EHL-i İTAB. Prof. M. Tayyib OKİÇ

Transkript

1 EHL-i İTAB Prof. M. Tayyib OKİÇ.DERGiSi ClLT: XV GİRİŞ: Yedi yüzyıl süren Cenjl.b-ı Garbi Avrupa'daki -jslam hakimiyeti, ora Hristiyan halkını.kuvvetli kültür tesiri altında bırak:ınıştir. Arab dili ve edebiyatı İspanya ve Cenfı.b-ı Garbi Fransa'da genç İspanyol ve Fransız nesilleri tarafından sempati ile takip ve taklid ediliyordu. Bu Hristiyanlar üzerindeki İslami tesirin.benzerine Osmanlı İmparatorluğu'nun beş asırlık hakimiyeti boyunca Balkanlarda da tesadüf edilmekteilir. Bu husfı.sa, Belgrad Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şark ve edebiyatlan Ord. Profesörü merhum Dr. Fehim Bayraktareviç, okuyucularının dikkat nazariarını celbetmiştir 1 dil Ayın Üniversitenin İslam Hukuku Ord. Profesörü Dr. Mehmed Begoviç, İslam Hukukunun Osmanlı devrindeki Karadağ Hristiyanları üzerine yaptığı tesiri ve bu tesirin neticesi olarak, halk arasında kökleşl:lli bazı İslami hukuk müesseselerinin, büyük. hukuk otoritesi Prof. Valtazar Bogişiç tarafından Karadağ Medeni Kanununa 360 j (1) Dr. Fehim ;Bajraktarevic, Union Academique Inte~nationale - Con- / cordance et Indices de la Tradition Musulmane (Prilozi za Knjizevnost, Jezik, Istoriju i Folklor, Beograd, 1935, knj. XV, sv. 1-2, s. 308). - M. Tayyib Okiç, Islamska Tradicija, Sarajevo, 1936 (Gajret Almana.g-ından ayrıbasım), s. 3; aynı müellif, Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, İstanbttl, 1959, s. 7. (Ankara üıli~ versitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, XXVII) ;-....

2 dahil ettirtldiğini etmiştir'2. tesbit İslamiyetın Avrupa Hristiyanları üzerindeki tesiri meselesi!:}ok geniş mevziı. teşkil etmektedir. bir Zira bu tesir onların bütün hayat safhajarını kapsamaktadır: zevk; giyiniş, evlerin tertibi ve döşenmesi, adetleri, kültürel ve felsefi görüşleri, dil, edebiyat, mftsiki, hatta inamş sahası. Bilhassa, orta~ğ İspanya ve Centibi Fransa sakinleri, ora Müslümanlarının kültür üstünlüğüne hayran kalmışlar, Müslümanları her hususta taklid etmeğe itina göstermişlerdi~ Alvari Piskoposunun bu mevziı.daki şikayetleri m anidardır: "Dindaşlarım Arapça şiir ve hikayeler okuyarak, vakit geçiriyar lar; Müslüman filozof ve ilahiyatçılarmın doktrinlerini -:0nlan çürütmek için değil- Arab dilinde güzel bir üslup edinmek gayreti ile inceliyorlar... Kabiliyeili genç Hristiyanlar, bugün yalnız Arap dj]jnj ve edebiyatını biliyorlar." 3 ''Courtois Aşk Anlayışmda Arap Etkisi" adlı güzel bir makalesinde Süheyla Bayrav kısaca bu te'sirlere temas etmiştir. Bu küçük makaleden, İspanyol prenslerinin şatolarında Müslüman emirlerin zevklerini, yaşayış tarzlarını, adetlerini nasıl benimsediklerini; jonglerin (gezici şarkıcılarm) kullandıkları müzik aletlerinin hepsini Müslümanlardan nasıl alındıklarını [mesela: Viola, luth (ud), rubab (kemanın ceddi), gitar, rebek ve saire] öğrenmek mümkündür!. Edebiyat sahasında Louis Massignon bilhassa "les cb,ansons de geste", "la chanson de Roland", "Cid" (Seyyid) misanerini hatırlatmaktadj:rs. S. Singer,.. (2) Dr. Mehmed Begovic, Slicnost izmedju Medzele i.opsteg Imovinskog Zakonika za Crnu Goru, Sarajevo, (Prilozi :Za Orijentalnu Filologiju i Istoriju Jugoslovenskih Naroda pod Turskom Vladavinom, V, 35). - M. Tayyib Okiç, Osman Öztürk, - Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle, İstanbul, 1973, I-XVI+432 sayfa. (İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakintesi İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İstanbul, 1975, VI/1-2, ss ). - Aynı müellif: Ord. Profesör Dr. Mehıjıed Begoviç (Aynı dergi, İstanbul, /3-4). (3) R. Dozy, Histoire des Musulmans d'espagne, Leiden 1861, pp (Bkz. Süheyla Bayrav, 'Courtois' A k Anlayışmda Arap Etkisi, in: Şarkiyat Mecmü'ası, İstanbul, 1966, VI, 56). (4) Süheyla Bayrav, zikri geçen makalesi, s. 55. (5) Louis Massignon, Interpretation de la Civilisation Arabe dans la Culture Française (Opera Minora 1 Paris, 1963, I,.197), DiYANET DERGiSi ClLT: XV 361

3 EHL-1 KİT AB "Isold Weisshand" hakkındaki tarihçenin ilk şeklini, aslım, Abu'l.,Farac al-isfahani'nin "Kitabu'l Ağani''s~de bulmuştur. Aynı müellif "Parsifal'ın Gençliği" tarihçesinin Arapça paralelini de takdim etmiştii'. Keza Almanların "Minnesang"larımn izlerini Ara b gazellerinde aramıştır 6 Konrad Burdach da benzer fikre sahiptir 7 I. YAIIODİI.ER VZER1NDEK1 TES:IR: A) Tasliye Formülü: Tanınmış Macar Yahudi ilahiyatçı ve müsteşriği, Budapeşte Üniversitesi profesörlerinden, müteveffa Ignaz Goldziher'in, Hazret-i Muhammed (s.a.s.) 'e saiat formülünün İbranice tercemesi hakkında kısa bir notu vardır 8 Bu "Taslıya''nın Ibranicesi, evvela Müslüman müelliflerin yazdıklan eserlerin Y ahiidi mütercirnleri tarafından yapılan tercemelerinde geçmektedir (mesela: "Al-Hamdn Ii'ııaJı, wa's-saıatu 'ala Nabiyy.ilii wa asiıabilı" formülünün İbranice tercemesi). Hazret-i Peygamber' e salat formülünün taklidini ' Yahudilerden Samaritenler kullanmışlardır. Az sayıda dahi olsa, bu mezheb müntesiblerinin bakayası bugüne kadar tutunabilmiştir 9 Bunlar Tevrat (Tora, Pentateuque) kitabının cild kapaklarına ( couverture); Müslümanların Mushaf-ı Şerif'in baş sahifesine veya daha çok DERGiSI :ilt: XV C.. YI: 5-6 EKiM 36~ (6) Arahische und europaische Poesie im Mittelalter (Prusya nim Akademisi, "Abıiandlungen", Filoloji-Tarih bölümü, 1918, No. 13, 1-29). Dr. Fehim Bajraktarevic, Uticaj Istoka na Getea, Beograd, 1939, s. 4.. (7) Über den Ursprung des Mittelalterlichen Minnesangs, Liebesromans. und Frauendienstes (Aynı Akademinin: "Sitzungsberichte'', 1918, , ); Dr. Fehihı Bajraktarevic, zikri geçen etüdü, s. 4. (8) Ignaz Goldziher, La traduction hebraique de l'eulogie prophetique de l'islam (Revue des Etudes. Juives, 1906, LII, 48-50). (9) Bu mezhebin son salikieri Nablus (Filistin)'ta yaşamaktadır. Bkz. E. Royston Pilte, Dictionnaire des Religions (adaptation française de Serge Hutin), Paris, 1954, p. 278.

