin bir arada bulunduğu Amasya ili seçilmiģtir. Amasya ili büyükbaģ hayvan varlığı bakımından Türkiye hayvan varlığının yaklaģık %1,2 sini oluģturmaktadır. Amasya da 2008 yılı verilerine göre, adet sığır bulunmaktadır. Amasya da yetiģtiricilerin kendi aralarında teģkilatlanarak yüksek verimli damızlık süt sığırı yetiģtirilmesi amacı ile 1998 yılında kurulan Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği (ADSYB) yürüttüğü projeler ve yaptığı çalıģmalar ile bölge hayvancılığına katkıda bulunmaktadır. ADSYB ne, 2008 yılı temmuz ayı itibariyle 750 iģletme, 6 Ģirket ve 25 Tarımsal Kalkınma Kooperatifi üyedir. 3

20 ADSYB nin yöre çiftçilerine ekonomik etkilerinin analizinin yapıldığı bu araģtırmanın sonuçları Amasya ili süt sığırcılığı yapısının ortaya çıkması bakımından yararlı olacak, birliğin bölge hayvancılığına olan katkılarının artırılabilmesi ve örgütlenmenin geliģmesine yönelik politikaların saptanması için ıģık tutacaktır. 1.2 ÇalıĢmanın Amacı Bu çalıģmanın temel amacı, ADSYB nin yörede geçimini süt sığırcılığından sağlayan iģletmeler üzerine olan ekonomik etkilerinin analizinin yapılmasıdır. Bu temel amaca ulaģmak için belirlenen alt amaçlar; süt sığırcılığı iģletmelerinin yapısal özelliklerinin ortaya koyulması, fiziki girdi kullanım miktarlarının belirlenerek girdi kullanımındaki etkinliğin ölçülmesi, birim süt maliyetinin hesaplanması ve yapılan hayvancılık desteklemelerinin üretici gelirine olan etkisinin analiz edilmesidir. 1.3 ÇalıĢmanın Kapsamı Bu çalıģma 6 ana bölümden oluģmaktadır. ilk bölüm olan giriģ te, Türkiye de hayvancılığın sosyo-ekonomik açıdan durumuna, hayvancılık sektöründe örgütlenmenin önemine ve DSYB nin yerine değinilmiģtir. Ġkinci bölümde, kaynak özetleri yer almaktadır. Bu bölümde süt sığırcılığı iģletmelerinin ekonomik analizi ve örgütlenmenin süt sığırcılığı iģletmeleri üzerine sosyal ve ekonomik etkilerini araģtıran, ayrıca kullanılan analizlerle ilgili yerli ve yabancı kaynaklar incelenerek özetlenmiģtir. Üçüncü bölümde, araģtırmada kullanılan materyal ve yöntem hakkında bilgi verilmektedir. Dördüncü bölümde, tarımda örgütlenmenin önemine, Türkiye de süt sığırcılığının genel durumuna ve DSYB hakkındaki bilgilere yer verilmiģtir. 4

21 BeĢinci bölüm, araģtırma bölgesinin tanıtımı amacıyla, bölgenin nüfus, ekonomik, coğrafi ve tarımsal yapısı hakkında verilen bilgileri kapsamaktadır. AraĢtırma bulguları adı altında yer alan altıncı bölümde, iģletmelerin sosyo-ekonomik analizine, iģletmelerde süt sığırcılığı faaliyetinin genel yapısına, ADSYB hakkında üyelerin görüģlerine, tarımsal desteklemelere ve yapılan etkinlik ölçümlerine yer verilmiģtir. Son bölüm olan tartıģma ve sonuç ta, tez çalıģması ile elde edilen bulguların literatürdeki çalıģmalar ile karģılaģtırılması ve öneriler yer almaktadır. 5