4 Mushaf'm cild kapağının baş tarafına edindikleri yazmayı adet "La yanıassuhft illiu-mutalı.harfuı '' ''Ona [Kur'an-ı Kerim'e] temiz olanlardan başkası dokuıiınaz,11l.o ayet-i kerimesini onları takliden yazmışlardır. B) Mu'tazila'mn tesiri: Mu'tezile mezhebi doktrinlerinin ortaçağ Yahudi (bilhassa Kara'i Yahudi) ilahiyat (th.eiologie) ilminin işlenişi üzerindeki tesiri tesbit edilmiş durumdaaırı 1 Değerli ilmi eserleriyle tanınmış müsteşrik Prof. Georges Vajda, bu mevzua eğilmiş ve bu sahada birkaç mühim tetkik yazısı neşretmiştir. Bu yazılarından birisinde, Arapça eser yazan Karai kelamcısı Yusuf al-basir üzerinde eh.emmiyetle duran müellif, bu zatın Yahudi kelam ilmine dair iki eseri olduğunu, birisinin "Kitabu't Tamyiz" (veya "Al-Mansliri"), diğerinin ise al-muhtawi ismini taşıdığını belirtmekted.lı'l2. Karai EHL-1 KİT AB (10) Kur'an-ı Kerim, sıira al-wakı'a (LVI, 79). - Bu ayet-i kerime, ondan evvel ve sonraki a:x-etıere bağlıdır (77, 78, 80): "İnnahfi ıa Kur' anun Karim. Fi kitii.bin' inaknün, La yamassuhft illil.'lmutahharün. Tanzilun :ıi:ıin Rabbi'L' Aıamin" = "Doğrusu bu Kitab ancak temiz olanlarm dokuna[bileceği] saklı bir kitabda [Archetyp'te] mevcud iken, Alemierin Rıibbı tarafından ind.irilıniş olan Kur~ an-ı Kerim'dir." Bu ayetlerin tam manası hak..lnndaki tafsilat için tefsir kitabiarına müracaat edilmelidir. (ll) "TI est inutile de rappeler ici le rôle de la doctrine. mu'tazilite dans l'elaboration de la theologie juive du Moyen Age, chez les Karaites en particulier" (Georges Vajda, De Quelques Fragments Mu'tazilites en Judeo-Arabe, Notices Provisoires, in: Journal Asiatique, Paris,, CCLXIV,. 1-7) ; aynı müellif: Le "Ka lam" dans la pensee religieuse juive du Moyen Age (Revue de l'histoire des Religions, 1973, v. 183, pp. 143~160). (12) De l'universalite de la loi morale selon.yusuf al-basir (Revue des Etudes Juives, 1969, CXXVIII, ); Le Probleme de la Souffrance gratuite selon Yusuf al-basır (aynı dergi, 1972, CX!XXI, 261}-322) i La Parole, creee de Dieı,ı d' ap res l'e theologien kararte DiYANET DERGiSi CiLT: XV EKiM 363

5 ' ERL-1 KlTAB Bahya ben Paquda ile Kirkisani de Vajda'nın incelediği müelliflerdirl 3 Muasır Kara'i ilimlerinden Simon Szyszman (Şişman) bilhassa bu mezhebin tarihi üzerinde birçok değerli etüd meydana getirmiş ve bfizı mühim meseleleri isabetle halletmiştir. Bu arada Bolan Han ve Hazar Hanlığı üzerinde yazıları vardır. Prof. Robert Brunschvig'in kıymetli bir m~kayeseli tedkiki dikkate değer: Hermeninitique Normative dans le J udaisme et dans l'islam (Academia Nazionale dei Lincei - Estratto dai R mdiconti della -Classe di Scienze morali, storiche e filologiche, Serie VIII, vol. XXX, fasc. 5-6, Maggio Giugno Conferenza tenuta nella seduta del 10 maggio 1975). C) Hadisteki Sen ed _,..İsnad-: İslamiyette Seıied, İsnad sistemi bilhassa Hadis ilminde son derece mühim bir rol oynamaktadır. Zira Sened, Hadis metninin sılılıabm garanti eden raviler. zincirinden ibarettir. Bu tevsik usf:ı.iü İslam. ulemasınca, İslamiyette DERGISI ClLT: XV EKiM ~ Yusuf al-başir (Studia Islamica, Paris 1974, ixxxix, 59-76); Le Libre Arbitre de l'homme et la Justification de son Assujettissement a la Loi Divine - Traduction et commentail-e des chapitres XXVII a XXXII du Kitab al-muhtawi de Yusuf al-baı;ıir (Journal Asiatique, Paris, 1974, CCLXIT, ; 1975, CCLXIII, 51-92); diğer bir Kara'i olan Ya'kub al-kirkisani, keza Mu'tezilenin kuvvetli te'siri altında kalmıştır. ("Kitabu'l-Anwa.r wa'l-marakib" adlı mühim bir eseri vardır). Onun hakkında da Georges Vajda'nın bir yazısı vardır (Revue des Etudes Juives, 1963, T. CXXII: Etudes sur Qirqisani). (13) G. Vajda, La Tbeologie Ascetique de Bahya ibn Pakuda (Cahiers de la Societe Asiatique, 1947, Paris 1972, 1-CVll-1-668). ~ Bkz. keza: Bahya ibn Paquda, Les Devoirs du Coeur, Traduits et presentee par Andre Chouraqui, Paris, 1950 (Nouvelle edition, 1972). Bu tercemeye önsöz yazan Jacque Maritain, üç noktaya kısaca. dokunmaktadır: a) Arab dilinin, ortaçağ Yahudiliğinin kültür dili oluşu (... en Arabe, Iangue de culture la plus habituelle du Judaisme medieval [P. IX]; b) İslam tasavvufunun Yahudilik üzerinde pek derin te'siri (On ne saurait nier les tres profondes influences du Sufisme Müsülman) [p. XI]; c) Bahya'nın, akl ile ~an- ve vahy arasındaki münasebetler hakkındaki nosyonu, İslam. Kelammdan alınmıştır (emprunt fait au premier Kalarn [P. Vll]). G. Vajda'ya göre, Eş'ari Kelamını benimsemiş olan Joseph ibn Çaddiq (öl. 1149), Yusuf al-basir'in şahsında Mu'tezile Kelamına ağır tenkidlerde bulunmuştur (Bkz. Georges Vajda, Introduction. a l:;ı. P~nşe~ Jı,ıiv~ au Moyen A~e, Paris, 1947, p. 107),