22 2. KAYNAK ÖZETLERĠ Price ve Peters (1985), Tarımsal Kooperatifler ve Çiftçiler adlı çalıģmalarında, kooperatif ortaklığı ve ortakların yönetime katılımı konusunda 400 Galili çiftçiden bilgi toplamıģlar ve özellikle kooperatiflere katlımın tarım iģletmelerinin performansına etkileri hakkındaki çiftçi görüģleri üzerinde durmuģlardır. Kooperatifleri çiftçiye girdi sağlayanlar ve ürünün alım satımı ile uğraģan pazarlama kurumları olarak ikiye ayırmıģlardır. Girdi kooperatiflerine katılan çiftçiler, bu kooperatiften sağladıkları faydaları azalan girdi maliyetleri, güvenilirlik gibi ekstra faydalar olmak üzere on madde de toplamıģlardır. Pazarlama kooperatiflerine ortaklığın avantajları ise ürünlerin daha iyi fiyatla alınması ve zamandan tasarruf olarak belirlenmiģtir. Ġnan (1987), Tekirdağ ilinde yaptığı araģtırmada, süt sığırcılığı iģletmelerinin ekonomik yapısını incelemiģ ve iģletmeler için optimum iģletme planları saptamıģtır. ÇalıĢmada kültür ırkının hakim olduğu 110 iģletmeden tabakalı örnekleme ile 48 iģletme seçilmiģ ve bu iģletmeler büyüklüğüne göre, 1 5 baģ, 6 10 baģ 11-+ inek grubu olarak üç gruba ayrılmıģtır. Bulgulara göre, inek baģına yıllık süt verimi 2312 kg, günlük süt verimi 9,86 kg olup 1 kg kesif yemle elde edilen süt miktarı 1,71 kg olarak bulunmuģtur. ĠĢletmelerin %75,6 sında traktör, %22,9 unda sağım makinesi bulunmaktadır. Çiftçilere göre süt üretimini geliģtirmede rol oynayan en önemli faktör, kaliteli fabrika yemidir. Bunu, yüksek süt fiyatı, ucuz yem, süt fiyatlarında istikrar, kültür ırkları, iģletme kredisi izlemektedir. Tauer ve Belbase (1987), çalıģmalarında, New York süt iģletmelerinin teknik etkinlikleri 432 gözlem için 1984 yılı kayıtları kullanılarak Frontier Production Function Sınırlı Üretim Fonksiyonu ve Corrected Ordinary Least Squares - DüzenlenmiĢ Sıradan En Küçük Kareler yöntemleri ile tahmin edilmiģtir. ÇalıĢmada, bağımlı değiģken olarak süt iģletmelerinin toplam üretim değeri dikkate alınırken, üretim fonksiyonunun tahmininde 7 girdi dikkate alınmıģtır. Bunlar, yabancı iģgücü, aile iģgücü, yem, alet-makine masrafları, hayvancılık harcamaları (suni tohumlama, veteriner vb), bina masrafları ve diğer masraflardır. ÇalıĢmanın sonucunda, iģletmelerin 6

23 %69 unun etkin olarak çalıģtığı, iģletme düzeyindeki iyileģtirmelerle teknik etkinliğin artabileceği vurgulanmıģtır. Kumbhakar (1993), Utah ta, büyük, orta ve küçük ölçekli süt sığırcılık iģletmelerinde, girdi fiyatlarındaki artıģ-azalıģ ile destekleme fiyatlarının azalmasının iģletme kârlılığı üzerine etkisini araģtırmıģtır. Küçük ölçekli iģletmelerin, orta ve büyük ölçekli iģletmelere oranla daha az kârlı olduğu ve bu iģletmelerin destekleme fiyatlarındaki dalgalanmalardan veya girdi fiyatlarındaki yükselmeden daha fazla etkilendikleri sonucuna varmıģtır. Nicholson vd. (1993), çalıģmalarında Newyork ve Ontario süt sığırcılığı iģletmelerinin karģılaģtırmalı olarak incelenmiģler; ABD nin Newyork kenti ile Kanada nın Ontario kenti süt sığırcılığı iģletmelerinin özellikleri, gelirleri, üretim maliyetleri, kârlılık ve etkinlik ölçütlerini karģılaģtırmıģlardır. AraĢtırıcılar, inek baģına süt üretimi ile iģletme baģına satılan süt miktarının Newyork süt sığırcılığı iģletmelerinde daha yüksek olduğunu bulmuģlardır. Bununla birlikte 45,4 kg sütten elde edilen gelirin Ontario da Newyork tan 3 dolar daha yüksek, iģletme masraflarının dolar (%8-6) arasında Ontarıo da daha yüksek, toplam maliyetlerin (sermaye faizi, iģçilik, yönetim giderleri) Newyork süt sığırcılık iģletmelerinde 5-6 dolar daha düģük olduğunu tesbit etmiģlerdir. Diğer yandan Newyork süt sığırcılık iģletmelerinin iģgücü kullanımında ve yem girdisi kullanımında daha etkin olduğu belirtilmiģtir. Saner (1993), Ġzmir yöresinde özellikle kültür ırkı ve melezlerine yer veren, pazara yönelik süt sığırcılığı yapan 109 iģletmeyi beģ büyüklük grubu altında inceleyen araģtırmada, iģletmeler teknik ve ekonomik yönden değerlendirilmiģ, gerek bütünsel olarak, gerekse süt sığırcılığı üretim dalı bazında analiz edilmiģtir. Süt sığırcılığı faaliyetlerinde iģletmelerin genel olarak zarar ettikleri görülmüģtür. Ancak baģlık üçüncü gruptaki iģletmelerde süt sığırcılığı üretim dalının net çiftlik gelirinin pozitif olduğu ve süt maliyetinin daha düģük olduğu belirlenmiģtir. ĠĢletmelerin çeģitli kriterlere göre baģarı ve varyans analizleri yapılmıģtır. Yapılan regresyon analizleri ile süt maliyetine ve karlılığa etki eden faktörler belirlenmiģtir. Yörede süt sığırcılığının sorunları ortaya konularak çözümler getirilmeye çalıģılmıģtır. Gerek süt maliyeti ve 7

24 gerekse ekonomik ve mali rantabilite yönünden avantajlı olan baģlık üçüncü grubun Ġzmir yöresi için uygun iģletme büyüklüğü olabileceği önerilmiģtir. ErkuĢ vd. (1996), çalıģmalarında ithal süt hayvanları ve kültür melezi hayvanlar ile yapılan süt sığırcılığı faaliyetlerini Tekirdağ örneği çerçevesinde karģılaģtırmalı olarak analiz etmeyi amaçlamıģlardır. AraĢtırma sonuçlarına göre, ithal damızlık hayvanlarla süt sığırcılığında birim hayvan baģına gayri safi üretim değeri, kültür melezine oranla %29,47 daha yüksek olarak tespit edilmiģtir. Ġthal damızlık süt sığırcılığı iģletmelerinde büyükbaģ hayvan birimi (BBHB) ne düģen net kar, saf hasıla ve rantabilite oranları kültür melezi iģletmelerinden daha düģük olarak bulunmuģtur. Bu durum ithal damızlık süt sığırcılığı iģletmelerinde üretim masraflarının nispeten yüksek olmasına bağlanmıģtır. Fidan (1996), Kütahya ilinde yaptığı araģtırmada; Merkez ilçede pazara yönelik süt sığırcılığına yer veren tarım iģletmelerinde toplam gayrisafi üretim değerinin %68.49 unu hayvansal üretimin oluģturduğunu belirlemiģtir. Ayrıca 1 8 baģlık süt sığırcılık iģletmelerinde toplam gelirin %60.88 inin süt geliri, %37.51 inin hayvan envanter kıymet artıģı, %1.54 ünün gübre gelirinden oluģtuğu tespit edilmiģtir. 