6 orl)inal ve başka milletierde bulunmayan bir sistem olarak vasıflandınlmaktadır: "Hasisatun fadılatun min ~ l" " L~.:i:L:ıı ha sa ısı ı.ww..w. -uınma. "l'.. J osef Horovitz, isnad sisteminin klasik ve eski çağ şark literatürüne meçhill kalmış olduğunu itiraf etmektedir. Şu var ki, ayın müellif, İslam isnadım Yahudilerdeki rivayetlerin te'yid sistemine benzetmekte ve -menşe itibariyle- isnadın oradan geldiğini ileri, sürmekted:ij:ü 5 Fakat; böyle bir iddia, Garb ilim adamlarımn ekseriyetinde kabule şayan görülmemiş, itirazlara maruz ka~tır. Ezcümle: Hicretin. birinci asrmda isnadm İ;:;lam Hadisinde oynadığı rolü, Yahudililde hiçbir zaman oynamamıştır; Yahudiler tarafından isnadın kullanılış:ıiıııi b1r mftzisi, bir tarihl yoktur; bu keyfiyet, Yahudilerce kullamlan isnadın -menşe bakımından- yabancı olduğuıia delalet etmektedir 16 Horovitz de anla. ılan sonunda bu iddiasını bizzat kuvvetli bulmamıştır ki, aynı zamanda, İslam isnadımn mükemmeliyeti yüzünden, sonraları Yahudiler tarafından taklid edilmeğe. başland:ığım itiraf etmek mecburiyetinde kalmıştır. Zira, ayın müellif,. Yahudi Talmud literatüründeki rivayet materyeline ait kronolojik sıraya göre tanzim işinin ancak miladi dokuzuncu asır sonlarmda başladığıın ve bu gibi teşebbüslerin, İslam devleti ülkelerinde vaki olduğu ve böylece İslam ismidının Yahudilerin üzerindeki tesirini açıkça beyan etmektedirı. 7 (14) İbnu's-SaHlh, 'Utman ibn 'Abdirrahman, 'Ulfunu'l-Hadis,.Halab 1350{1931, s Tafsilat için bkz. El-Hatibu'l-Bağdadi Ebü Bekr Ahmed b. 'Ali b. Sabit- ( / ), Şerefu Asha.bi'l-Hadis, tenkidli basım, hazırlayan: Doç. Dr. Mehmed Said Hatiboğlu, Ankara, 1972, s ve notları (Ankara llahiyat FakUJ.tesi yayınlarından). (15) Josef Horovitz, Alter und Ursprung des Isnad (Der Islam, 1917, VIII, 44, 47). (16) Th. Nöldeke - Schwally, Geschichte des Qorans, Leipzig, 1919, 2. Teil, s DiYANET DERGiSi ClLT: XV (17) Horovitz, zikri geçen yazısı, s Bkz. keza: M. Tayyib Okiç, Bazı Hadis Meseleleri üzerinde Tedkikler.. İstanb)ll, 1959, s (A.tr. llahiyat Fakültesi Yayınları, XXVIT). 365

7 >... EHL-! KİT AB DERGiSI ClLT: XV D) İbn Mayınfuı (Maimonides): Arab - İslam kültür muhitinde, Endelüs'te (Kurtuba'da) yetişip -hatta bir müddet zahiren. Müslüman görünerek- yine de Arab -İslam Mısrında yaşayan ve orada ölen büyük Yahudi ilahiyatçı, tabip, astronom ve feylesofu, Garpta Maimonides adıyla tanınan Abu 'İmran Musa ibn Maymun ibn 'Abdiilah al-kurtubi al-andalusi al-'ibrl (veya al-isra'iü), 529/1135 tarihinde Kurtuba'da doğdu, 605/1204 yılında Fustat'ta öldü. Yalıurulik tarihinde ilk defa olarak, Yahudi dininin "Amentu"sulıu ("Credo"sunu) tesbit etmiştir. Dolayısıyla onun Yahudilik'teki rolü son derece mühimdir. Yahudiler ona Rambom ismini takm.ışlardır ki, bu terkib hakiki isminin [Rabbi Mozes ben Maimon] baş harflerinden meydana gelmiştir. Salahuddin al-ayytı.bi'llin kuvvetli himayesinde bulunan bu ünlü alim, İslam - Arab kültürünün tesirinde kalmış, hemen hemen bütün eserlerini Arapça olarak kaleme alm.ıştırıa. E) Umfuniyat: Genç yaşta kaybettiğimiz değerli eski talebemiz Doç. Dr. Yaşar Kutluay, "İslam ve Yahu di Mezhebleri" adlı etüdünde, İslamiyetin Yahudilik üzerindeki tesirine birkaç yerde temas etm.iştir 19 Ezcümle: 1) "Şomroniler, Müslüman hakimiyeti altına girdikten sonra, bilhassa Kur'an-ı Kerim'in çok tesirinde kalıruşlardır. O kadar ki, Allah'ın birliğini ifade eden "Kelime-i Tevhld"i aynen kabul etmişlerdir. Onlar da, Müslümanlar gibi beş iman esasinı ileri sürmüşlerdir. İtikadda mesnedleri sadece Tora, yani Mtı.sa'ya vahyolunan ilk beş kitabdır."21l 2) "Yahudilik, di:ra olarak,. dogmatik karakterde olmayıp, inanılacak veya inanılması gereken hususlar / ' 366 (18) Bkz. E. Mittwoch - Abdulhak Adnan Adıvar, İbn Meymün (İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1950, V/2, ss ); E. Roystoi:ı - Pike, Dictionnaire, p. 2()1. (19) Doç. Dr. Yaşar Kutluay, İslam ve Yahüdi Mezhebleri, Ankara, 1965 (A.tJ. İlahiyat Fakülte~i Yayınları, LXIV). (20) Aynı eser, s '