9 baģtan daha büyük iģletmelerde ise bu oranlar sırasıyla %60.42, %37.91, %1.60 tır. Turan (1997), tarafından, süt sığırcılığı yapan tarım iģletmeleri üzerine kooperatifleģmenin etkileri, ÇerkeĢ ilçesi örneği çerçevesinde analiz edilmiģtir. ÇalıĢmada kooperatife ortak olan ve olmayan süt sığırcılığı iģletmeleri büyüklük grupları itibariyle karģılaģtırılmıģtır. Ayrıca kooperatif ortaklarının yıllık faaliyet sonuçları ve kooperatif ortak iliģkileri ortaya konulmuģtur. Aktif sermayenin, kooperatife ortak olan süt sığırcılığı iģletmelerinde ortak olmayanlara göre %28,18 oranında yüksek olduğu, iģletme sermayesinin %35,39 ve yabancı sermayenin %4,94 oranında fazla olduğu sonucu bulunmuģtur. Kooperatif ortak iliģkilerinin artan hızda devam ettiğini, üretim maliyeti ve rantabilite gibi göstergelerin yüksek olmasının ise, kooperatifin dolaylı ve dolaysız etkisinin olduğunu gösterdiğini ifade etmiģtir. 8

25 Talim vd. (1998), çalıģmalarında Türk-Anafi Projesi kapsamında Ege Bölgesinde Ġzmir, Manisa ve Balıkesir illerinde üç yıl ve daha uzun bir süreden beri faaliyet yapan ihtisaslaģmıģ süt sığırcılığı iģletmelerinin analizini yapmıģlardır. AraĢtırmanın verileri, sadece süt sığırcılığı üretim dalı bazında iģletme büyüklük grupları itibariyle ve illere göre analiz edilmiģtir. AraĢtırmada elde edilen bulgular, incelenen iģletmelerde süt veriminde belirgin bir artıģ sağlandığını, iģletmelerin damızlık niteliğe ulaģtığını, modernleģme sürecine girdiğini ve ekonomik bakımdan yaģayabilir nitelik kazandığını göstermektedir. Ayrıca kaba yemini kendi yetiģtiren ve esas itibariyle aile iģgücünden yararlanan iģletmelerin maliyet ve karlılık açısından daha avantajlı oldukları ortaya çıkmıģ olup, örgütlenme eksikliğinden kaynaklanan sorunlar nedeniyle pazarlamada bir geliģme sürecinin yaģanmadığı belirtilmiģtir. Günden (1999), çalıģmasında, Menemen yöresindeki pamuk üretiminde veri zarflama yöntemini kullanarak teknik etkinliğin ölçülmesi ve etkinsizlikten kaynaklanan üretim ve girdi kayıplarını ortaya koymayı amaçlamıģtır. Bu çerçevede teknik etkinlik, önce girdiye yönelik, daha sonra ise çıktıya yönelik olmak üzere iki farklı yaklaģımla hesaplanmıģtır. ÇalıĢma sonucunda, yörede teknik etkinsizliğin olduğu saptanmıģtır. Etkinsizlikten kaynaklanan üretim ve girdi kayıplarının olduğu belirlenmiģ ve bu kayıplar, hem miktar ve hem de değer olarak hesaplanmıģtır. Günlü vd. (2001), yaptıkları araģtırmada Afyon ili süt sığırcılık iģletmelerinde anket yolu ile derlenen veriler yardımıyla kaynak kullanımında etkinlik düzeylerini araģtırmıģlardır. Maliyeti oluģturan masraf unsurlarının oransal dağılımı yem %58,45, iģçilik %15,65, veteriner sağlık, bakım onarım, amortisman ve diğer cari giderler sırasıyla; %58,01, %22,73, %16,95 ve %2,28 olarak hesaplanmıģtır. Gelir kalemlerinin oransal dağılımı süt, buzağı, envanter değer artıģı ve buzağı gelirleri sırasıyla; %58,01, %22,73, %16,95 ve %2,28 olarak hesaplanmıģtır. Hayvan baģına günlük süt verimi ortalama 13,9 kg, hayvan baģına kaba ve kesif yem tüketimi 5,1 kg ve 7,64 kg bulunmuģtur. Süt sığırcılığı iģletmelerinde ölçek verimi 0,82 olarak tespit edilmiģtir. Demirkol (2001) un yaptığı araģtırmada, Edirne, Kırklareli ve Tekirdağ illeri DSYB ne üye olan iģletmeler incelenmiģ, bu iģletmelerin ekonomik yapıları, yıllık faaliyet 9