8 madde madde sayılmamıştır. Bugün dua kitabiarına giren şekliyle; genellikle kabul edilen ve yukanda saydığımız maddelerde Ortaçağ Müslümanlığının tesiri ile girişiimiş çalışmaların sonucundan başka bir şey değildir." 21 3) "Mu'tezile (ve umılmen ~ İslam kelamcıları), yani akılcı İslam felsefecilerinin -tabir caizse- mutlak tesiri altında yetişen birçok Yahudi düşünürü, Saadia Gaon'dan sonra bu esaslar üzerinde çalışmağa, bazan tadile, bazan tafsile giderek devam ettiler. Kara'i mezhebine mensup olan bu düşünürler tarih sırası ile şunlardır: Yosef el-basir ve talebesi Yeşua ben Yuda (XI. ve XII. yüzyıl), Salamon ben Gabirol (öl 1058 veya 1070), Bahya ben Pakuda (XII. yüzyıl), Yuda Halevi (XTI. yüzyıl), Moşe ve Abraham ben Ezra (öl ve 1167), Abraham ben Daud (öl civarı) 22 _. ll. HRİSTİYANLAR ÜZERİNDEKİ TESİR: A) "İkon Kırıcılığı'' hareketi (Iconoclasıne): İkon (eski Yunancada "eikon") geniş manada: r~sim (peinture), fresk (fresque), minyatür, mozayık ve hatta nakış (broderie) şeklinde bütün temsiller (representation) ; dar manada ise: tahta levha üzerine yapılan resim demektir. İkonların yapılan mazisi çok eskidir. Tarih öncesinden beri bir "culte"ü (tapmayı) hatırlatan bazı figürler vardı. Eski Mısır' da, Yakın Şark'ta, Budist ve Hinduist Asyasında, geniş ç aptaki mukaddes resim (image), dini ayinler esnasında kullanılıyordu. Galiba ilk olarak ilahi olsun, beşeri olstın, insan şekilleri temsil eden imajlar Mısırlılarda zuhur etti. Yahudilik ve İsl&miyette yasak edilen. image'lar, Hristiyanlığın ilk asırlarında keza görünmüyordu. Fakat V. f' EBL-! KİT AB DiYANET DERGiSi CiLT:.XV (21) Aynı eser, s (22) Aynı eser, s Bu mevzu üzerinde Prof. Georges Vajda tafsilatıa durmuştur. Bkz.: Introduction a la Fensee Juive du Moyen. Age, Paris, 1947, bilhassa II. bab: La periode judeo-arabe et ses epigones (pp ). EKiM 367

9 EHL-1 K!TAB DERGISI ClLT: XV 368 asırdan itibaren bol miktarda Hazret-i İsa ile Meryem'i ve azizlen gösteren image'lar vardı. Anlaşılan image'lar, Hristiyanlığa (pagan) müşrik muhitlerinden sıçraın:ıştır (o da ancak IV. asırda. ' zuhur etmiştir) 23 Alıd-i Kadim'deki "evamir"in ikincisi, image kilitünü şiddetle takbih ve yasak etmiş olmasına rağmen, Hristiyan kilisesi bunu görmemezlikten gelmekte, daha doğrusu bunu te'vile yeltenmektedir: Kilise, aslında putperestliği (idolatrie) değil, ta'zimi, (dulie) kabul ululamayı etmekte olduğu iddiasındadır. F'akat, Protestanlara göre; Katalikler ve papazları, her yerde ldliselerde, Hazret-i Meryem ve azizierin heykelleri (statue) önünde secdeye benzer bir halde (prosternation) ibadet edip onlardan meded ummaktadırlaru. UmU:nıiyetle image'a geniş yer veren Hristiyanlar arasında, başlangıçta, bu hususta tereddüde düşenler olmuştur. Bunun sebebi, Tevrat'ın, image'ları kat'i olarak yasaklamasıdır. Tevrat ise, Hristiyanlıkta mühim bir yer işgal eder. Saniyen bunların müşrik kültü ile yakın alakası vardı. Böylece ikonları putlarına sfı.retiyle, pagan benzetrnek bunlara tapınağa kadar yol açılabileceği düşünülerek muhalefet gösterilmiştir. Fakat ikonlara karşı köklü bir muhalefet hareketi Hicri I. asrın sonlarına doğru başladı. O da Şark kilisesinin hakim bulunduğu Bizans İmparatorluğu Şark hudutlarına dayamp sür'atle genişlerneğe yüz tutan İslam devletinin zuhfı.ru ile alakalıdır. İslamiyetin ikonlara karşı menfi tutumu Hristiyanlara da sirayet etti ve VIII-IX. asırlarda şiddetli bir muha.iefet hareketi halini aldı. Bu hareket tarihte "İkon Kırıcılığı" (lconoclasme) adı altında şöhret buldu. Ba langıcı da 726 yılıdır. Bizaiıs (23) Bkz.: Marguerite - Marie Thiollier, Dlctionnaire des Religions, Paris, 1966, pp ; E. Royston Pike, Dictionnai~e des Religions,. p. 158; Türk Ansiklopedisi, İstanbul, 1972, XX, 65; Meydan Larousse. Ansiklopedisi, İstanbul, 1971, VI, 254. (24) Viator, Catholicispıe et Protestantisme devant la Bible, Yverdon üsviçre), 1955, p. 38; p. 17. (VI. asırda, Papa L Gregirius, paganları ( putperestleri) celbetmek gayesiyle, kiliselere imajlar sokmayı tavsiye etmi tir.) 1

10 1 ' İmparatoru (İsauria'lı) ITI. Leon, kiliselere Hazret-i İsa'nın resminden başka hiçbir resmin konm.amasını emretti. 730 yılındaki İmparator iradesi, imajlara -. hu.susi olsun, aleni olsun- her çeşit tapmayı ( culte'ü), idam cezası tehdidi ile yasak etti ve onları, nerede. görünürlerse imha etmelerini emretti. Garb kilisesi bu harekete iltihak etmedi ve image'lara gim.i.ş yer verrneğe devam etti. Gerçi bu şiddetli hareket de zamanla şiddetini kaybedip bazı yumuşatıcı haller aldı. Müslümanlıkla doğrudan doğruya.irtiba t neticesi ola.rak ortaya çıkan ikon kırıc.ılığı hareketi yalnız Şark kilisesine münhasır kalmamıştır. Hlistiyanlığın, sapık mezheb diye reddettiği ve a:ieyhlerine ıdini savaşlar açtığı Katar (Pataren, Bogomil) ile sonraları zuhur eden Protestantizmin bazı kollarında (bilhassa Kalvinci kolunda) bu nazariye benimsenmişt:ir2 5 l3u iconoclasm. hareketini başka. saiklere bağlamak isteyenler. bulunmakhı. beraber,. en kuvvetli görüş, İslamiyetın tesiri altmda ortaya çıkm1ş olduğu merkezindedir 26 B) Katarlar (Cathares): Yunanca Katlıaras (temiz) sözünden gelen bu tabir, Hristiyanlıktan kop:rnuş bir mezhebdir. Bu mezheb ortaçağ kuvvetle sarstı. sonlarına bu mezlıeb toplantıları, asırda, garb Hristiyaniığını X. asrın doğru zuhur eden salikierinin gizli ilk defa XI. Cenfıbi Fransa'nın Champagne bölgesinde (Montwiner Şatosunda) ve Reiılıs'te keşfedildi. İlk takibat Orleami'da cereyan etti. Mezheb, sonraları İspanya, İtalya (Patarin adı altında), Almanya ve. Ingiltere'ye d~ yayıldı. Fakat en müsait zemini Centibi Fr;:msa'da {Languedoc'ta) buldu. Albi mıntıkasına atfen, oradaki mezheb salikieri "Albigeois" ismi ile tanmdılar. Fakat Albi'den ziyade mezlıebin merkezi Toulouse şehri oldu. Halk ve asılzadeler. tarafından sevilen bu mezhebe karsı ' kilise zecri. tedbirler aldı, engizisyon ve toplu imhalar 1 DERGISi ClLT: XV SAYI: 5-'6 ~SIM f."' (25) E. Royston Pike, Dictionnaire..., p (26) G. E. von Grunebaum, Byzantine iconoclasm and tp.e influence of the Islamic environment (History of Religions, 1962/II, 1-10). 369

11 tatbik etti. Bizen ayrı bir din olaiak tavsif edilen bu mezheb, dualist (ikici) yam ikilik prensibine dayamyordu. Salikieri "mükemmel".. (temiz) ve adi inananlar olmak üzere iki gruba ayrılıyordu. Eski Ahid., kitabiarını şeytam olarak telakki ettiklerinden dolayı, ancak Yeni Ahi d' e tabi' idiler. 1209'daki papamn delege (legat} sipin öldürülmesi üzerine, KataTlara karşı şiddetli haçlı savaşları başladı ve Montsegur'ün (1244) muhasarasma kadar devam etti. Savaşlar şiddetlenerek, gayr-i insani bir şekilde katl-i amıar halini aldı. XIV. asır da bu mezheb nihayet büyük yaralar bırakıp ve yerini Languedoc'ta Protestantizme bırakş.rak, söndü 27 Bu mezheb salikieri ile bu mezhebe çok benzeyen diğer mezhebler memleketlere göre değişik isiml_er almışlardı: İtalya'da Patarin, Fransa'da Cathar, Albigeois, Balkanlarda BogQmil (ki bunların son bakayası Osmanlı fütfıhatma kadar Bosna'da tutunup, o zamandan itibaren -ihtida sfıretiyle- kendi. mezhebierini tasfiye etmişlerdi.r2 8 Müteaddit ' kilise konsilleri katarizini takbih ve mahkum etı;ı:ıi lerdir. Katarlar _ (Patarinler) üzerindeki İslami tesiri Louis Massignon da kabul etmektedir 28 '(27) E. Royston Pike, Dictionnaire des Religions, Paris, 1954, ss ; Marguerite-Marie Thiollier, Dictionnaire des Religions, Paris, 1966, pp bergisi CİLT: XV SAYI: 5~6.EYlÖL (28) Tayyİb Okiç, Balkanlarda Rogomilizm Hareketi ve Bunun Bir Ara tırıcısı:. Ale~andar Vasiljevic - Solovjev (İst. üniversitesi Edebiyat :IJ'akültesi İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İsta,nbul, 1973, V, ). - Türkiye Ar ivlerindeki Bosna Bogomillerine [Kristiyanlara] dair vesikalar üzerindeki tedkikirrıızi, İstanbul'da, 1955 yılında toplanan X. Beynelmilel Bizantoloji Kongresine bir tebliğ olarak sunduğumuzu, bilvesile, hatırlatırız (M. Tayyib Okiç, Les Kristians [Bogoıniles Parfaits] de Bosnie, d'apres des Docu-. ments Turcs Inedits, in: Südost Forschungen, München, :1960, Band XIX, ). Keza VIII. Türk Tariiı Kongresinin. II. Seksiyonuiı.. da -13 Ekim tarihinde- "Bogomil ve Patarenler Ha.kk:ında Bazı Dü ünceler" adlı tebliğimizde de bjl mezhepler üzerindeki İs.. lam tesirinden söz etnıi bulunuyoruz (VIII. Türk Tarih Kongresi Ekim -,- Ankara, Genel Program; Ankara,, s. 22} (29) Interpretation de la Civilisation Arabe dans la Culture Française- (Opera Minora, Paris, 1963, I, 197).

12 C) Vaudois: Fransa'nın cenubunda 1170 yılı civarında zuhur eden bir Hristiyan mezhebidir. Mezhebin kurucusu Lyon'lu ~~ngin tüccar ~erre Valdo'dur. Kendisi Kitab-ı_ Mukaddes'i Oc diline terceme et tirmistir. Vaazlarında, '. Yeni Ahld'iri. esas etique'ine rücu etmek icabettiğini. tavsiye ediyordu. Gerek kendisi, gerek ona tabi' olanlar' takibata maruz kaldılar. Fakat taraftarlarının bir kısmı. Piemont ve Savoie ile İsviçre'nin Vaud kantonunu teşkil edecek olan köylerine sığındılar yılında onlara karşı bir haçlılar seferi tertib edildi, fakat buna rağmen kendileri tutunabilmişler dir. Asıl onlara karşı en büyük takibat, XVII. asrın ortalarında vuku' bulup katl-i arriıar icra edildi. 17l3 tarihinde, bunların. yaşadıkları toprakların en büyük kısım Savoie Dükü'nün eline geçince, hlizilra kavusabildiler. ' Mezhebin taliınatına gelince, Kitab-ı Mukaddes'e inanışından başka hiçbir şey kabul etmiyorlardı. "Sacrement"ları ve aziziere tapmayı (culte'ü) reddediyorlardı. XVI. asırdan itibareri Vaudois'lar Kalvinci Protestan kilisesi ile birleşrneğe başladılar. Fakat, bazı müstakil Vaudois kiliseleri bugüne kadar tutunmuştur 30 İslamiyetin Vaudois'lar üzerindeki tesirinin kat'i olmasa bile ihtimal dalıilinde olduğuna Prof. Louis Massignon da kaildir 1 D) Templiers Tarikatı: Hristiyan tarikatlarından (Or dr e Religieux). İslaı:niyetin kaldığı tesirinde en çok sayılanı. Templiers tarikai;ıdır. Bu dini-askeri tarikat zateri!slam.. topraklarında (Kudüs'de) kufu1muştur yarii Haçlılar esnasında). (1119 yılında, seferleri Tarikatın kurucuları Fraİısız şövalyelerinden bir grup olup, gayeleri Filistin'deki Hristiyan mukaddes yerleri ile o yerleri ziyarete gelen Hristiyanlan Müslümanlara ERL-t.KİT AB DERGI~i ClLT: XV (30) E. Royston Pike, Dictionnaire..., p. 315; Marguerite- Marie Thioillier, Dictionnaire.., p (31) Interpretation de la Civilisation Arabe dans la Cı.İlture Française [1947], in: Opera Minora, Paris 1963, I, 197. ı-v.-n ı cıı.ul: ,,.. -. ;, ~ ;