26 sonuçları saptanmıģtır. Üye iģletmelerden optimum dağıtım kriterine göre örnekleme yapılarak belirlenen 121 iģletmeden anket yolu ile toplanan veriler değerlendirilmiģtir. ĠĢletmelerde toplam gayrisafi üretim değerinin %36,8 i bitkisel üretimden sağlanırken, %63,2 si hayvansal üretimden elde edilmiģtir. Tekirdağ ilindeki iģletmelerin diğer illere göre gerek yatırım sermayesi, gerek öz sermaye karlılık oranları ve gerekse EĠB baģına kar payları diğer illerden daha yüksek bir karlılık oranına sahip olduğu göze çarpmaktadır. Özel (2001), Edirne Ġli Holstein Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliğinin Hizmetlerinin Değerlendirilmesi adlı çalıģmasında birliğe üye olan ve geçimini süt sığırcılığından sağlayan yetiģtiricilere yönelik birlik hizmetlerini değerlendirerek, sorunlara çözüm önerileri getirmeyi amaçlamıģtır yılında 20 üye ile çalıģmalarına baģlayan birliğin 2000 yılı sonu itibariyle 284 üye sayısına ulaģmasındaki en büyük etken piyasa fiyatı üzerinden pazarlanan damızlık düve satıģlarıdır. Ayrıca verilen hizmetlerden biri olan soy kütüğü kayıtlarının tutulması ile mevcut hayvanlar kayıt altına alınmıģtır. Verilen teknik hizmetlerin baģında zooteknistler tarafından hazırlanan rasyonlar ve silaj üretiminin arttırılması yönünde yapılan çalıģmalar vardır. Böylece baģlangıçta kg/yıl olan süt verimleri, kg/yıl a yükselmiģtir. Jeffrey ve Grant (2001), Kanada-Alberta süt üreticilerinin maliyet etkinliklerini ve rekabet edebilirliklerini süt üretimi ve üreticilerin fiziksel ve ekonomik etkinlikleri ile bağlantılı olarak tahmin etmek suretiyle değerlendirmiģlerdir. Sonuçlar verimlilik ve iģletme büyüklüğünün süt üretimi üzerine olan etkisini desteklemektedir. Artan sürü büyüklüğü, iģgücü verimliliği ve daha düģük iģgücü giderleri arasında bir bağlantı olduğu analizde tespit edilmiģtir. Özellikle iģletme masrafları 90 dan fazla ineğe sahip büyük iģletmelerde daha düģüktür. ġahin (2001), Kayseri Ġlinde Süt Sığırcılığı Yapan ĠĢletmelerin Yapısal Özellikleri ve Pazarlama Sorunları adlı çalıģmasında Sarıoğlan Süt Toplama Merkezine süt satan 46 iģletme ile görüģmüģ ve iģletmeleri hayvan sayısını göz önüne alarak 3 tabakaya ayırmıģtır. ÇalıĢmanın sonuçlarına göre, iģletmelerin ortalama arazi geniģliği 142,3 da dır. Toplam arazinin %11,7 si yem bitkilerine ayrılmıģtır. ĠĢletme baģına ortalama 10