13 EHL-! -. K!TAB DERGISI!'clLT: XV EKİM' ' karşı savunmaktı. Tarikatın başmda bir "Büyük usta" (Grand Maitre) bulunuyordu. Te kilat doğrudan doğruya Papa'ya bağlı idi. Haçlılarm. son muhkem yeri olan Akka'yı İslam orduları zaptedince (1291' de), 'İ'emplierler Kıbrıs'a taşmdılar. Ellerindeki zengin hazinelere sahip olınak isteyen birçok düşmanlan türedi. Sapık inanışiara sahip oldu;klan iddiası ile 1 [gizli ayinlerinde Hazret-i İsa'yı inkar, haç üzerine, üç defa tükürme, "Baphomet" adlı puta tapma ve çe itli ahla.ksızlıklar isnadı ile] "Büyük ustalari". Kral Filip "Güzel"in emri ile 1'306'da tevkif edilip engizisyon mahkemesinde sorguya çekildi ve 1310 yılında ellidört kişi ile birlikte işkencelere maruz bırakıldı ve sonunda dinden sapma. iddiası ile (heretique).diri diri ateşte yakildı. Esasen, Müslümanlar tarafından Filistin' den haçlılarm atılışı ile birlikte, t~rikatm gayesi de bitmiş. olduğundan dolayı, 1312 yılmda tarikat ilga, edildi. Fransa' daki malları Hospitaliers tarikatma devredildi. -Bu maliann ~ldukça püyük bir payı Fransa kralına.düştü. İspanya, Portekiz ve İtalya'nın ekser!.devletlerinde keza buna benzer davalar açıldı.- Fakat beraetle neticel~nmiş ~lduğu halde, tarikat dağıldı. Son "Büyük usta" Londra 'kalesinde mahhus iken öldü. Hristiyan. yazarlar~ Templiers'nin doktrinlerini, Gnostique. tipindeki Müslüman İsmaili mezheb:ip.den aldıklarını mümkün görmektedirler. Zira Müslümanlarla iyi münasebatta bulundukları bilhassa tasrili edilmektedir. Fakat, bunların hakiki suçlan üzerinde yazarlar arasmda.ittifak sağlanamamış ve açılan takibatın.dine muhalefetleri yüzünden cereyan ettiği kanaatı kuvvetlenmiştir 2 * **..., '. n ti aire Rationalise, '., ' n t re des Religions, Paris! 19~??. :Pl?: ;: ı, (32.) Pike Dictionnaire ss ; Guy Fau, m: ıc onn.. t pp Marguerite _ Marie Thıollıer, ıc ıonnaı

14 Tesbih (chapelet): Komedia" (İlahi Komedya) adlı me hur eserde, birçok Protestanların. Katoliklere mühim, fakat anlı;ı.şılmadık yaptıklan itirazlar arasında fikirler mevcuttur ki, p.unlar, onların tesbm'i (chapelet, birbirine zıt pek çok şerbin rosaire), Haçlı savaşlan ortaya çıkmasına sebep esnasında, Müslümanlardan olm:ıışturs 4 Cehennem alınış olduklan iddiası vardır (Inferno), A'raf [Le chapelet ou rosaire n'est (Purgatorio) ve- Cennetpas d' origine cwetienne. n a Sema' (Paradiso) olmak ete copie des Musulmans au üzere, eserini üç bölüme temps de8 Croisades] 33 ayıran şairin hakiki fikirlerini (dissimule) E) İs:Utıniyetin Garbda Münferid Zevat tizerindeki Tesiri: Şimdiye kadar söylediklerimizin hepsi, kitleleri kapsayan İsıarnı tesiriere dair idi. Fakat, bunların yanında bazı Garb fikir ve edebiyat adamla~ müıi:feriden İslamiyet'in tesiri altında kaldıklan da vanddir. Bunlardan ancak ikisine burada temas etmekle yetineceğiz: Go e the. Dant~ ve 1). Dante Alighleri: Büyük İtalyan şair ve düşüni:irü Dante Alighieri'nin ( ) yazdığı ve Hristiyan rueminin iftihar kaynağı olan "Divina gizlemiş olması yüzünden, asıl mana~ı birçok ahvalde vazılı.değildir. Eserin dış gorünüşü, mesela katalik olmayan birçok büyüklerin (ve bu arada Hazret-i Peygamber'in) Inferno'ya ayrılması, şairin.koyu bir katalik olduğunu göstermektedir. Hatta kilise otoriteleri tarafından bir zamanlar şb.irin imanlı alim olarak ilan edilmes.i dahi bahis mevzu.u idi. Fakat derin tedkikler neticesinde Dante'nin katalik kilisesine ve Papalığa hiç bağlı olmadığı ortaya çıkmıştır (mesela Eugene Aroux tarafından yapılan inceleme neticesinde), bilakis onun, katalikliğin aleyhinde olan Ye kilise tarafından sapık addedilen gizli bir Hristiyan (33) Vi9;tor, Chath~licisme et Protestantisme devant la Bible, p (34) E. Royston Pike, Dictionnaire des Religions (adaptation française de Serge Hutin), Paris 1954, p. 100; Guy Fau, Dictionnaire Rationa~ liste, Paris, 1964, p. -123), "Dante" maddesi... _,. EEL-İ KİT AB DiYANET DERGISI ClLT: XV. 373