27 süt üretimi kg dır. Süt sığırcılığı iģletme giderleri içinde yem masrafları %86,6, iģgücü masrafı %5,2, sağlık harcamaları %1,9 ve diğer harcamalar %1,8 oranında pay almaktadırlar. Analiz sonuçlarına göre, üç iģletme grubu arasında sosyo-ekonomik ve brüt kar bakımından farklılıklar olduğu belirlenmiģtir. Türkyılmaz ve Aral (2002) ın yaptıkları çalıģmada Aydın ili süt sığırcılık iģletmelerinde kaynak kullanımının etkinlik derecesi araģtırılmıģtır. Bu amaca ulaģmak için 89 adet süt sığırcılık iģletmesinin yıllarına ait verilerinden yararlanılmıģtır. Söz konusu verilerin analizinde Cobb-Douglas tipi üretim fonksiyonu modeli kullanılmıģtır. Buna göre maliyeti oluģturan masraf unsurları arasında; %62,60 ile yem ilk sırayı almakta, bunu %18,81 ile iģçilik, %6,89 ile amortismanlar izlemektedir. ĠĢletmelerin toplam gelirleri arasında süt satıģ geliri %62,9 ile ilk sırada yer almaktadır. Regresyon analizi sonuçlarına dayanarak; girdi unsurlarının marjinal değer prodüktivitesi yemde 1,2 iģçilikte 1,1 amortismanlarda 0,3 olarak hesaplanırken, ölçeğin sabit verimi 0,9 olarak tespit edilmiģtir. Bayramoğlu (2003), Konya ilinde yaptığı çalıģmada; kooperatif çatısı altında süt sığırcılığı yapan tarım iģletmelerinin ekonomik faaliyet sonuçlarını ortaya koymayı ve kaynak kullanmadaki etkinliklerini ölçmeyi amaçlamıģtır. ÇalıĢmada, iģletmelerin ortalama 57,69 da iģletme arazisine, 5,35 BBHB hayvan varlığına sahip olduğu tespit edilmiģ olup, iģletme baģına düģen gayrisafi üretim değerinin %53,43 ünü bitkisel üretim değeri ve %42,57 sini hayvansal üretim değeri oluģturmaktadır. Ayrıca yapılan fonksiyonel analiz sonucunda kesif yem ve kaba yem faktörlerinin kullanımının az olduğu ve artırılması gerektiği tespit edilmiģtir. Yapılan araģtırma sonucuna göre süt sığırcılığında kaynak kullanımının rasyonel olmadığı belirlenmiģtir. Savran (2003), Çanakkale ilinde Damızlık Süt Sığırı YetiĢtirici Birliklerine üye olan ve olmayan iģletmeleri teknik ve sosyal yönden karģılaģtırabilmek için dört ilçeden basit tesadüfi örnekleme yöntemi ile seçilen 90 iģletme ile anket yapmıģtır. Elde edilen verilerden iki grup arasında sosyal yönden belirgin bir farklılık bulunmamıģtır. Ancak teknik açıdan, iģletmelerin uyguladıkları aģım Ģekilleri, suni tohumlamada seçim 11

28 kararını etkileyen kiģi ve kuruluģlar ve hayvansal ürünlerini ne Ģekilde pazarladıkları konularında iki grup arasında istatistikî olarak fark bulunmuģtur. Yılmaz vd. (2003), Hatay ilinde projeli olarak ve ithal kültür ırkı damızlık materyal kullanarak faaliyet gösteren iģletmeler ile bunun dıģındaki iģletmelerin süt sığırcılığı faaliyetlerinin ve faktör verimliliklerinin karģılaģtırmalı analizini yapmıģlardır. ÇalıĢmada öncelikle iģletmelerin sosyo-ekonomik yapıları ile iģletme faaliyet sonuçları incelenmiģtir. Daha sonra süt sığırcılığı faaliyet kolunda girdi kullanımı, girdi kullanımının ekonomik sonuçları ve girdiler ile üretim arasındaki iliģkiler Cobb- Douglas üretim fonksiyonları kullanılarak değerlendirilmiģtir. ÇalıĢma sonucunda, projeli iģletmeler ile projesiz iģletmeler arasında iģgücü ve sermaye kullanımı ile yıllık faaliyet sonuçları konularında önemli farkların olduğu belirlenmiģtir. Toplam faktör verimliliği değerleri ve kısmi verimlilik oranları, genel olarak projesiz iģletmelerde verimlilik düzeyinin daha yüksek olduğunu göstermektedir. Lapar, Garcia, Aditto ve Suriya (2005), Kuzeydoğu Tayland daki 6 farklı bölgeden ve 130 küçük iģletmeden toplanan verilerle süt rekabet edebilirliliği ve maliyet etkinliği üzerine araģtırma yapmıģlardır. ĠĢletmelerin kesif yem bileģimlerine göre üç gruba ayrıldığı çalıģmada bulunan sonuçlara göre; maliyet etkinlik tahminleri bu bölgedeki süt iģletmelerinin maliyet etkinliğinde kayda değer bir artıģ olduğunu göstermektedir. Maliyet ortalama %26 kadar düģürülebilmektedir. Ampirik sonuçlar küçük iģletmelerin büyük iģletmelerden daha etkin olduğunu göstermektedir. Optimal süt ineği - sürü oranını korumayı sağlayan doğru sürü yönetimi ve buna eģlik eden bir verim artırıcı teknoloji, maliyet etkinliğini pekiģtirmektedir. Yayım hizmetleriyle ilgili yenilikler ve bunların ulaģtırılması gibi konuların daha fazla iģlenmesi küçük ölçekli süt iģletmeciliğinin sürekliliği açısından önem taģımaktadır. Nizam (2006), Aydın ilinde süt sığırcılığı yapan iģletmelerin yapısal özelliklerinin ve verimlilik düzeylerinin belirlediği araģtırmasında; Aydın ili Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği ne kayıtlı olan iģletmelerden tabakalı tesadüfî örnekleme yolu ile seçilen 100 iģletmeden elde ettiği verileri değerlendirmiģtir. ĠĢletmeler hayvan sayısı itibariyle 3 gruba ayrılmıģtır. ĠĢletmelerin temel yapısal özellikleri ortaya konulmuģ, 12

29 iģletme gruplarının ekonomik analizleri yapılmıģ, kısmi verimlilikleri ve etkinlikleri analiz edilmiģtir. Sonuçlara göre; iģletmelerin etkinlik ortalamaları %79,43 bulunmuģtur. Etkinlik değerini maksimize etmek için iģgücü kullanımını %24,22, toplam aktif sermaye kullanımını %28,00, değiģken girdileri %24,41, BüyükbaĢ Hayvan Birimini ise %23,37 oranında azaltmak yerinde olacaktır. Ayrıca Cobb-Douglas üretim fonksiyonu ile iģletmelerin Toplam Faktör Verimlilikleri (TFV) hesaplanmıģ ve iģletme grupları içerisinde TFV leri en yüksek iģletmelerin 1.grupta oldukları saptanmıģtır. Genel olarak iģletme ölçeği büyüdükçe TFV azalmaktadır. Koyubenbe ve Candemir (2006), yaptıkları çalıģmada Küçük Menderes Havzasında ÖdemiĢ, Tire, Bayındır ve Torbalı ilçelerindeki süt sığırcılığı iģletmelerinin üretim etkinliklerini karģılaģtırmıģlardır. AraĢtırma 2003 yılı yatay-kesit verilerine dayalı olup, oransal örnekleme yöntemiyle seçilmiģ 80 iģletmeyi kapsamaktadır. Örneğe giren iģletmelerin teknik etkinliklerinin tespiti Veri Zarflama Analizi ile yapılmıģtır. Dört ilçeden seçilen 80 iģletmenin teknik etkinliklerinin toplam olarak ölçülmesi sonucu iģletmelerin göreceli olarak %55 inin etkinliklerinin 1 e eģit olduğu ortaya konmuģtur. Ġlçeler itibariyle ortalama teknik etkinlik katsayıları ise sırasıyla; 0.939, 0.943, 0.984, olarak ölçülmüģtür. Bu verilerden de anlaģılacağı gibi yöredeki