15 :- - EEL-:t :ıttrab DİYANET DERGisi ClLT: XV,SAYI; 5-6 '. '. : cemiyetinin (Fideles d'amour) doktrinlerille bağlılığı tesbit edilmiştir. Thomas d' Aquin'in İlahi Komedya'da yer alması, Dante'nin resmi kiliseye bağlı olmadığım gizlemek için idi: Bu yüzden İlahi Komedya'yı "~skeliliğin gerçek bir şaheseri" (Un veritable chef-d'oeuvre de dissimulation) olarak telakki etmişlerdir. Gerçi komedyada mecazı bir şekilde şair "itiraf-ı tevbekarlığını zünub" ve beyan eder. Fakat tevbe ettiği hata ve günahların mahiyeti üzerinde ortayı:ı Şair, ihtilaflar çıkmıştır; otuzbeş yaşlarında iken "doğru yolu şaşırıp, karanlık bir arınanda kendini bulmuştu". Şarihler bunda, Dante'iıin sapık bir mezhebe (belki dualist Cathare, Patarin mezhebine) intisab ettiğini tahmin ediyorlar. Gün~hkarlan beldeyen korkunç cezaların tavsifi. yanında, tevbe edenlere afv da vardır. Resmi kilise yi ve papayı hedef tutan bu mecazi yerler koniedyada eksik değildir. Bu gibi fikirlerden dolayı kilise. Divin3: Comedia'yı r~smi dinin lehinde bir eser olarak kabiii etmekte tereddüt etmiştir. Dante "Cennet"i yazarken artik siyaseti bırakmış ve tefekküre dalmış bir halde idi. Fakat burada da resmi kiliseye dokunmaktan kendini alamamıştı: Aziz Petros'un Papa VIII. Boniface'a yaptığı bir çıkışta onu, "yeryüzündeki yerimi gaspeden" şeklinde vasıflandırıyor. ''.A)tunlan biriktirmek, savaşlar tertib etmek" gibi diğer birçok kilise kusurunu takbih etmekten geri kalmamıştır... Fikirlerin karışıklığı bir yana, bu büyük eser, bekasım, şiir güzelliğine medyundur. İtalyan <lilinin tesekkülüne - katkıda bulunan.. bu manzume, birçok san'at erbabına ilham kaynağı olmuştur. "Kültürü bakımından Dante,. İtalyan renaissance'ının öncüsü ise de, fikir bakımından ortaçağ adamı olmakta kalmıştır" denrriiştir 35 D.ante, "en büyük Hristiyan şairi" olarak asırlar boyunca hayranlık uyandırmakta devam edege4niştir. Ancak yılında bu otoritesinin sarsılmağa başladığına şahit olmaktayız. Dünyaca 374 (35) Guy Fau, Dante (Dictioıinaire Rationaliste, Paris, 1964, p. 124).

16 -ta.nınmış İspanyol müsteşriki Prof. Miguel Acin Palacios, İspanya İlim Akademisi ~ azalığına seçildiğinde ~iş nutkunu Dante'ye tahsis etmişti. Bu ünlü müsteşrik, zikri geçen n~tkunda Dante Alighieri'nin, "Mi'rac" hakkındaki İsla.m akidesinin (bilhassa İbnu'l-'Arabi yoluyla) tesiri altında. kaldığım kuvvetli delillerle -tarihte ilk defa olara,k- böyle cesur bir şekilde ortaya koydu 36 Koyu Hristiyaİı "Dante'istler" muhitinde dehşet uyandıran bu tez senelerce tartışma mevzfı.u Lehte ve aleyhte yapıldı. büyük sayıda etüdler neşredildi. Dünyaca tanınmjş ilim adamları bu "mücadele" ye iştirak etti. Acin Palacios'un tezini kabfı.l etmeyen ve Dante'nin tamamiyle orijinal fikirli bir 'şair ve mütefekkir olduğunu iddia eden yazarlar yanında,. Palacios'un fikrine katılıp değerli etüdler neşreden, muhtelif milletiere mensup birçok yazar da ortaya çıkmıştır ve bu ~i faaliyet henüz tamamen bitmemiştir. Yazılı kaynak olarak, İbnu'l-' Arabi'nin eserlerinden başka, meşhur Arab şair ve feylesofu Abu'l-'Ala al-ma'arri de eklenmiş bulunmaktadır ("Risalatu'l-Gufran"). ' Sürdürülen bütün bu kampanyaya rağmen Prof. Palacios,. tezind_en vazgeçmemiş, hayatımn sonuna kadar (1944), yani çeyrek yüzyıl müddetince, bu fikrinde sebat etmiştir~ Bu tezi ispatlayan etüdlerinden başka, Acin, diğer ilim adamlarına da bu fikri a ılamış, onlar da büyük sayıda etüdler neşretmişlerdir 37 Aralarında islam alemlıı.den de iki ilim adanıım görüyoruz: Ceza~li allame Prof. Muhammed ibn EEL-!.KİT AB (36) La escatologia musulmana en la Divina Comedia, Madrid, 1919; ~kz. keza: L'Influence musulmane dans la Divine Comedie (Revue de Litterature Comparee, 1924, IV, , , ); Sobre las fuentes islamicas de la "Divina Comedia" (Andalus, 1933, pp ). (37) Gonzales Palencia, A., "La Divina Comedia y el IsÜı.m" (Revista de Occidente, 1925, pp ); Grandgent, C. H., Islam and Dante (Studi Medievali, N.S., 193, p. 1-5); Cabaton, La Divine Comedie et l'islam (Revue de l'histoire de Religion, 1920, LXXXI, ); Rodinııon, M., Dante et l'islam, d'appres les travau.x recents (Revue de l'histpire de Religion, 1951, 139, pp ). piyanet.dergisi ClLT: XV 375

17 . '. EHL-t KİT AB DERGISI. CiLT; XV 376. Abi Şanab. (Bencheneb) 88 ile İnayatullah 39 Şu var ki, eser için büyük hayranlık ve takdir besleyen Prof. Louis Massignon, büyük Hristiyan olan Dante'ye bu ağır hükmü yakıştıramarruştır. Bazı noktalara itirazlarını etmişfirw. 2) Goethe: beyan En büyük Alman şairi sayılan Johann Wolfgang von Geethe'nin ( ) ''Garb - Şark Divanı"nda (West-östlicher Divan) ve diğer bazı eserlerinde, Kur'an-ı Kerim'den başlayarak, Hadis-i Şerif ve Siratu'n:..Nabiyy ile Arab, Fars edebiyatının, hatta Müslüman Boşnak halk şiliinin tesiri altında kaldığı tesbit edilmiştir. Gerçekten. Goethe, "Hasan Ağa'nın Asil Karısının Şikayeti" adlı ve kendisini hayran bırakan Boşnakça baladın güzel ve manzum bir Alınanca tercemesini 'teyapıruş (Klaggesang von der edlen Frauen des Asan Aga) ve bu terceme diğer birçok Avrupa dillerindekilere esas teskil etmiştir. Diğer tabir '. ile bu balam dünya edebiyatma (Weltliteratur) mal etmiştir. Çünkü ondan sonra ve birçok ahvalde kendi tercemesine istinaden, balad hemen hemen başlıca dünya dillerine çevrilmiştir. Müteakiben balad dram, opera, bale, film senaryosu ve bestesi haline getirilmiştir. Baladın Boşnakça aslı (Jalostna Pyesantza Plemenite Hasanaginitze) ve İtalyanca tercemesi ( Canzone dolente della no bile sposa d' Asan Aga), meşhur İtalyan papazı, coğrafyacısı ve tabiatçısı Abate Alberto Fortis ( ) ' tarafından Venedik'te 1774 yılında neşredilmiştir. Bu mühim neşir hadisesinin (88) Sources Musulmanes de la Divine Comedie (Revue- Africaine, 1919, LX ). (39) Inayatullah Sh., Dante and Islam [Islamic Culture, 1938, PP 461~. 465]. (40) Les Recherches d'asin Palacios sur Dante.- Le Probleme des Influ-' ences Musulmanes sur la Chretiente Medievale et les Lois de l'imitation Litteraire (Revue du Monde Musulman, Paris, 1919, XXXVI; ~pera Minora,_~!l~İS 1969, _pp ).