süt sığırcılığı iģletmelerinde kaynakların yeterince etkin kullanılmadığı, bazı kaynakların israf edildiği ve optimum ölçekte üretim yapılmadığı anlaģılmaktadır. Öztürk (2006), Tokat ili YeĢilyurt ilçesinde süt sığırcılığı yapan iģletmelerin sosyoekonomik yapısı ve yıllık faaliyet sonuçlarını ekonomik açıdan değerlendirmiģtir. AraĢtırmada kullanılan veriler basit tesadüfî örnekleme yöntemi kullanılarak 82 iģletmeden anket yöntemi ile elde edilmiģtir. ĠĢletmeler sahip oldukları inek sayısının frekans dağılımına göre üç gruba ayrılmıģtır. ĠĢletmelerin sosyo-ekonomik yapıları incelenmiģ, yıllık ekonomik faaliyet sonuçları belirlenmiģtir. Net hasıla ve net çiftlik geliri üç grupta da pozitif bulunmuģtur. AraĢtırmada sütün tam maliyet analizi yapılmıģ, süt maliyetinin sütün satıģ fiyatının üstünde olduğu belirlenmiģtir. Ġncelenen iģletmelerin yetiģtiricilik ve pazarlama yapısına iliģkin bilgiler ve sorunlar ortaya konulmuģtur. 13

30 Mosheim ve Lovell (2006), yaptıkları çalıģmada, ABD deki 620 adet süt iģletmesini temel alan ve ulusal survey olan 2000 yılı Tarımsal Kaynak Yönetimi surveyinde esas alınan yeni verileri kullanmıģlardır. ÇalıĢmada; farklı bölgelerden farklı büyüklükteki çiftlikler arasındaki ölçek ekonomilerini ve ekonomik verimliliği analiz etmek için çoklu-output gölge maliyet fonksiyon modeli kullanılmıģtır. Teknik verimlilik/etkinlik katsayılarını etkileyen değiģkenlerin hayvan sürüsü, teknoloji (alınan yemin oranı ve süt üretiminde kullanılma derecesi), deneyim ve yer sorunu gibi faktörler olduğu sonuç olarak küçük çiftliklerin, büyük çiftliklerden çok daha düģük düzeyde iģletilebilir; ancak, ortalama olarak ekonomik verimliliğinin daha fazla olduğunu ortaya koymaktadır. Hazneci (2007), çalıģmasında Amasya ili Suluova ilçesinde sığır besiciliği yapan iģletmelerde etkinlik ölçümlerini hesaplamak ve ekonomik etkinliği belirleyen faktörleri ortaya koymayı amaçlamıģtır. ĠĢletme düzeyinde etkinlik ölçümlerinin tahmininde veri zarflama yöntemi kullanılmıģtır. Ekonomik etkinliği belirleyen faktörler tobit modeli ile tahmin edilmiģtir. AraĢtırma bulguları, büyük iģletmelerin, diğerlerine oranla daha baģarılı olduğunu, küçük ve orta ölçekteki iģletmelerin daha fazla likidite problemi ile karģılaģtığını göstermiģtir. Etkinlik analizi sonuçları, inceleme alanında teknik olarak etkin olmayan iģletmelerin, üretimde hiçbir azalma olmaksızın girdilerini %8 oranında azaltabileceğini göstermiģtir. ĠĢletmelerin küçük olmaları, teknik yetersizliğin en önemli sebebi olarak belirlenmiģtir. Ġnceleme alanında, ekonomik etkinlik üzerine iģletme büyüklüğü, deneyim ve meraya çıkma durumu değiģkenlerinin negatif yönde, iģletme sahibinin eğitim durumu, aile nüfusu, kredi kullanımı, yem bitkilerine ayrılan arazi büyüklüğü, besi süresi, yemleme sayısı, kültür ırkı hayvanların oranı, kayıt tutma durumu değiģkenlerinin ise pozitif yönde etkiye sahip olduğu belirlenmiģtir. 14