18 ikiyüzüncü yılı münasebetiyle, Saraybosna'da genç edib Ali İshakoviç'in bjmmetiyle bir Anma Kitabı yayınlanmıştır. Eserin.. sonuna baladın tercemeleri ile hakkında yazılan etüdlerin bir bibliyografyası eklenmi.ştir ki, bu bibliyografya denemesi 940'dan fazla maddeyi ihtiva etmektedir. 700 sahifeyi aşan eser, ancak bazı terceme ve etüdlerden örnekler verebilm:iştir. Dünyaca şöhret kazanan "Hasanaginiça'~ baladının çevrildiği başlıca dünya dilleri şunlardır: a) İslam. dillerinden: Arapça, Arnavutça, Farsça, Malayaca, Pomakça. (varyant), Türkçe ve Urduca; b) Diğer dillerden: İtalyanca,.Almanca, Fransızca, İngilizce, ispanyolca, Yeni Yunanca, Romence, Yeni İhranice, İsveç ve Danimarka dillerinde, Rusça, Ukraynaca, Çekçe, Lehçe, Slovence,_ Makidonca, Latince ve Macarca. Baladın mütercimleri arasında, Goei;he'den başka, Sir Walter Scott, A. H. Vostokov,, Aleksander PU kin, Charles Nodier, Prosper Merime, Adam Mickiewicz, Johan Ludvig Runeberg, Samuel. Roznaj, John Bowring, Gerard de N erval,. Claude Faıiriel de bulunmaktadır. Hasanaginiça baladının ne bir Türkçe tercemesi, ne de ona dair bu dilde bir yazı çıkmıştır. Hatta Geethe'nin. birçok eserinin Türkçe'ye çevrildiği ve onun hakkında tafsilatla bilgi verildiği halde, onun Hasamiginiça tercemesi üzeriıide hiçbir şey yazılmadı. Goethe ile allikalı olarak, Hasanaginiça'nin zikri, yalnız Prof. Dr. Melahat Özgü'nün "Goethe ve Hafız" ismindeki. makalesinde geçmektedir. Gerçi bu baladın bir Müslüman Boşnak eseri olduğunu Sayın Müellife. bilmiyordu. Sadece onu Geethe'nin orijinal bir şiiri olarak zikretıniştir: ";Die Sitten der Morlacken" (Morlakların Adetleri) adlı yazısına dayanarak yarattığı "Klaggesang von der edlen Frauen des Asan Aga" (Hasan Ağamn Asil. Karısmm Şikayeti) adlı şiiri (1775), onun ancak Muhammed'in duygusundan EHL-1 KİT.A.B DERGISI ClLT: XV SAYI:. 5~6 377

19 EEL-! ~AB anlaşılabilir." n Sayın Prof. Özgü, bu husustaki yanılmasında bir dereceye kadar mazur sayılabilir.. Zira, Goetlie, Hasanaginiça'yı o kad?-r benimse:mi tir ki, kendi baladlarının sonuna onu koymuştur. [Amma ondan elli sene sonra dahi bunu unutmayarak, ne zaman ve ne şekilde tercemesini yaptığını açıklamıştır. ] 12 Konrad Burdach, Hasanaginiça'nın Goethe için, Şarkla yakın ve canlı ilk temasını teşkil ettiğini söyler 3 F. Bayraktareviç'e göre ise, Goethe'nin Hasanaginiça'yı l:erceme edişinin saiki, onun bir Müslüman kadını oluşudur«. Goethe'yi ciddi bir şekilde ' tedkik eden Milan Çurçin'in vardiğı neticeye göre, Hasanaginiça balı~.dı Goethe'nin kendi orijinal eserlerinden bazılarına (mesela Egmond adlı.piyesine)~ 5 dahi tesir etmisti4, 6. İslamiyetİn tesiri altında kalan şair, edib, alimler arasında, Goethe'den başka zevat da vardır. Şu var ki.dergisi ClLT:. XV SAYI! 5-6 EKiM 378 (41) Prof. Dr. Melahat Özgü, Geethe ve Hafız (Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, 1952, sayı 4, s. 91). (42) Ueber Kunst und Alterthum, Stuttgard, 1825, s. 53. (Schon sind es funfzig Jahre, dass ich den Klaggesang von der edlen Frauen des Asan Aga übersetzte, der in des Abate Fortis Reisen... ). ( 43) Enleitung, in: West-östlicher Divan (Go e the'nin jühilesi vesilesiyle yayınlanan Külliyat, V, ss. VII-VIII). (44) UHcaj!stoka r.a Getea, s. 17. (45) Intimna Pozadina Goetheove Prerade Hasanag'inice (Rad Jugoslavenske Akademije Znanosti i Umjetnosti, Zagreb, 1955, knj. 304, s. 99)... (46) Hasanaginiça'nm balesi münasebetiyle Nermin Ba ağa'nm bir notu (Vaı lık Dergisi,. İstanbul, 1974, Haziran, sayı 801, s. 23) vardır: "Slavko Pervan, yine Vojin Komadina'nın bir bestest ile eski bir Bo nak öyküsünden [herhalde baladından demek istemiştir] esinlenerek, çağda anlayrş içerisinde folklorilı: ögeler kullanarak "Hasan Aginiça'' adlı bir baleyi hazırlamaktadır.''' -Zikri geçen Hasanaginiça Anma Kitabında yer alan baladın ilk Türkçe tercemesi açıklamalarla birlikte tarafımızdan yapılını tır,-. Açıklamalı olarak Türkçeye çevirdiğiıniz Hasanaginiça baladı, bir mukaddime ve notlarlıı. birlikte, baslçıya verilmek üzeredir. Aslında -bu, daha mufassal bir yazımızın muhtasan olarak sayıl'abilir. '.

20 bizim mevzf:lumuz İslfumyetin Ehl-i Kitab üzerindeki dini tesirine tahsis edildiği için, bunların üzerinde burada daha fazla duramadık. * * * Biz bu yazıınızda, bililtizam Yahudi ve Hristiyan yazarlarıriın fikirlerini nazar-ı itibara aldık ve ancak malıdut mevzf:ılarla iktifa ettik. EHL-1 K!TAB DiY.ANET DERGiSi ClLT: XV SAYI: